CZIOMER E. MIEJSCE ZSRR W POLITYCE ZAGRANICZNEJ ZSRR, POZNAŃ 1988

II. OKRES RZĄDÓW KONRADA ADENAUERA

(1949 - 1963)

I.2

1. MIEJSCE ZSRR W OGÓLNEJ KONCEPCJI

POLITYKA ZAGRANICZNEJ RFN

W LATACH 1949 - 1955

Bezpośrednio po ukonstytuowaniu się RFN jej stanowisko wobec ZSRR wiązało się bezpośrednio z rozwojem problemu niemieckiego po 1945 r. W latach 1945- 1949 rozstrzygał się on w trzech zasadniczych płaszczyznach:

1) między mocarstwami okupacyjnymi,

2) między przeciwstawnymi orientacjami politycznymi w Niemczech,

3) między mocarstwami okupacyjnymi a Niemcami.²

42

43

Twórcą i głównym eksponentem orientacji prozachodniej był Konrad Adnauer⁰. Już w 1945 r. wątp;! on w możliwość utworzenia jednolitego p-ifTitwa niemieckiego oraz zakładał konflikt między ZSRR a mocarstwami zachodnimi jako następstwo różnicy ideologii oraz interesów politycznych. Dlatego też świadomie opowiadał się za integracją zachodnich stref okupa­cyjnych z kapitalistyczną Europą Zachodnią¹⁴. Adenauerowi nie można odmówić umiejętności przewidywania przebiegu wydarzeń politycznych. Trafnie ocenił bowiem sytuację międzynarodową w latach pięćdziesiątych oraz możliwości, jakie zimaa wojna stwór/yti dla Niemiec Zichodirch ¹⁵. Pod sztandarem antykomuaizmu w polityce wewnętrznej oraz wrogości wobec ZSRR w polityce zewnętrznej zdołał on pozyskać poparcie wśród partii burżuazyjaych. W latach 1949- 1955 ko.ilicja rządząca opierała się na bloku burżuazyjnym - CDU/CSU, FDP, DP i BHE (od 1953 r.)¹⁶. Przewaga CDU j CSU nad miłymi partnerami koalicyjny mi stanowiła podstawę ogromnej centralizacji władzy w rękach Ad'nauera. Partie te w obawie przed utratą foteli ministerialnych popierały politykę Adenauera, który z kolei pilnie potrzebował ich współpracy. Planując integrację oraz remilitaryzację RFN trzeba było pa 1949 r. utrzymać za wszelką cenę koalicję stronnictw burżuuzyjnych. Należy podkreślić, że w omawianym okresie Adenauer był nie tylko kanclerze m federalnym i przewodnicacym CDU, lecz w latach 1951 - 1955 dodatkowo sprawował funkcję ministra spraw zagranicznych. Zmonopolizował żalem całkowicie kontakty z mo­carstwami okupacyjnymi, a w Urzędzie Kanclerskim i Ministerstwie Spraw

45

Zagranicznych zgrupował bezwzględnie oddanych mu współpracowników ¹⁷.

Jednym z zasadniczych celów politycznych Adenauera było osiągnięcie suwerenności, a to wymagało porozumienia z mocarstwami zachodnimi. Wybuch wojny koreańskiej w 1950 r. oraz towarzysząca jej histeria anty­komunistyczna w USA i Europie Zachodniej ułatwiły zadanie Adenauerowi. Później wspomniał w swoich pamiętnikach: „Jeśli Niemcy w tych latach (szczytu „zimnej wojny") nie mogły wywierać bezpośredniego wpływu na wydarzenia międzynarodowe, to była możliwość oddziaływania pośrednie­go. Możliwością niemniej ważną była ogólna postawa Niemców"¹⁸.

Wydarzenia z lat 1950- 1953 częściowo tylko potwierdziły oczekiwania Adenauera. Mocarstwa zachodnie już 22 X 1949 r. (protokół petersberski) zdecydowały się na częściową rewizję statutu okupacyjnego, zamierzając na podstawie układu niemieckiego (Dcutschlandvertrag — 26 V 1952 r.) doprowadzić do integracji polityczno-wojskowej RFN w ramach Euro­pejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO - 27 V 1952 r.)¹⁹. Ratyfikacja EWO natrafiła jednak na poważne trudności we Francji, gdzie obawy przed odro­dzeniem się militaryzmu niemieckiego były największe w Europie Zachod­niej ²⁰. Opór Francji nieznacznie tylko opóźnił, lecz nie był w stanie przeszko­dzić integracji zachodniej RFN. W wyniku konferencji i układów paryskich państwo to miało otwartą drogę do Unii Zachodnioeuropejskiej i Paktu Północnoatlantyckiego - NATO (maj 1955 r.)²¹. Sukcesem Adenauera

46

było niewątpliwie uzyskanie zapewnienia od mocarstw zachodnich, że:

,,aż do urcgniewania tiaktatcm rokojowjm \fifedfnsrcrtragliche Rcgelinig] państwa strony będą WFpćJdziałaJy, aby środkami pokojowymi osiągnąć wspólny cel: zinteg­rowanie we Wfpólrocie europejskiej zjednoczonych Nicmitc, posiadających podobną do Republiki Federalnej konstytucję."²²

Zagadnienie to stanowi centralny problem koncepcji polityki zagra­nicznej Adenauera, który świadomie zakładał, iż przy pomocy mocarstw zachodnich, a szczególnie USA, oraz polityki „z pozycji siły" osiągnie zjednoczenie Niemiec. W odniesieniu do ZSRR oznaczało to między innymi próbę wymuszenia z jego strony i gody na :

— przynależność zjednoczonych Niemiec do sojuszu zachodniego,

— wprowadzenie w Niemczech ustroju burżuazyjnego na wzór RFN. Granice zjednoczonych Niemiec miały być dopiero ustalone na konfe­rencji pokojowej, ale równocześnie jedyną drogą do wyłonienia r/ądu ogólnoniemieckiego miało być prawo narodu niemieckiego do samostano­wienia (SeWstbestimungsrecht) wyrażone w formie „wolnych wyborów". Niektórzy politolodzy zachodnioniemieccy, biorąc pod uwagę realizm polityczny Adenauera twierdzą, że nie wierzył on w rzeczywistości w zjedno­czenie Niemiec. Dlatego też stawiał wyżej dążenie do zjednoczenia Europy Zachodniej (cel bliższy — Nahziel) niż Niemiec (cel dalekosiężny ~ Fern-ziehl)^2z. Doprowadziło to jednak do sprzeczności między celami a środkami w polityce zagranicznej RFN. Deklarowane na użytek wewnętrzny hasło zjednoczenia Niemiec nie posiadało żadnych szans realizacji. Należy jednak podkreślić, że stworzone przez Adenauera iluzje znalazły odzwierciedlenie w wielu rozwiązaniach instytucjonalnych oraz sankcję organów państwo­wych i zakorzeniły się głęboko w zachcdnioniemieckiej opinii publicznej, stanowiąc zarazem otoczkę propagandową w działaniach rządu federalnego na arenie międzynarodowej. Mocarstwa zachodnie już w 1951 r., wbrew sprzeciwowi państw socjalistycznych, przeforsowały na forum Zgromadze­nia Ogólnego ONZ powołanie Komisji do zbadania możliwości przepro­wadzenia wyborów w Niemczech. Również na konferencji ministlów spraw

47

zagranicznych czterech mocarstw (styczeń - luty 1954 r.) stały one na stanowisku „wolnych wyborów", swobody działania rządu ogólnonie-micckiego na arenie międzynarodowej oraz definitywnego ustalenia granic dopiero na konferencji pokojowej²⁴.

Rząd rid'iccki przedstawiał systematycznie odmienną koncepcję zjedno­czenia Niemiec. Jej punktem wyjścia miały być uchwały konferencji pocz­damskiej z 2 VIII 1945 r, oraz rozwiązanie problemu niemieckiego w aspek­cie bezpieczeństwa europejskiego²⁵. Wychodzono przy tym. z założenia, że ze względu na doświadczenia II wojny światowej prawo narodu nie­mieckiego do samostanowienia nie może być celem samym w sobie, lecz. powiązane nierozerwalnie z dążeniem do utrzymania pokoju i bezpieczeń­stwa w Europie. ZSRR, w odróżnieniu od mocarstw zachodnich, nic uwa­żał, aby integracja Niemiec Zachodnich w sojus-oi zachodnim była gwa­rancją pokoju i bezpieczeastwa międzynarodowego. Przeciwnie, widział W niej nie tylko zagrożenie dla siebie, lecz także pozostałych państw środko-wo-wschodniej Europy. Związek Radziecki nie odrzucał w ogóle wyborów jako metody wyłonienia parlamentu i rządu ogólnoniemieckiego. Dii temu zresztą wyraz w nocie z 10 III 1952 r., która określała maksymalne granice koncesji w sprawie zjednoczenia Niemiec w zamian za:

— zobowiązanie do rezygnacji z udziału w sojuszu militarnym Zachodu,

— uznanie postanowień poczdamskich w sprawie granic²⁶.

Ponadto mocarstwa oraz ich sojusznicy mieliby: wycofać w ciągu roku wojska z terytorium Niemiec po wejściu w życie traktatu pokojowego, stworzyć niezbędne warunki do przeprowadzenia wolnych wyborów i dalszego rozwoju politycznego w duchu postępowym i demokratycznym, zezwolić Niemcom na utworzenie własnej armii oraz produkcję i wyposa­żenie w niezbędną broń i amunicję, poprzeć starania Niemiec o przyjęcie w poczet członków ONZ.

Adenauer uznał, że radziecka inicjatywa pokojowa może przekreślić jego plany integracji zachodnioeuropejskiej. W swych wspomnieniach na­pisze później: „Musieliśmy wybierać. Było jasne, do czego zmierzają Rosjanie. Chcieli oni neutralizacji Niemiec a w konsekwencji ich wciągnięcia w strefę wpływów. Propozycje Zachodu mieściły się w ramach układów

48

niemieckiego i EWO"²⁷. Mocarstwa zachodnie i rząd federalny odmówiły rozpoc/ęcia rozmów dyplomatycznych w sprawie traktatu pokojowego, ponieważ nie zamierzano rezygnować z remilitai y/i;cji Niemiec Zachodnich. H i ^l Ui n ognili*, burżuazyjna nie zajmuje jednoznacznego stanowiska w tej k-A-tu. C/C.ŚĆ historyków i politologów przyjmuje I>j.<: krytycznie tezę Aacimueru o grze ZSRR na zwłokę i chęci wbicia klina mięu/y RFN i jej sojuszników zachodnich w celu zahamowania integracji ;a:chodn.iceuro-pej^kiej²⁸. Nic brak jednak także zwolenników le/y znanego publicysty ,.Frankfurter Allgeineine Ze~'tung" — Paula S^ehc. który w stanowisku Adenaueru i mocarstw zachodnich widział re/ygnr.cję i świadome zapr^e-paszczenie szansy na pokojowe zjednoczenie Niemiec²⁹. Sprawę tę pod­nieśli w 1958 r. na forum Bundestagu dwaj politycy opozycji - G. Hei-nc:nann (SPD) i partii współrządzącej T. Dehler (FDP), oskai zając Ade-nuuera osobiście o złą wolę i sabotowanie inicjatywy radzieckiej ³⁰. W świetle powyższych wypowiedzi i analiz naukowych można stwierdzić, że ze strony mocarstw zachodnich i RFN nie było zainteresowania propozycją radziecką, ponieważ krzyżowała ona ich plany integracji zachodniej i remilitaryzacji Niemiec Zachodnich. Taka jest także ocena radziecka uchylania się Zachodu od rozmów ze Związkiem Radzieckim³¹. Wydaje się jednak, że błąd Zachodu polegał na braku gotowości do współdziałania z ZSRR w sprawie rozwiązania problemu niemieckiego. Pod względem taktycznym nie stwier­dzono nawet szczerości intencji radzieckich, ponieważ dla mocarstw za­chodnich i RFN dużą rolę odgrywał czynnik czasu. W tym sensie można zatem mówić o „zaprzepaszczonej szansie", choć na przeszkodzie zjedno­czeniu Niemiec stanęły: doświadczenia „zimnej wojny" oraz zdecydowane dążenie mocarstw zachodnich, a przede wszystkim USA, do uzyskania przewagi nad ZSRR, a także prowadzenia wobec niego „polityki z pozycji siły". Natomiast Adenauer osobiście ani nie chciał, ani też, ze względu na ograniczoną swobodę działania RFN, nie mógł dążyć do współpracy z ZSRR, W latach 1952 - 1953 tendencje antykomunistyczne wyraźnie umacniały się w RFNT, a rząd federalny wierzył, iż tylko przy pomocy mocarstw zachodnich zrealizuje swe dalekosiężne koncepcje zjednoczeniowe.

49

Tezę tę potwierd?a także najnowsza praca źródłowa badacza austriackie­go Rolfa Steiningcra. W oparciu o nie publikowane dotychczas amerykańskie i brytyjskie materiały archiwalne dochodzi on do wniosku, że propozycja radziecka z 10 III 1952 r. była poważną próbą ustanowienia Niemiec neutral­nych i zjednoczonych, Mocarstwa zachodnie, a szczególnie USA i osobiście Adenauer oraz jego najbliższe otoczenie, zdawali sobie w pełni sprav.ę ze szczerości propozycji radzieckiej, lecz zdecydowanie odrzucali nawet rozpoczęcie rozmów, ponieważ nic zamierzano opóźniać integracji RFN w sojuszu zachodnim. Jedynie premier brytyjski Winston Churchill był skłonny udać się z „pielgrzymką" do Moskwy, aby wysondować szczerość inicjatywy ZSRR³².

Potwierdzeniem słuszności polityki niemieckiej dla Adenauera miały być wydarzenia z 17 VI 1953 r. we wschodnim Berlinie i niektórych miejsco­wościach NRD³³. Niezadowolenie ludności NRD z kilku błędnych decyzji władz administracyjnych o charakterze ekonomicznym potraktowano jako wyraźne poparcie dla polityki zjednoczeniowej RFN ³⁴. Obecnie wiadomo, że wydarzenia te zostały przez Adenauera wykorzystane do wzmocnienia jego pozycji w odniesieniu do oponentów w szeregach koalicji rządowej, jak też opozycji socjaldemokratycznej. Z oficjalnych badań opinii publicznej wynikało, że w latach 1952- 1954 orientację prozachcdnią aprobowało przeciętnie 50 do 60% ankietowanych³⁵. Należy jednak pamiętać, że badania były prowadzone w okresie silnego natężenia propagandy anty­komunistycznej i antyradzieckiej. Spory procent ankietowanych (przeciętnie ok. 40%) zajmował niezdecydowane stanowisko, które pośrednio po­twierdzało istnienie silnych tendencji neutral i stycznych w społeczeństwie zachodnioniemieckim. Z poufnych badań amerykańskich na terenie Nie­miec Zachodnich w latach 1951/1952 wynikało, że blisko 30% ankieto­wanych opowiadało się za koniecznością podjęcia przez mocarstwa za­chodnie rozmów dyplomatycznych ze Związkiem Radzieckim w sprawie kompromisu na temat zjednoczenia Niemiec³⁶.

50

Adenauer odrzucał i ciągle obawiał się zawarcia takiego kompromisu, ponieważ mógł on w istocie być osiągnięty tylko za cenę neutralizacji zjednoczonych Niemiec. Niekorzystny wynik konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w Berlinie na początku 1954 r. zdawał się odsunąć takie niebezpieczeństwo dla RFN. Stąd też Adenauer postulo­wał realizację takich celów, jak: dobrobyt, wolność, bezpieczeństwo (Wohl-fahrt, Freiheit, Sicherheit) tylko w ramach sojuszu zachodniego³⁷. Miało to przyciągnąć do jego polityki zagranicznej przeciętnego obywatela, który zgodnie z przewidywaniami Adenauera bardziej był zainteresowany w sta­bilizacji gospodarczej niż w oczekiwaniu na zjednoczenie podzielonych Niemiec. Stabilizację gospodarczą można jednak było osiągnąć, zdaniem Adenauera, tylko w warunkach ustroju burżuazyjnego oraz przy ścisłej współpracy z mocarstwami zachodnimi. W tej sytuacji za bardzo prawdo­podobne może uchodzić przypisywane Adenauerowi stwierdzenie: lieber halb Deutschland oanz, als ganz Deutschland halb (lepiej mieć w posiadaniu całkowitym połowę Niemiec, niż całe Niemcy połowic?nie) ^3B. Zjednoczenie i neutralizacja mogły zaś stanowić potencjalne zagrożenie dla ustroju kapitalistycznego w Niemczech Zachodnich. Dlatego leż na przełomie 1954/1955 główną troską Adenauera była szybka ratyfikacja układów paryskich, które miały jednoznacznie określić miejsce RFN po stronie Zachodu. W swej argumentacji i propagandzie ratyfikacji operował on, i cały aparat rządowy, w równym stopniu hasłami niebezpieczeństwa ko­munistycznego oraz zagrożenia Europy Zachodniej ze strony Związku Radzieckiego ³⁹.

W tym kontekście należy odnotować oświadczenie radzieckiej agencji prasowej TASS z 15 I 1955 r., w którym kolejny raz potwierdzono goto­wość do rokowań z mocarstwami zachodnimi w sprawie przywrócenia jedności Niemiec w drodze przeprowadzenia wyborów ogólnoniemieckich oraz unormowania stosunków mied/y RFN a ZSRR, co ,,[...] mogłoby zarazem pr?yczyn'ć się do lepszego zro/umienia wzajemnego oraz poszu­kiwania dróg do sprawy przywrócenia jedności Niemiec", oraz zawarto następujące ostrzeżenie:

„Jeśli układy paryskie zostaną ratyfikowane, powstanie nowa sytuacja, w której Związek Radziecki zatroszczy się nie tylko o dalsze umocnienie przyjaznych stosun-

³⁷ K. Adenauer, Erinnerungen t. II, op. cit., s. 259-263.

³⁸ H. Portisch, Deutesche Konfrontation. Wien-Munchen 1974, s. 38.

³⁹ K. Adenauer, Erinnentngen t. II, s. 490 i nast.; W. Feld, Reunification and West German-Soviet Relations, The Haque 1963, s. 112 i nast.

51

ków z Niemiecką Republiką Demokratyczną, lecz i o to, by wspńlnym wysiłkiem miłujących pokój państw europejskich przyczynić się do utrwalenia pokoju i bezpie­czeństwa w Europie''.⁴⁰

Oświadczenie powyższe uświadomiło społeczeństwu zachodnio nie­mieckiemu ii.kt. że ukUdó\v paryskich nie można pogodzić z deklarowanym pr/e? Adcuauera .'jednoczeniem Niemiec. Doprowadziło to mied/y innymi do \vy.r.i;i.ny listów mieJzy Adenauerem a nowym przywódcą opozycyjnej SPD — Erichcrn OMinhauercm, który proponował rozważenie propozycji radzieckich jeszcze przed ratyfikacją układów paryskich. W odpowiedzi Adenauer podtrzymał jednak swój program /jednoczeń i owy, uzgodniony z mocarstw mii zachodnimi J przewidywał:

1) woln'.; wybory w całych Niemczech,

2) utworzenie wolnego rządu ogólnoniemicckiego,

3) zawarcie .: tym rządem traktatu pokojowego,

4) uregulowanie w traktacie pokojowym wszystkich o l warty di jeszc.:c za­gadnień terytorialnych,

5) zapewnienie swobody działania parlamentowi i rządowi ogóhionicmiee-kiemu w ramach zasad i celów narodów .zjednoczonych⁴¹.

Frakcja parlamentarna FDP zajęła stanowisko niejasne. Z jednej strony opowiedziała się bowiem za zbadaniem propozycji radzieckich, w tym także normalizacji stosunków wzajemnych, ale .z drugiej podkreślała konieczność powiązania zjednoczonych Niemiec z Zachodem oraz zakończenia pro­cedury ratyfikacji układów paryskich⁴². Po ogłoszeniu pr./c.z ZSRR 25 I 1955 r. dekretu Prezydium Rady Nljwyższej o zakończeniu stanu wojny 2 Niemcami⁴³ fala protestów w RFN wzmogła się. 29 I 1955 r. w kościele św. Pawła we Frankfurcie nad Menem zebrało się około tysiąca osobistości życia politycznego, naukowego i kulturalnego, aby zaprotestować przeciwko remilitaryzacji Niemiec Zachodnich⁴⁴. Opozycja parlamentarna i poza­parlamentarna nie były jednak w stanie zmusić Adenauera do rezygnacji 7. układów paryskich, których ratyfikacja nastąpiła w imiennym głosowaniu na formu Bundestagu 27 II 1955 r.⁴⁵

⁴⁰ „Prawda" z 16 I 1955 r.

⁴¹ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 402-407.

⁴² Keesings Archto der Gegenwart (dalej AdG), 4982 z 29 I 1955.

⁴³ ,,Prawda" z 26 I 1955 r.

⁴⁴ AdG, 4983 -4985 z 29 I 1955 r. oraz K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 411 i nast.

⁴⁵ Zob. P. Noack, Deutsche Aussenpolitik der Nachkriegszeit, Stuttgart i 972, s. 48 i nast.

Z ogólnej liczby protokołów procesowi ratyfikacyjnemu podlegały cztery:

52

Fakt ten przesąd/ ił ostatecznie o dalszym kierunku polityki zagranic; nej RFN wobec ZSRR, którą Adenauer ujął następująco:

,,Tylko wytrwałość i solidarność naszej jedności europejskiej oraz powiązania wolnej Europy ze światem atlantyckim mogły stworzyć odpowiednie przesłanki ku temu, aby można było bez obawy rozpocząć akcję dyplomatyczną w kierunku od­prężenia między Wschodem i Zachodem. Tylko urzeczywistnienie układów ?achodnicii stanowiło punkt wyjścia do rokowań ze Związkiem Radzieckim, które mogły okazać się skuteczne. Tylko z pozycji jedności zachodniej można było dyskutować ze Związ­kiem Radzieckim otwarcie i poważnie" ^4f.

Rozwój wydarzeń zawiódł jednak oczekiwania Adenauera. Wprawdzie przystąpienie RFN do UZE (5 V 1955 r.) oraz NATO (8 V 1955 r.) nie pr/env;;io dialogu Wschód-Zachód, czego najpoważniejszym efektem było podpisanie traktatu państwowego między Austrią a czterema mocarstwami (15 V 1955 r.). Równocześnie jednak doszło do utworzenia sojuszu obron­nego państw socjalistycznych — Układu Warszawskiego (14 V 1955 r.), który po przystąpieniu do niego NRD stwarzał zupełnie nową jakość problemu niemieckiego⁴⁷. Poprawa klimatu politycznego i odprężenie Wschód-Zachód uzyskały bowiem zdecydowany priorytet przed sprawą zjednoczenia. Niemiec.

W ujęciu niektórych politologów burżuazyjnych ^4S, a przede wszystkim marksistowskich⁴⁹, bezpieczeństwo, rozbrojenie i uznanie status quo w Europie stanowiły zasadniczą przesłankę polityki zagranicznej ZSRR. Natomiast polityka re militaryzacji oraz integracji zachodniej RFN obiek­tywnie opóźniała ten prcces.

Adenauer uzyskał ze strony mocarstw zachodnich formalne zapewnie­nie, że podczas zbliżającej się konferencji na szczycie czterech mocarstw

przeciw wstrz.

151

153

157

201

a) o zakończeniu okupacji i zmianie ukfadu niemieckiego

z 1952 r. 324

b) o stacjonowaniu obcych sił zbrojnych w RFN 321

c) o przystąpieniu RFN do UZE 314

d) o porozumieniu w sprawie Saary 264 —— SPD głosowała na wszystkie nie, FDP tak, poza punktem d, gdzie była przeciwna, BHE na pierwsze trzy tak, na czwarty nie, D f ~- prawie na wszystkie tak, CDU/CSU na wszystkie tak.

⁴⁶ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 426.

⁴⁷ Por. Europa nach dem zweiten Weltkricg 1945-1982. Hrsg. von W. Benz, Frankfurt arn Main 1983, s, 49 i nast.

⁴⁸ H. Wassmund, Die Wechselwirkung swojetischer Innen-und Deutschland-polisik in der Zeit von Stalin Tod bis żur Genfcr Gipfelkonfereflz 1955, Berlin 1971, s. 165 i nast.

⁴⁹ P. A Nikołajew, Politika Sowietskoga Sojuza.,., op. cit.

53

w Genewie sprawa zjednoczenia Niemiec zostanie postawiona na porządku dziennym obrad⁵⁰. W czasie konferencji (18 - 23 VII 1955 r.) Adenauer, przebywając na „urlopie" w szwajcarskiej miejscowości Muerren, był na bieżąco informowany o jej przebiegu przez sztab własnych obserwatorów w składzie: W. Grcwe — kierownik wydziału politycznego MSZ, H. Blan-kenhorn — ambasador RFN przy Radzie NATO oraz szef prasowy Felix von Eckhardt. Z relacji tego ostatniego wynika, że kanclerz federalny nie był zachwycony przebiegiem i wynikami jej obrad⁵¹. Zachód popierał wprawdzie solidarnie plan premiera angielskiego A. Edemi w sprawie zjedno­czenia Niemiec (identyczny z przedstawioną wyżej propozycją Adenauera w piśmie do Ollenhauera ze stycznia 1955 r.), uzgodniony wcześniej z Ademiuerern przed konferencją⁵², był on jednak niemożliwy do przyjęcia przez ZSRR z przedstawionych już wyżej powodów. Adenauer zabiegał zatem o usztywnienie stanowiska mocarstw zachodnich w Genewie, wyko­rzystując w tym celu dobre stosunki z amerykańskim sekretarzem stanu J. F. Dullesem⁵³. W listach, do niego krytykował styl prowadzenia rozmów z ZSRR, jak też zalecał zajmowanie przez Zachód nieustępliwego stano­wiska w kwestii zjednoczenia Niemiec. Obawiał się jednak przede wszystkim tego, iż mocarstwa zachodnie mogą osiągnąć kompromis kosztem RFN. Dulles natomiast nie podzielał pesymistycznych ocen Adenauera, zalecając kontynuowanie dialogu z ZSRR w sprawach ogólnoeuropejskich ⁵⁴. W istocie na konferencji genewskiej szefowie rządów czterech mocarstw podjęli w sprawie Niemiec następującą uchwałę:

„ [...] uznając swą odpowiedzialność w sprawie rozwiązania problemu niemieckiego i zjednoczenia Niemiec, zgodnie uznali, że rozwiązanie kwestii niemieckiej i zjednocze­nie Niemiec na drodze wolnych wyborów powinno być dokonane zgodnie z interesami narodu niemieckiego i interesami bezpieczeństwa w Europie. Ministrowie spraw za­granicznych (czterech mocarstw-E. C.) będą mogli poczynić wszelkie kroki, jakie będą uważali za pożądane w sprawie innych zainteresowanych stron lub w sprawie kon­sultacji z nimi" ^ss.

⁵⁰ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, op. cit,, s. 445 i nast.

⁵¹ F, Eckhardt von, Ein unordentliches Leben, Dusseldorf 1967, s. 374.

⁵² A. Eden, Memoiren J945 - 1957, Koln-B;rlin 1960, s. 336 i nast.

⁵³ Por. R. Drumond, C. G. Coblentz, Duel am Abgrund, John Foster Dulles unddie amerikanische Aussenpolitik 1952- 1959, Kóln-Berlin 1961, s. 47 i nast.

⁵* K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, op. cit., s. 457 i nast.

^ss Sbarnik diejstwujuszczick dogoworow, soglaszenij i konwiencji zakliuczonych SSSR z innostrannymi gosudarstwami, T. XVII/XVIII, Moskwa 1960, s. 73.

54

Praktycznie więc od tej pory widziano luźny związek między „zjedno­czeniem Niemiec", a „bezpieczeństwem europejskim", którego konkretny kształt miano określić na konferencji ministrów spraw zagranicznych jesienią 1955 r., nic wykluczając konsultacji 7. obydwoma państwami nie­mieckimi. Od konferencji w Genewie ZSRR stał już konsekwentnie na stanowisku istnienia dwóch odmiennych ustrojowo państw niemieckich, c/ego wyrazem było między innymi stwierdzenie w drodze powrotnej z Genewy (na wiecu we wschodnim Berlinie) l sekretarza KC KPZR N, S. Chrus/CTowa w dniu 26 VII 1955 r.: „Kwestii niemieckiej nic można roz­wiązać kosztem interesów Niemieckiej Republiki Demokratycznej"⁵⁶. Zaś wspólny komunikat końcowy podkreślał, że:

„Obie strony uważają za niedopuszczalne, aby kwestia niemiecka stanowiła prze­szkodę w rozwiązaniu zadania zapewnienia bezpieczeństwa europsjskicgo. Niemiecka Republika Demokratyczna i Republika Federalna Niemiec winny wnieść swój wkład w sprawy zapewnienia bezpieczeństwa europejskiego i tym samym przyczynić się do kwestii zjednoczenia Niemiec"⁵⁷.

Polityka Adenauera wymuszania zjednoczenia na proponowanych przez siebie warunkach okazała się nierealna. Mocarstwa zachodnie, mimo podjętych formalnie zobowiązań w układzie niemieckim, ograniczyły się tylko do deklaracji i zapewnień w kwestii żądań RFN, ale nie dysponowały środkami, aby z pozycji siły i wbrew interesom Związku Radzieckiego roz­wiązać problem niemiecki. Pierwszoplanowe znaczenie w tym zakresie miało zarówno przełamanie przez ZSRR monopolu atomowego USA oraz zainicjowanie przez rząd radziecki od połowy lat pięćdziesiątych wielu inicjatyw pokojowych i odprężeniowych, które wpłynęły przejściowo na ogólną poprawę stosunków Wschód-Zichód. Skłoniło to już przed konfe­rencją w Genewie Adenauera, po konsultacji 7. mocarstwami zachodnimi, do wyrażenia zgody na pDdjęcie przygotowań technicznych w celu na­wiązania stosunków dyplomatycznych między RFN a ZSRR. Oznaczało to w istocie otwarcie przez RFN nowego rozdziału i kierunku swej polityki zagranicznej — polityki wschodniej, której najważniejszym odcinkiem po dzień dzisiejszy zostały stosunki radziecko-zachodnioniemieckie.

^5e „Neues Deutschland" z 28 VII 1955 r. ³⁷ Ibidem.

55

2. NAWIĄZANIE STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH

MIĘDZY RFN A ZSRR

a) Geneza i tło wizyty Adenauera w Moskwie (9- 13 IX 1955 r.)

W połowie 1955 r. rząd federalny stanął wobec problemu nawiązania stosunków dyplomatycznych ze Związkiem Radzieckim. Po uzyskana! suwerenności i przystąpieniu RFN do NATO oraz zapowiedzianej na lipiec 1955 r. konferencji na szczycie czterech mocarstw w Genewie sprawa ta wyda U się dostatecznie dojrzała. Z pierwszą oficjalna sugestią nawiązania stosunków oraz ich normalizacji wystąpiła strona rad/iccka we wspomnianej wyż^j dek lara ej TASS z 15 I 1955 r., a więc jeszcze przed ratyfikacją układów paryskich przez Bundestag. Natomiast w nocie do RFN z 7 VJ 1955 r. r/ad radziecki zaproponował formalnie podjęcie rozmów na tenuH nawiązania stosunków dyplomatycznych, handlowych i kulturalnych, któ­rych ukoronowaniem miała być wizyta kanclerza Adenauera w Moskwie ⁵⁸. W swej odpowied.-i / 30 VI 1955 r. rząd federalny, akceptując zasadnie/o propozycje radziecką, zwrócił uwagę na potrzebę odbycia w Paryżu na szczeblu ambasado; ów rozmów wstępnych, aby ustalić termin wizyty i zakres problematyki rokowań⁵⁹. W rezultacie doszło do dalszej korespon­dencji dyplomatycznej⁶⁰, w której RFN poza sprawą nawiązania stosunków dyplomatycznych domagała się jeszcze przedyskutowania „jedności pań­stwowej Niemiec" oraz powrotu do Niemiec „zatrzymanych na terytorium ZSRR obywateli niemieckich". Rząd radziecki 19 VIII 1955 r. wyraził zasadniczo zgodę na przedyskutowanie powyższych problemów, zaznaczył, jednak wyraźnie, iż rządowi federalnemu jest zapewne znane stanowisko radzieckie w sprawie zjednoczenia Niemiec.

Po konferencji szefów rządów czterech mocarstw w Genewie rząd ra­dziecki stał konsekwentnie na stanowisku istnienia dwóch państw nie­mieckich, co wykluczało jakikolwiek kompromis z RFN w sprawie zjedno­czenia Niemiec na warunkach zachodnionicmieckich. Termin wizyty usta­lono w wyniku rozmów paryskich na połowę września 1955 r. Przed wy­jazdem do Moskwy Adenauer zalecił ambasadorom RFN w stolicach mo­carstw zachodnich odbycie specjalnych spotkań z ministrami spraw za-

⁵⁸ „Prawda" z 8 VI 1955 r., nota ZSRR z 7 VI 1955 r.

⁵⁹ Bulletin des Presseamtes der Biwdesregierung (cyl. dalej Bulletin)?. \ VII 1955 r., 30 VI 1955 r., noty RFN.

⁶⁰ Bulletin z 16 VIII 1955 r., 21 VIII 1955 r., 12 VIII 1955 r. i 19 VIII 1955 r. (noty RFN i ZSRR).

56

granic/mch w celu zapewnienia ich o lojalności RFN wobec Zachodu⁶¹, Należy ponadlo dodać, że Herbert Blankcnhorn. r.mbasador RFN przy Radzie NATO w Paryżu i bliski zaufany Adenauera. przez cały okres wizyty delegacji zachodnionkmiecklej w Moskwie utrzymywał ścisły konti.kt informacyjny z ambasadorami trzech mocarstw zr.chodnich. W dniu 2 IX 1955 r. Adenauer poinformował o planowanych rckow;,niacb w Moskwie przewodniczących \vs.--ysikich frakcji Bundestagu, u/yskujar ich aprobatę. SPD opov.:tdzi;.;ia się za zbadaniem sprawy zjednoczenia Niemiec po nuyfikdcji układów paryskich, odrzuciła jednak możliwość uznania NRD. Natomiast wszystkie frakcje poparły stanowisko rządu w kwestii powrotu do ojci-y/ny „jeńców i osób cywilnych internowanych w ZSRR"⁶². Jako pi/cdstawicie!e Bundestagu w skład delegacji RFN weszli: przewodniczący komisji spraw zagranicznch — Kurt Georg Kiesingcr (CDU — późniejszy kanclerz federalny 1966- 1969) oraz jego zastępca Girlo Schmid (SPD). Gest powyższy ze strony SPD był obliczony na zamanifestowanie jedności wszystkich stronnictw politycznych w sprawie rokowań z ZSRR oraz wzmocnienie pozycji kanclerza Adenauera. SPD, w obawie wykorzystania tego faktu przez Adenauera podczas nadchodzącej kampanii wyborczej, uznała za stosowne oświadczyć, że Carlo Schmid będzie przebywał w Mosk­wie wyłącznie w charakterze deputowanego, a nie członka kierownictwa partyjnego⁶³. Ze względów taktycznych SPD zastrzegła sobie również zajęcie konkretnego stanow-iska po zakończeniu rokowań w Moskwie. Adenauer zdawał sobie sprawę z konieczności nawiązania bezpośredniego kontaktu z przywódcami radzieckimi, ponieważ w dobie odprężenia i oży­wionych spotksń dyplomatycznych między przedstawicielami Wschodu i Zachodu nie chciał pozostać na uboczu. W swoich wspomnieniach napisze później:

..Związek Radziecki by) jednym z czterech mocarstw zwycięskich, bez którego współdziałania nie można by!o osiągnąć zjednoczenia naszego kraju. Brak stosunków dyplcnipt>cznjch mMzy Związkiem Radzieckim a nami oraz wynikająca z tego niemożność semcdzielncgo reprezentowania własnych interesów w Moskwie było stanem nienormalnym"⁶⁴.

Wizyta w Moskwie wywołała duże zainteresowanie zachodnioniemieckiej opinii publicznej. Z badań demcskopijnych instytutu w Allensbach wynikało,

⁶¹ K. Adenauer, Eriiwcriinsen, t. II. s. 478-485.

⁶² AdG 1955 r., s. 5333.

⁶³ Ibidem, oświadczenie Zarządu i frakcji parlamentarnej SPD.

⁶⁴ Jahrbuch der offentlichen Meinung 1947-1955, AJlensbach 1956, s. 336.

57

że jej przebieg śledziło na bieżąco okoio 87% społeczeństwa⁶³. Już w czerw­cu 1954 r. 47% ankietowanych opowiadało się za podjęciem rokowań ze Związkiem Rad/Jcckim na szczeblu rządowym (22% było przeciw, a 31% niezdecydowanych)⁶⁶. Według bad;.iń 7. czerwca 1955 r. zjednoczenie Nie­miec w opirciu o neutralizację i propozycje rad/ieckic popierało 54% zwolenników SPD⁶⁷, natomiast 45% sympatyków chadecji i liberałów opowiadało się zdecydowanie za integracją zachodnią RFN^6!i. Rząd federalny miał zatem całkowitą swobodę działania w zakresie kształtowa­nia stosunków RFN ze Związkiem Radzieckim.

W skład delegacji zachodnioniemieckicj na rokowania, poza wymienio­nymi parlamentarzystami, weszli: minister spraw zagranicznych Hoinrich von Brentano, sekretarz stanu — Walter HiillsLein, dyrektor departamentu MSZ — Wilhelm Grewe, szef Urzędu K-mclcrskiego — Haus Globke, szef Urzędu Prasy l Informacji — Felix von Eckhardt, przedstawiciel Bundesratu

— premier północnej Nadrenii Kar! Arnold oraz ambasador RFN przy Radzie NATO — Herbert Blankenhorn. Personel techniczny przybył do Moskwy specjalnym pociągiem, który wyposażono w niezbędny sprzęt, zastępujący pomieszczenia biurowe, salę konferencyjną itp. Przez cały okres pobytu delegacji zachodnioniemieckiej w Moskwie służył on delegacji rządu federalnego jako miejsce narad, stojąc na bocznicy dworca⁶⁹. Oficjal­na delegacja rządowa RFN przybyła do Moskwy już 8 IX 1955 r. dwoma samolotami i została powitana na lotnisku Wnukowo zgodnie z ceremo­niałem dyplomatycznym. Jej rezydencją w czasie pobytu w Moskwie był hotel „Sowictskaja". Same rokowania odbyły się w dniach 9 - 13 IX 1955 r. Ze strony radzieckiej uczestniczyli w nich: przewodniczący Rady Ministrów

— N. A. Bułganin, I sekretarz KC KPZR — N. S. Chruszczow, minister spraw zagranicznych — W. M. Mołotow, I zastępca premiera — M. G. Pierwucliin, minister handlu zagranicznego — J. G. Kabanow, zastępca ministra spraw zagranicznych — W. S. Siemionow, uchodzący wówczas za najlepszego eksperta w sprawach niemieckich w radzieckim MSZ⁷⁰. Na przebieg rokowań miały niewątpliwie wpływ:

⁶⁵ Ibidem.

⁶⁶ Ibidem.

⁶⁷ Jahrbuch der offentlichen Meinung 1957, Allensbach 1958, s. 323.

⁶⁸ Ibidem.

⁶⁹ K. Adenauer., Erinnerungen, t. II, s. 486,

⁷⁰ Na wniosek delegacji radzieckiej protokoły oficjalnych posiedzeń przekazano do publikacji w prasie: zob. AdG 1955 r., s. 5352 - 5362, „Prawda" 10 - 15 IX 1955 r., Dokumentacja PAP (dalej DP PAP), 1955, s. 708 - 718.

58

— ogrom cierpień, i zniszczeń narodów ZSRR w czasie drugiej wojny światowej,

— przynależność obu państw do przeciwstawnych ugrupowań polityczno-

—wojskowych i systemów społeczno-ideologicznych,

— remilitaryzacja RFN oraz jej ścisłe powiązania z Zachodem.

Adenauer jako przewodniczący delegacji zachodnioniemieckiej, za­chowując się chwilami wyniośle, próbował obarc/.yć współodpowiedzial­nością za drugą wojnę światową mocarstwa zachodnie i ZSRR, gdyż te w porę nie przeciwstawiły się Hitlerowi. Nie negował zbrodni popełnionych pr/ez okupanta hitlerowskiego na ludności ZSRR, lecz na posiedzeniu plenarnym 10 TX 1955 r. usiłował na równej płaszczyźnie przedstawić cierpienia narodu niemieckiego, stwierdzając między innymi:

„Jest prawdą, że wojska niemieckie wtargnęły do Rosji. Jest prawdą, że stało się wiele złego. Jest jednakże prawdą również, że następnie armia rosyjska broniąc się —co bezwarunkowo przyznaje,— przyszła do Niemiec i wówczas w czasie wojny działo się wiele sstrasznych rzeczy* (entsezliche Dinge)'¹' ⁷¹.

W swej replice Chruszczow uznał tę wypowiedź za obrazę dla ofiarnej walki Armii Czerwonej z najeźdźcą faszystowskim. Również twierdzenie Adenauera, że integracja zachodnia RFN służy pokojowi i nic zagraża interesom ZSRR nie mogło uzyskać aprobaty strony radzieckiej. Dla Adenauera nie było wątpliwości, że ze względu na różnice poglądów w kwestii niemieckiej dalsza dyskusja na ten temat byłaby bezprzedmioto­wa.

W przeddzień rokowań „Prawda" ogłosiła artykuł wstępny, w którym podkreślano fakt istnienia dwóch państw niemieckich⁷². Decydująca faza spotkania nastąpiła w trzecim dniu obrad 12 IX 1955 r., kiedy to uwidoczniły się różnice poglądów we wszystkich dziedzinach, a polemika przybrała niezwykle ostry ton⁷³. Ministrowie spraw zagranicznych Mołotow i von Brentano zakomunikowali szefom delegacji, że długotrwałe rozmowy robocze ekspertów w sprawie trybu nawiązania stosunków dyplomatycz­nych skończyły się niepowodzeniem. Delegacja zachodnionicmiecka wy­sunęła bowiem żądanie zwolnienia przez ZSRR 9 626 jeńców niemieckich. Z ramienia delegacji radzieckiej Bułganin wyjaśnił, że nie chodzi tu o jeńców, lecz byłych żołnierzy i oficerów Wehrmachtu, którzy dopuścili się poważ-

⁷¹ AdG 1955 r., s. 5536.

⁷² „Prawda" z 8 IX 1955 r.

⁷³ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 510 - 519.

59

nych :-brcdni wobec ludności radzieckiej i na n: c cv \\yrvkow sadowych odbywają kary więzienia.

Wobec zdecydowanej postawy strony radzieckiej delegacja RFN zmie­niła taktykę: odmawiała nawiązania stosunków dyplomatycznych, wyklu­czając ze względów technicznych i czasowych rozmowy na temat zawarciu ukłcdów o wymianie handlowej i kulturalnej, a jednocześnie rpclowala tło ,,poczucia sprawiedliwości narodu radzieckiego". To drugie zadanie po­wierzono znanemu z wystąpień przeciwko Adenauerowi politykowi SPD — Carlo Sehmidowi, który sugerował ostrożnie przywódcom radzieckim ułaskawienie byłych jeńeów niemieckich. Dylemat samego Adenauera polegał zaś na tyrn, że ze względów prestiżowych i nadchodzących wyborów do parlamentów krajowych, nie mógł sobie pozwolić na zerwanie rokowań i powrót do Bonn bez jakichkolwiek rezultatów. Po zakończeniu obrad 12 IX 1955 r. Adcnaucr podjął po naradzie delegacji w hotelu decyzję o przyspieszenie odlotu z Moskwy o jeden dzień (13 IX 1955 r.). W tym celu wydał polecenie sprowadzenia wcześniej dla delegacji zachoduto-nicmicckiej dwóch samolotów z Hamburga⁷⁴. Zamierzał w ten sposób dać stronie radzieckiej do zrozumienia, że nie cofnie się przed zmianą wcześniej ustalonego programu pobytu w Moskwie, licząc na jej ustępstwa. Należy jednak podejść ostrożnie do późniejszych wypowiedzi Adenauera na ten temat, ponieważ świadomie powiększały jego rolę w ostatecznym osiągnięciu przez obie strony kompromisu.

W istocie bowiem sprawa repatriacji pozostała jego ostatecznym argu­mentem przetargowym. Przełom w tej kwestii nastąpił wieczorem 12 IX 1955 r. podczas przyjęcia wydanego przez rząd radziecki⁷⁵. Premier radziec­ki Bułganin zaproponował nawiązanie stosunków dyplomatycznych w for­mie wymiany listów oraz zapewnił ustnie Adenauera, że rząd radziecki podejmie odpowiednie kroki w celu zwolnienia od dalszego odbywania kary więzionych w ZSRR zbrodniarzy hitlerowskich. Z relacji Adenauera wynika, że propozycja radziecka doprowadziła do poważnych różnic w łonie delegacji zachodnioniemieckicj, w której szczególnie oponowali Brentano, Hallstein i Blankenhorn, wysuwając następujące zastrzeżenia: — nawiązanie stosunków dyplomatycznych nie przyspieszy zjednoczenia Niemiec,

⁷⁴ Ibidem, s. 4S1

⁷⁵ Przebieg rozmowy opublikowano częściowo po raz pierwszy w AP BRD, op. cii., s. 305; por. także K. Adenauer, Reden 1917-1967. Eine Auswahl. Hrsg. von H. P. Schwarz, Stuttgart 1975, s. 302 - 313.

60

— nastąpią komplikacje prawno-dyp!omatyc/nc \v sprawie stosunku do NRD,

— ustne przyrzeczenie radzieckie w sprawie r. pulriacji jest mało wiążące,

— iiriibiisadu ZSRR w B3iin będzie prowadziła agitację bols/ewicka⁷⁶. Adenauer i Giobke byli za nawiązaniem :.;o:.imków dyplomalycmych, lee.i uznali za celowe domagać się od delegacji nid/.ieckiej zapewnienia na p:ś<nie w sprawie repatriacji, co zorało jednak odr/ueoiu .f.c strony ZSRR. Z dostępnych relacji i materiałów wynika, że .vięk:./.ość delegacji zachodnio-me::iicckiej na czele z Adcnauerem stanęła w końcu na stanowisku, iż nie m<lcży targować się o pisemną zgodę radziecka, ^koro można to podać do publicznej wiadomości w komunikacie końcowym. To sarno odnosiło się także do podkreślenia różnic w podejściu prawnym do problemu nie­mieckiego. Po nerwowych rozmowach 13 IX 1955 r. rokowania między RFN a ZSRR zakończono przyjęciem następujących dokumentów:

— komunikatu końcowego,

— wymiany listów między Adenauerem a Bułganinem w sprawie nawiąza­nia stosunków dyplomatycznych,

— wystosowania przez Adenauera listu do Bułganina o nieuznawaniu piycł RFN NRD i zmian terytorialnych w Europie po 1945 r.

Mimo swej połowiczności dokumenty powyższe rozpoczęły nowy etap współpracy między RFN a ZSRR, stanowiąc z-n-azem ważny wkład do odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód.

b) Nawiązanie stosunków dyplomatycznych i doktryna Hallsteina

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych stanowiło główne osiągnięcie rozmów moskiewskich. Wzmacniając tendencje odprężeniowe w Europie, fak; ten podważał jednak dotychczasową doktrynę ; praktykę p Mityczną RFN w aspekcie wyłącznego prawa do reprezentowania całych Niemiec (AUeinvertrettungsanspruch). ZSRR, widząc chwilowo nierealność koncepcji ./jednoczenia Niemiec na zasadach pokojowych i demokratycznych, opo­wiedział się za uznaniem polityczno-terytorialnego status quo w Europie ⁷⁷. Służyła temu celowi także normalizacja stosunków z RFN, która postawiła ZSRR w sytuacji dogodniejszej niż mocarstwa zachodnie, które nie uzna-

⁷⁶ Ibidem, oraz A. Baring (red.), Sehr verehrter Herr Bundeskanzlerl Heinrich von Brentano zum Briefwechsel mit Konrad Adenauer 1949 - 1964, Hamburg 1974, s. J 73 i nast.

⁷⁷ Por. Istorija wnieszniej palitiki SSSR, Moskwa 1978, s. 200 i nast.

61

wały NRD. Pozwoliło to ZSRR na przejęcie inicjatywy w dalszym kształ­towaniu problemu niemieckiego jako niezwykle ważnego elementu od­prężenia międzynarodowego. Tych celów nie mógł jednak zaakceptować Adcnauer, ponieważ podważały one bezpośrednio istotę roszczeń zachcd-nioniiemieckich⁷⁸. Adenauer. wykazując jednak zmysł praktyczny oraz posiadając poparcie Globkcgo, Kiesingera i von Eckhardta, przytoczył dwa zasadnicze argumenty za nawiązaniem stosunków dyplomatycznych:

1) wewnętrzne — osiągnięcie porozumienia w sprawie repatriacji jeńców wojennych, które mogły mieć ogromne znaczenie propagandowe oraz wpłynąć na rachowanie się wyborców oraz prowadzenie polemiki z SPD;

2) zewnętrzne — wykazanie dobrej woli rządu federalnego przed zbliżająca się jesienią 1955 r. genewską rundą rozmów ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw oraz umocnienia na niej pozycji Zachodu⁷⁹.

Ponadto przesądziły kompetencje Adenauera jako kanclerza (artykuł 65 Ustawy Zasadniczej), który dodatkowo powoływał się w Moskwie na pismo prezydenta USA D. Eiscnhowera, solidaryzujące się 7. góry z każdą decyzją kanclerza federalnego w trakcie rokowań⁸⁰. Generalnie więc można różnice w łonie delegacji zachodnioniemieckiej określić wyłącznie jako taktyczne. Jak już wyżej wspomniano, nawiązanie stosunków dyplo­matycznych nastąpiło w formie wymiany listów między szefami delegacji, w których stwierdzono między innymi:

„nawiązanie stosunków dyplomatycznych przyczyni się do rozstrzygnięcia nieure­gulowanych problemów dotyczących całych Niemiec i powinno tym samym do-poinóc w rozwiązaniu głównego, ogólnorodowego problemu narodu niemieckiego — przywrócenia jedności demokratycznego państwa niemieckiego"⁸¹.

Listy podlegały ratyfikacji przez Rr.de Najwyższą i Bundestag.

Przeć cdlotem l Moskwy do Bonn Adenauer wręc/ył Bułganinowi drugi list, który precyzował stanowisko prawne rządu federalnego, stwierdzając międ/.y innymi:

„1. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między rządami RFN i ZSRR nie sta­nowi uznania obecnego stanu posiadania obu stron. Granice Niemiec ustali ostatecznie traktat pokojowy.

^7S B. Bandulet, Adenauer zwischen Ost itnd West, Miinchen 1970, s. 216 - 223

⁷⁹ H. End, Zweimat deutsche Aussenpotitik. Internationalen Dimensioneti des innerdeutschen Konfiikts 1949 - 1972, Koln 1973, s. 220 i nast.

⁸⁰ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 534; B. Bandulet, Adenauer zwischen Ost und West, op. c/7., s. 229.

⁸¹ AP BRD, s. 307.

62

2. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między rządami RFN a ZSRR nie ozna­cza zmiany stanowiska prawnego Republiki Federalnej dotyczącego jej uprawnień do przemawiania w imieniu całych Niemiec." ⁸².

R/ad radziecki, przyjmując powyższe oświadczenie do wiadomości, upoważnił zgcdire z vihsną praktyką agencję TASS do następującego kontroświrdc/cnia:

„Rząd radziecki uważa Republikę Federalną za część Niemiec. Drugą częścią Nie-rniec jest Niemiecka Republika Demokratyczna. W związku z nawiązaniem stosunków dyplomatycznych [...] rząd ZSRR uważa za konieczne oświadczyć, iż sprawa granic Niemiec została rozstrzygnięta w układzie poczdamskim i że Republika Federalna Niemiec wy kor n je swą jurysdykcję na terytorium podlegającym jej suwerenności"⁸³.

Oświadczenie to wykluczało jakiekolwiek niejasności w podejściu strony radzieckiej do sprawy zjednoczenia Niemiec. Dalszym krokiem ZSRR w kierunku stabilizacji nowej sytuacji na terenie dawnych Niemiec było podpisanie układu z NRD 20 IX 1955 r.⁸⁴ Był on rozwinięciem oświadczeń radzieckich z 26 III 1954 r. oraz 25 I 1955 r., w których NRD traktowano jako państwo suwerenne oraz zakończono stan wojny z Niemcami⁸⁵. W świetle nowego układu rząd NRD uzyskał pełnię praw suwerennych łącznie z kształtowaniem swych stosunków z RFN. Miał on obowiązywać do drwili przywrócenia jedności Niemiec „jako pokojowego i demokra­tycznego państwa". ZSRR zachował uprawnienia z tytułu porozumień sojuszniczych (1944/1945) dotyczących „Niemiec jako całości", ale ukł^d wyraźnie podkreślał obowiązujący charekter umowy poczdamskiej z 2 VIII 1945 r. NRD przejęła kontrolę wydłuż granicy z RFN oraz na granicach Berlina Zachodniego, ZSRR zaś zachował ją jedynie w odniesieniu do personelu wojskowego aliantów zachodnich. Specjalny układ ZSRR-NRD regulował praktyczne aspekty stacjonowania wojsk radzieckich na tery­torium NRD ^S6. Zniesiono także ur?ąd wysokiego komisarza w Niemczech, przekazując swojemu ambasadorowi w NRD sprawę kontaktów z mo­carstwami zachodnimi. Ogólnie można więc stwierdzić, że powyższy układ umocnił pozycję międzynarodową NRD, której nie można już było bagate­lizować w rozwiązaniu problemu niemieckiego.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR zostało ;:aakcepto-

⁸² Bulletin 1 13 IX 1955 r.

⁸³ „Prawda" z 15 IX 1955 r.

⁸⁴ Handbuch der Yertrage 1871 -1964, Berlin 1968, s. 512 - 613.

⁸⁵ Ibidem, s. 544 i 589.

⁸⁶ Ibidem, s. 614 - 615.

63

wane przez wszystkie stronnictwa Bundestagu, ląc/.nie z opozycyjną SP D ^K7. W specjalnej rezolucji podtrzymano także wszelkie roszczenia prawno-poli-tycznc, w tym także w zakresie nieuznawaniu NRD^8b. R:kty te wskazują, że w odniesieniu do krajów socjalistycznych różnice tak;yc-aie ustępowały w RFN zawsze zasadnic/ym interesom p )Htyczno-praw:iym. SPD wi­działa wprawdzie związek między bezp;cc~eń^v,\?m europejskim a zjedno­czeniem Niemiec, lecz odrzucała w 1955 r. u/runie NRD⁸⁹. Po<J.v.'.s ratyfikacji układów wschodnich w 1972 r. zmięły .^e_ tylko role (CDU;CSU była w opozycji), lecz istota zastrzeżeń pozostała ta sama.

Podstawowym zadaniem rządu federalnego było niedopus :c/enie do sytuacji, aby poprzez nawiązanie stosunków dyplomaty c mych ze Zwią -ikiem Radzieckim, ułatwić przełamanie izolacji międzynarodowej NRD. Jaz w przemówieniu na forum Bundestagu Ade.nauer wysunął ostrzeżenie pod adresem państw trzecich: „Muszę niedwuznacznie stwierdzić, że rząd federalny również w przyszłości będzie uważał podjęcie stosunków dypb-matycznych z NRD (oficjalnie „wschodnia strefa okupacyjna") pt/.e^r-państwa trzecie [...] za akt nieprzyjazny" ⁹⁰. Powyższy fragm ;nt przemówie­nia Adenauera w Bundestagu 22 IX 1955 r. (w dwa dni p:> podpisaniu układu NRD —ZSRR) uważa się za początek nowej doktryny w polityce zagranicznej RFN, określanej powszechnie jako doktryna Hallsteina. W literaturze polskiej spotykamy się nawet z poglądem, że w rzeczywistości mamy do czynienia 7. doktryną Adenauera⁹¹. Sprawa wymaga króJkiego wyjaśnienia. Z oświadczenia Adenauera w Bundestagu nie wyn-kało bowiem, iż mamy do czynienia z wypracowaną doktryną, ponieważ nie precyzowano szczegółowo przewidzianych sankcji. Wiadomo także, iż problem ten dyskutowany był już w Moskwie, a w trakcie lotu powrotnego do Bani! Grewe przedłożył Hallsteinowi notatki, które następnie opraco­wano w ciągu kilku dni. W pracach tych uczestniczyli między innymi tacy eksperci jak: Erich Kaufmann, Uirich Scheuer, Hugo Mosler⁹². Warto na marginesie zaznaczyć, że sam Hillstein uchylał się od odpowiedzi na pytanie o autorstwo niechlubnej doktryny ze względu na „tajemnicę

⁸⁷ Yerhandlungen des Deutschen Bundestages, t. 26, s. 5670 Dmcksachc H/1685.

⁸⁸ Ibidem, Drucksache 11/1693.

⁸⁹ Ibidem, s. 5650 - 5659.

⁹⁰ Ibidem, s. 5647.

⁹¹ J. Krasuski, Niemiecka R*p.iblika Federalna w NATO i EWG, Poznań 1972, s. 113.

⁹² H. End, Zweimal dsutsche Aussenpolilik..., op. cit., s. 39-40.

64

państwową"⁹³. Stanowisku takiemu nie należy się specjalnie dziwić, ponieważ powyższa doktryna, określana także jako „ogólnoniemiecka." (Gesamtdeutsche-Doktrin), ze względu na ujemne konsekwencje dla polityki zagranicznej RFN, przejdzie do historii jako synonim nieprzemyślanych do końca retorsji dyplomatyczno-prawnych. Można jednakże przyjąć, iż była ona zbiorowym produktem bońskiego MSZ połowy lat pięćdzie­siątych, a Hallstein jako sekretarz stanu musiał ją tylko oficjalnie firmować. Stanowisko r/adu federalnego w zakresie stosunków innych państw z NRD sprecyzował dopiero von Brentano 8/9 XII 1955 r. Zagroził on, iż RFN ;*c-nv;e stosunki dyplomatyczne z każdym państwem, które uzna NRD, Ostrzeżenie to było wyraźnie adresowane do rządów Egiptu i Indii, które jako liderzy tzw. krajów niczaangazowanych nosiły się wówczas z zamiarem n;-v, :;}zania bliższych kontaktów z NRD⁹⁴. W okresie rządów Adenauera doktryna ta znalazła dwukrotnie zastosowanie wobec Jugosławii (1957) i Kuby (1963). Jej cel polityczny, polegający na skrępowaniu swobody d/iałania państw trzecich w kwestii uznania NRD, budził wątpliwości zpimktu widzenia przyjętych zasad współżycia międzynarodowego⁹⁵. RFN starała się uzasadnić potrzebę utrzymywania stosunków dyplomatycznych z ZSRR, mimo iż pozostał on najbliższym sojusznikiem NRD, koniecznością współdziałania w kierunku „przywrócenia jedności Niemiec". Wyjątek w odniesieniu do pozostałych państw socjalistycznych wynikał przede wszystkim z faktu roli i znaczenia międzynarodowego ZSRR, w tym także dla dalszego rozwiązania problemu niemieckiego⁹⁶. Doktrynę Halisteina zweryfikowała szybko praktyka, gdyż już w połowie lat sześćdziesiątych okazało się, że:

— nie ułatwiła ona zjednoczenia Niemiec i nie przeszkodziła w stopniowym u/naniu NRD przez państwa trzecie;

— utrudniła poważnie proces normalizacji stosunków RFN z ZSRR i po­zostałymi państwami socjalistycznymi w środkowo-wschodniej Europie. Od polowy lat sześćdziesiątych komplikowała także stosunki RFN z krajami rozwijającymi się. Praktycznie nie stosowano jej już pod koniec lat sześćdziesiątych, ale formalnie zarzucono dopiero po ratyfikacji układów wschodnich w 1972 r.

⁹³ Zob. H. H. Yerfuhrth, Die Hallstein-Doktrin and die Politik der Bundesre-gierung gegenuber der osteuropiłischen Staaten von 1955 bis 1967, Bochum 1968, s. 64.

⁹⁴ Ibidem, s. 69.

⁹⁵ Por. K. Skubiszewski, Zagadnienia polityczne i prawne w stosunkach między­narodowych NRF, [w:] Monografia Niemiec Współczesnych, Poznań 1965, s. 348.

⁹⁶ Battettn z 13 XII 1955 r.

5 Miejsce ZSRH

65

c) Problemy humanitarne

Wyżej wspomniano już, że Adcnaucr przywiały wał określone znaczenie do sprawy repatriacji byłych jeńców niemieckich, którzy odbywali kaiy więzienia w ZSRR. Z jego wypowiedzi⁹⁷ można wnioskować, iż rząd federalny kierował się w tej sprawie następującymi względami:

1) \vykor,' ystjniem chwytowych kwestii humanitarnych w walce wyborczej,

2) przeforsowaniem (w aspekcie prawnomiędzynarodowyro):

— z^chodnioniemieckicgo pojęcia „niemieckiej pr, ynalcżnośei państwo­wej" \v świetle prawa go samostanowienia narodu niemieckiego,

— roszenia do reprezentowania wszystkich Niemców.

3) dyskredytowaniem w sensie propagandowym ZSRR i komunizmu. Rząd iT.d/iecki także dostrzegał humanitarną stronę zagadnienia, czego wyrazem było oświadczenie o zakończeniu repatriacji jeńców niemieckich w 1950 r. Wvlączono z nich 9717 zbrodniarzy ukaranych sądownie za przestępstwu wobec obywateli radzieckich⁹⁸. W okresie „zimnej wojny" w RFN koła rządowe oficjalnie rozpowszechniały pogłoski o przetrzymy­waniu przez ZSRR 1,5 rrJn jeńców wojennych, ponieważ służyło to wzma­ganiu nastrojów antykomunistycznych wśród społeczeństwa zachodnio-niemieckiego. Przeciwko tej kampanii na forum Bundestagu występowała frakcja KPD. W latach 1953 - 1955 również rząd NRD omawiał z kierow­nictwem radzieckim sprawę darowania kary przebywającym w więzieniach jeńcom". Podczas rokowań Adenauera w Moskwie Bułganin odrzucił tezę kanclerza o ich przetrzymywaniu, przedstawiając dane o 9 626 wojsko­wych niemieckich ukaranych przez sądy radzieckie za różne zbrodnie w okresie wojny. Sprawę ich ewentualnego ułaskawienia zamierzała strona radziecka rozpatrywać przy współudziale przedstawicieli władz NRD¹⁰⁰. W ten sposób podważono „ogólnoniemieckie roszczenia" RFN. Po wy­rażeniu przez kierownictwo radzieckie ustnej zgody na ułaskawienie po­wyższych osób Adenauer wysunął 13 IX 1955 r. sprawę dalszych 130000 Niemców, którzy w listach do krewnych i znajomych na terenie RFN wyrażali chęć wyjazdu ze Związku Radzieckiego¹⁰¹. Wkrótce wyłoniły się jednak znaczne trudności w tej kwestii ze względu na odmienne podejście

⁹⁷ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 481.

⁹⁸ Oświadczenie przedrukowano [w:] AdG 1950, s. 2367.

⁹⁹ L. Thomas, Die Steliung des Bonner Staates żur Sowjetunion 1949 - 1958, [w:] Die Grosse Sozialistische Oktoberrevolution und Deutschland, t. II, Berlin 1967, *. 345.

¹⁰⁰ AdG, 1955, s. 5354/5355.

¹⁰¹ AP BRD, s. 305 - 306.

66

obu stron do „niemieckiej przynależności państwowej". Ponadto rząd r:\cb ^:t cl<: rdr. ucai rosrcjenia RFN do objęcia pojęciem „Niemców" obywa UJ l ZSRR. którzy w latach 1939-1945 nabyli obywatelstwo nie-mict-kie, a następnie ponownie znaleźli się rui terytorium Związku Ra-d/icekicgo.

Knując się wz gięć t mi liumanlUiir^mi oraz chęcią normalizacji stosun­ków z RFN ZSRR zdctydcwi l się j^s/cze we wr. cśniu na rozwiązanie pro­blemu bj ^;\x!i j. ń. ó\v n:vr.^:eck^:ch. Na mocy ;pecj;..lnego dekretu Rady Naj-wyżs. l j amii^M-rt v,„r;o 8 874 osoby¹⁰³, _a 746 przelano w zależności od znrics.-Linia dc cćt-yci;; kary w NRD (271 osób) i RFN (472 osoby). Trzy

osoby

ta świi.oc;y)a o dobry woli ZSRR w dążeniu

do pcp;'uwv stosunków z RFN. S i rena >-..ehodnioniemiecka wykorzystała natorr; ?: Kr i^st do rozpętania fcli nŁcjor&iiimu i nagonki antyradziec­kiej ¹⁰⁴. Pr.-yji źażi jacych z ZSRR „jeńców" witano owacyjnie w obecności czołowych pch;>ków i pr/cdstrwicieli :vądu federalnego. Po krótkim pobycie w cbc,;..vh przejściowych (główr,ie Fr;c-dlarc^!) zostali oni szybko zintegrowani w fpclcc. cństw"c RFN. Aden«uer osobiście przypisywał sob^;e ogi-omr.ą roie w uwolnieniu ,,jeńców niemieckich" w ZSRR, wy-kor/ysliijąc ił n atut w kampanii wyborczej do Bundestagu jeszcze w 1957 r.^10S

Po napisaniu niniejszej pracy ukazała się w RFN najnowsza analiza źródkwii, która poświęcona została moskiewskiej wizycie Adenauera, potwicrdyfijąc w zajdzie sfoi m ulewane wyżej tezy¹⁰⁵³. Opiera się ona na udostępnionych ostatnio archiwach brytyjskiego MSZ z 1955 r. Z róż­nych relacji i rozmów dyplomatów brytyjskich z Adenauerem wynikało wyraźnie, że sprawę jeńców zamierzał on wykorzystać do rozgrywek we­wnątrzpolitycznych, myśląc przede wszystkim o wyborach 1957 r. oraz umocnieniu własnej pozycji w łonie kierownictwa CDU. Z drugiej jednak strony Adenauer zdawał sobie sprawę z konieczności zaakceptowania .status quo w Europie, choć nie chciał podać tego do publicznej wiadomości. Zarówno w założeniach doktrynalnych oraz na użytek zachodnioniemieckiej opinii publicznej podtrzymywano zatem iluzje i mity, które nie odpowiadały

¹⁰² AdG, 1955, s. 5383.

¹⁰³ Ibidem, 1956, s. 5565.

¹⁰⁴ Por. broszurę: W. Backhaus, Begegnung im Kreml. So wurden Gefangene befreit, Berlin 1955.

¹⁰⁵ K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 539 i nast.

ios« _Por j_ Foschepoth, Adenauers Moskaureise 1955, [w:] APZ nr 22, 1986, s. 30 - 46.

** 67

ukształtowanej rzeczywistości międzynarodowej. Nie wierząc w możliwość zjednoczenia Niemiec, Adenauer całkowicie stawiał na integrację RFN w sojuszu zachodnim. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych / ZSRR było więc w istocie większym sukcesem dla dyplomacji rad/Jeckiej niż dla RFN.

3, STOSUNKI RFN - ZSRR W LATACH 1955 - 1958

Pierwszy okres po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych przypada na lata 1955 - 1958, który dla obu państw wiązał się z próbą poszukiwania rozwiązań kompromisowych na tle ożywionych kontaktów Wschód-Zu-chód. Ważnym problemem było niewątpliwie powstanie placówek dyplo­matycznych. Większą inicjatywę w iym zakresie wykazał ZSRR, którego przedstawiciel Walerian Zorin już 24 IX 1955 r. uzyskał agrement¹⁰⁶. Zorin należał do najbardziej doświadczonych dyplomatów radzieckich.¹⁰⁷, lecz w Bonn napotkał na wiele trudności w otwarciu placówki, a jego stosunki z MSZ układały się niepomyślnie ku niezadowoleniu. Adenauera, który wysoko go cenił¹⁰⁸. Następcą Zorina od 13 X 1956 r. został Andriej Andriejewicz Smirnow. piastując tę funkcję przez dziesięć lat (do 12 V 1966 r.)¹⁰⁹. Odegrał on bardzo ważną rolę w rozwoju stosunków RFN--ZSRR, utrzymując bezpośrednie kontakty z Adenauerem oraz innymi czołowymi politykami, a także organizacjami społecznymi i władzami miast zachodnioniemieckich¹¹⁰.

Przed podjęciem poważniejszych decyzji był często odwoływany na dłuższe konsultacje przez rząd radziecki do Moskwy¹¹¹.

RFN zwlekała z wysłaniem swego ambasadora do Moskwy, desygnując ostatecznie na to stanowisko Wilhelma Haasa, byłego ambasadora w Turcji, który znany był ze swych przekonań antykomunistycznych¹¹². Nawet jego najbliżsi współpracownicy w Moskwie uznawali zachowanie Haasa

¹⁰⁶ Sulletin z 26 XI 1955 r.

¹⁰⁷ Zob. Diplomaticzeskij slowar', t. II, Moskwa 1964, s. 161. ³⁰⁸ K. Adenauer, Erinnerungen, t. 111(1955 - 1959), Frankfurt am Main 1969, s. 344.

¹⁰⁹ Zob. Dipłomaticzeskij shww', t. II, Moskwa 1964, s. 161.

¹¹⁰ K. Adenauer, Erinnerungen, t. III, s. 345 - 355.

¹¹¹ Por. W. Henkel, Der Sowjelmsnsch, [w:] Lokaltermin in Bonn, Dusseldorf--Wien 1968, s. 193.

¹¹² Por. W. Haas, Beitrage żur Geschichte der Entstehung des Auswdrtigen Dienstes in der BRD, Bonn 1969.

68

za nieodpowiednie i szkodliwe dla stosunków RFN —ZSRR¹¹³. Fakty te

dowodzą, iż MSZ oraz biurokracja ministerialna zachowały dystans wobec Związku Radzieckiego, mimo iż rozwój współpracy z tym państwem dostrze­gali czołowi politycy zachodnioniemieccy. Właściwym organizatorem ambasady RFN w Moskwie był Horst Grópper, pełniący funkcję ambasa­dora w ZSRR od 1962 r.¹¹⁴ Natomiast następcą Haasa został dotychczaso­wy ambasador w Tokio Hans Anton Króli^I1S. Moskwa była jego ostatnią placówka przed emeryturą. Mimo złych stosunków oficjalnych Kroił usilnie starał się poprawić atmosferę kontaktów między RFN a ZSRR, ponieważ traktował to jako ważny atut w dalszej działalności politycznej po zakoń­czeniu kariery dyplomatycznej. Kolejnym atutem Kroiła była znajomość języka rosyjskiego, choć jeden z jego współpracowników — Ehlert znacznie podważał jej biegłość. Kroił starał się utrzymywać bezpośredni kontakt z premierem j T sekretarzem KC KPZR TS|. S. Chruszczowcm, informować Adenauer;' osobiście o stanie stosunków wzajemnych oraz sytuacji w Związ­ku Radzieckim. Wrogie stanowisko wobec Kroiła zajmowało bońskie MSZ, a po przejęciu w nim kierownictwa przez Gerharda Schródera w 1961 r. doszło do otwartego konfliktu, w wyniku którego Kroił musiał opuścić Moskwę w 1962 r. Fakt ten zbiegł się z wymuszonym przez Biały Dom odwołaniem ambasadora RFN w USA — W. Grewego z powodu jego publicznej krytyki polityki zagranicznej prezydenta Kcnnedy'ego. Odejście Kroiła i Grcwego było widoczną oznaką kryzysu polityki rządu federalnego w stosunkach zewnętrznych oraz schyłku autorytarnych rządów Adenauera, który utracił oddanych sobie dyplomatów w dwóch czołowych centrach polityki światowej. Stary kanclerz nie był już w stanie przeforso­wać w MSZ niektórych spraw personalnych. Funkcję ambasadora w Mosk­wie powierzono wspomnianemu już wyżej Horstowi Gropperowi. który reprezentował typ biurokraty całkowicie zależnego cd kierownictwa MSZ w Bonn, co rychło spowodowało, że w latach 1962- 1966 stosunki RFN--ZSRR osiągnęły stan krytyczny.

Po drugiej wojnie światowej nastąpiło zdecydowane obniżenie rangi przedstawicieli dyplomatycznych w kształtowaniu stosunków między­narodowych ^I16. W relacjach radziecko-ztchodnicnien-ieckich sytuacja

¹¹³ N. Ehlert, Grosse Grusinische Nr. J7. Deutsche Sotschaft in Moskau, Frankfurt am Main 1967.

¹¹⁴ Por. B. Ruland, Deutsche Botschaft in Moskau, Stuttgart 1964, s. 384.

¹¹⁵ Por. H. A. Kroił, Lebenserinnerimgen, Koln 1967.

¹¹⁵ Por. R. Bierzanek, Współczesne stosunki między narodowe, Warszawa 1971, s. 164 i nast.

69

przedstawiała się jednak inaczej, ponieważ brak było spotkań iia s/czycie, wizyt oficjalnych oraz wymiany piirlunie;itar.'\si:óvv, które /.ostały do­piero zainicjowane w latach siedemdziesiątych. Siad też dużo , 'ileżało w tym czasie od sposobu pracy ambasadorów i całych placówek dyplo­matycznych. Ponadto bruk kontakiów osobistych między przywódcami zastępowano obszernymi notami, memorandami itp., k:óre zawierały obok propozycji merytorycznych wiele akcentów propagandowych, skierowanych be/pośrednio do opinii public/nej. W polityce RFN wobjc ZSRR w latach 1955- 1958 dominowały następujące problemy;

— sprawa uregulowania problemu niemieckiego.

— poprawa i normalizacja stosunków prawnopolitycznych,

— dążenie do rozszerzenia współpracy gospodarczej.

a) Sprawa uregulowania problemu niemieckiego

Wspomniałem już, iż zgodnie z założeniami konferencji szefów rządów w Genewie 18 - 23 VII 1955 r., ministrowie spraw zagranicznych czterech mocarstw mieli w tym samym mieście na spotkaniu jesienią (27 X - 16 XI 1955 r.) zbadać praktyczne możliwości rozwiązania problemu niemieckiego w aspekcie wymogów bezpieczeństwa europejskiego¹¹⁷. Nie mogło ono jednak przynieść wymiernych efektów, ponieważ mocarstwa zachodnie starały się podtrzymać swoją koncepcję „wolnych wyborów", a ZSRR na mocy układu z 20 IX 1955 r. przekazał NRD pełnię praw suwerennych i traktował ją jako samodzielny podmiot stosunków międzynarodowych¹¹⁸. NRD stała na stanowisku istnienia dwóch odmiennych ustrojowo państw niemieckich, preferując ze swej strony ścisłą współpracę z ZSRR i po­zostałymi państwami socjalistycznymi¹¹⁹. Przy pełnej aprobacie ZSRR NRD wysuwała od połowy lat pięćdziesiątych koncepcję konfederacji dwóch, państw niemieckich jako jedyną realną drogę do zjednoczenia Niemiec¹²⁰. Zakładała ona rozszerzenie bezpośredniej współpracy między rządami NRD i RFN aż do stworzenia określonych przesłanek wewnę­trznych i zewnętrznych, niezbędnych do powstania jednolitego organizmu

¹¹⁷ Zob. Die Aussenministerkonferenz in Genf vom 27 Oktober bis zum 16. No-vember 1955 Dokumente und Materialien Hrsg. von Auswartigeu Amt, Bonn 1955.

¹¹⁸ D. Mielnikow, Giermanskij wopros, Moskwa 1960.

¹¹⁹ 3. Peck, Die Yolkerrechtssubjektwitat der DDR, Berlin 1960.

¹²⁰ Por. J. Skibiński, Sprawa zjednoczenia Niemiec w polityce NRD, Warszawa 1976.

70

państwowego. W tym kontekście warto odnotować sformułowanie zawarte w referacie sprawozdawc/ym na XXzjazd KPZR w lutym 1956 r., w którym stwierdzono między innymi: „Utworzenie systemu be/piee^eństwa w Euro­pie, rczygiiacja z układów paryskich (23 X 1954 r. — E.C.), ubliżenie i nawiązanie współpracy między dwoma państwami niemieckimi — oto niezawodna droga rozwiązania kwestii niemieckiej" ¹²¹. Dla ZSRR, Polski i pozostałych państw socjalistycznych jej rozwiązanie było możliwe nie lylko na podstawie umowy poczdamskiej w sprawach terytorialnych z 2 VIII 1945 r., nic podporządkowane zagadnieniu be;:.piec/:eńr>avu i rozbrojenia ¹²². Stąd też należy odrzucić tezę politologii zachodnionicmieckiej, że wyłącznym celom zabiegów ZSRR było forsowanie uznania międzynarodowego ¹²³ NRD.

R/ąd federalny, skrępowany własnymi nierealistycznymi roszczeniami prą wno międzynarodowy mi, nie był w stanie w omawianym okresie włączyć się do procesu odprężenia Wschód-Zachód. Znalazło to wyraźne odbicie w korespondencji między rządami RFN a ZSRR w latach 1956 - 1957, która potwierdziła istotną różnicę w podejściu obu stron do sprawy roz­wiązania problemu niemieckiego¹²⁴. Warto zaznaczyć, iż punkt widzenia r/iądu federalnego popierały formalnie mocarstwa zachodnie¹²⁵. Z analizy obszernej dokumentacji dyplomatycznej wynika jasno, iż RFN w większym stopniu starała się oddziaływać na własną opinię publiczną, niż szukać porozumienia ze Związkiem Radzieckim w tej sprawie. Jej argumentacja sprowadzała się do następujących elementów natury prawnopolitycznej, a nawet moralnej:

— przekonywania ZSRR o konieczności zastosowania prawa narodów do samostanowienia w formie tzw. wolnych wyborów jako jedynej drogi do zjednoczenia Niemiec;

— kwestionowania legitymizmu i słuszności zasad ustrojowych NRD;

— podtrzymywania roszczeń terytorialnych wobec krajów socjalistycznych, a przede wszystkim wobec Polski;

¹²¹ Materiały XX zjazdu KPZR, Warszawa 1956, s. 31.

¹²² Por. J. Sułek, Polityka powojenna ZSRR i Polski w sprawie rozbrojenia i bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1972.

¹²³ Ch. Meier, Trauma deutscher Aussenpolitik. Die sowjetischen Bemiihungen um die internationale Anerkennung der DDR, Stuttgart 1968, s. 17 i nast.

¹²⁴ Por. nota i memorandum RFN z 2 IX 1956 (AP BRD, s. 326 - 327), odpo­wiedź ZSRR z 22 X 1956 r. (AdG, 1956, s. 6038 - 6041), memorandum RFN z 20 V 1957 (Bulletin z 28 V 1957 r.), Bułletin z 28 IX 1957 (AdG, 1957, s. 6631 - 6633).

¹²⁵ Por. nota mocarstw zachodnich do ZSRR z 10 X 1959 (AdG 1956, s. 6819), oświadczenie berJinskie z 29 VII 1957 r. (Bulletin z 30 VII 1957 r.).

71

— uzależniania odprężenia i normalizacji stosunków z krajami socja­listycznymi od przyjęcia przez nie propozycji Zachodu w sprawie Niemiec. Rząd radziecki odrzucał stanowczo powyższą argumentację, posUiiujac wyrzeczenie się pr/ez RFN:

— rewizjoni/mu terytorialnego jako podstawowego źródto napięcia mię­dzynarodowego,

— remilitary.?i!cji. a szczególnie zaś uzyskania przez Bundeswehrę dosiępu do broni nuklearnej oraz decydowania o jej użyciu v* ramach sojuszu za­chodniego ¹²⁶.

Z radzieckiego punktu widzenia uzbrojenie nuklearne RFN groziło niebezpieczeństwem wybuchu przypadkowej wojny atomowej w Europie. Dążenia nuklearne rządu federalnego spotkały się także ze stanowczym sprzeciwem ze strony społeczeństwa zachodnioniemieckiego, a ruch pacyfi­styczny: Kampf dem Atomtod (walka przeciwko śmierci atomowej) poparła wpływowa partia opozycyjna - SPD^ł2J. Mimo analogii do początku lat osiemdziesiątych (stacjonowanie w Europie Zachodniej amerykańskich broni eurostrategicznych średniego zasięgu — 1983 r.) sytuacja ówczesna była odmienna, ponieważ rząd radziecki popierał inicjatywę dyplomacji polskiej w sprawie utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej (plan Rapackiego)^12S. Została ona jednak przekreślona głównie ze względu na negatywne stanowisko rządu federalnego, który wysunął następujące zastrzeżenia:

— głównym celem planu Rapackiego jest uzyskanie prawnomiędzynarcdo-wego uznania NRD przez ZSRR,

— zagraża on bezpieczeństu RFN,

— nastąpi osłabienie potencjału militarnego Zachodu na korzyść ZSRR¹²⁹, Stanowisko rządu federalnego w powyższej kwestii oceniła już nega­tywnie historia, ale w omawianym okresie świadczyło o braku jakiejkolwiek

¹²⁶ Por. noty ZSRR: 6 VI1956 r. (AdG, 1956,8.5813 - 5814), 27 IV 1957 („Praw­da" z 28 IV 1957), 27 VI 1957, pismo Bułganina z 11 XII 1957 (AdG, 1956, s. 6785), oświadczenie ministra A. A. Gromyki z 10 IX 1957 r. („Prawda" z 11 IX 1957 r.).

¹²⁷ Por. H. K- Rupp, Ausserparlamentarische Opposition in der Ara Adenauer. Der Kampf gegen die Aimobewaffnung in den funfzigen Jahren, Koln, 1970, s. 120 J nast.

128 p_or ^ Albrecht, Plan Rapackiego. Dokumenty i opinie, Warszawa-Poz-nań 1964.

^12y Por. H. Haftendorn, Abrustungs-und Entspannungspolitik zwischen Sicherheitsbefriedigung und Friedenssicherung. Żur Aussenpolitik der BRD, Diisseldorf 1974, s. 43 - 55; Deutscher Bundestag. Yerhandlungen, t. 40, s. 299 - 303 (von Brentano z 23 l 1958 r., s. 1014). Formalne odrzucenie planu Rapackiego nastąpiło poprzez wymianę not z Polską za pośrednictwem Szwecji.

72

konstruktywnej propozycji na rzecz bezpieczeństwa i odprężenia między­narodowego.

Ademuier i cała elita polityczna RFN starały się lansować tezę, iż ZSRR nigdy nie chciał i nigdy nie dopuści do zjednoczenia Niemiec i d h:tego Zachód musi prowadzić wobec niego politykę wyłącznie z „pozycji siły". W tym celu rozpropagowano rzekomą wypowiedź Chruszczowa, który w rozmowie z premierem francuskim Guy Moletem miał stwierdzić: „Przedkładamy utrzymanie 20 min (Niemców — E.C.) po nasiej stronie, niż 70 przeciwko nam, nawet zneutralizowanych"¹³⁰. Mimo oficjalnego dementi agencji TASS oraz pewnych sprostowań francuskiego ministra spraw zagranicznych Pinaya¹³¹ Adenauer starał się stworzyć wrażenie wobec własnej i międzynarodowej opinii publicznej, że ZSRR zawsze był przeciwny jakiemukolwiek zjednoczeniu Niemiec. W tym kontekście po­sunął się on nawet tak daleko, iż oskarżył przywódców radzieckich o nie­dotrzymanie obietnicy, danej rzekomo w Moskwie w 1955 r., w spra­wie zjednoczenia Niemiec¹³². Spowodowało to oburzenie na Kremlu oraz zaostrzyło ton. korespondencji dyplomatycznej między obydwoma rządami.

Z badań źródłowych wynika, że w latach 1955 - 1958 Adenauer nie wykluczał wprawdzie możliwości porozumienia z ZSRR, ale nie myślał bynajmniej o zrezygnowaniu z własnych celów i priorytetów politycz­nych¹³³. Nie mogło to jednak stanowić podstawy do porozumienia, po­nieważ zawsze podważało istnienie socjalistycznej NRD. Najwyraźniej wypowiedział się on na ten temat w rozmowie z ambasadorem radzieckim Smirnowem 19 ITT 1958 r., w której prosił go o przekazanie do Moskwy propozycji przekształcenia NRD, w razie wyrażenia zgody przez rząd ra­dziecki na zjednoczenie Niemiec, w państwo neutralne o statusie podobnym do Austrii¹³⁴. Długofalowym celem powyższej propozycji było dążenie do stopniowego wchłonięcia NRD przez RFN i dlatego nie uzyskano odpowiedzi radzieckiej¹³⁵. Podczas wizyty I zastępcy przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR - Anastasa Mikojana w Bonn (25 - 28IV I95S r.) sprawa ta została całkowicie zignorowana przez stron? radziecką, a rozmo-

¹³⁰ „Die Welt" z 5 VI 1956 r.

¹³¹ „Prawda" z 8 VI 1956 r„ Bulletin z 9 VI 1956 r.

¹³² K. Adenauer, Erinnerungen, t. II, s. 371 i nast.

¹³³ B. Bandulet, Adenauer zwischen Ost und Wesi, op. a!., s. 230 - 232.

¹³⁴ K. Adenauer, Erinnermgen, t. III, s. 378 - 381.

¹³⁵ Ibidem, s. 397.

73

w-y nie przyniosły zbliżenia stanowisk w kwestii ro..wia/unia problemu nie­mieckiego ¹³⁵. Wydaje s:ę żalem, że w omawianym okresie Adenuuer stawiał jednoznacznie na integracją RFN w Europie Z"du;dai'.:j, aby następnie pr.:y poparciu swych partnerów wywrzeć pre:je n;! ZSRR w kierunku pr/yjęcia jego koncepcji /jednoczenia N^;crn^;(.c^K1". PoUvierd/a to jego pismo ao ministrów w ramach kcmpjtc/rj; UV..e^. Karieier-ik-.-iz;- (Richt-linienkompeienz) f. 19 I 1956 r. w sprawie p.jlu\ki europ-jski.j, w kiórym stwierdzono między innymi:

„Jeśli integracja (zachodnioeuropejska-E. C.) się powiedzie, wtedy w rozmowach odnośnie do bezpieczeństwa, jak też zjednoczenia, możemy rzucić na szalę ciężar zjednoczonej Europy. Odwrotnie nie należy się spodziewać poważniejszych ustępstw Związku Radzieckiego, jak długo brak jedności Europy daje mu nadzieję [...] włą­czenia jej do własnego systemu satelickiego"'^13S.

Drugi wariant przewidywał stopniowe rozbicie wspólnoty państw socjalistycznych po wydarzeniach w Polsce i na Węgrzech w 1956 r. Na forum Bundestagu 8 XT 1956 r. Adenauer stwierdził:

„Właśnie te wydarzenia (1956 w Polsce i na Węgrzech-E. C.) [...] zobowiązują rząd federalny do zgłoszenia swych żądań w sprawie zjednoczenia w pokoju i wolności i nie pozostawiają wątpliwości, że nie zaniedba nic, aby osiągnąć ten cel —oczywiście środkami pokojowymi i na drodze wyważonych rokowań"^t39.

Dalszy bieg wydarzeń potwierdził jednak spoistość wspólnoty państw socjalistycznych, przekreślając tym samym nadzieję RFN na jej rozbicie. Adenauer w swoich wspomnieniach podaje, iż zakładał wyrażenie przez ZSRR zgody na proponowane przez niego warunki zjednoczenia Niemiec z następujących przyczyn:

— konieczność podniesienia stopy życiowej ludności ZSRR, co wymagało ożywienie kontaktów gospodarczych z Zachodem;

— nadmierne obciążenie finansowe z tytułu wyścigu zbrojeń z USA;

— niebezpieczeństwo konfliktu z Chinami Ludowymi¹⁴⁰ (CHRL).

Szczególnie interesujący wydaje się wątek związany z tzw. kartą chińską, ponieważ niektórzy politolodzy zachodnioniemieccy kreują Adenauera na polityka, który pierwszy przewidział możliwość konfliktu chińsko-radziec-

¹³⁶ Bulletin z 29 IV 1958 r., s. 774 - 777.

¹³⁷ K. Adenauer, Erinnerungen, t. III, s. 253 - 277.

¹³⁸ Ibidem, s. 253.

¹³⁹ Deutscher Bundestag. Yerhandlungen, t. 32. s, J 826.

¹⁴⁰ K. Adenauer, Erinnerungen, t. n, s. 515.

74

kicgo¹⁴¹. Wiadomo, iż Adenauer c/erpał uużo informacji o pogranic/u chińsko-rad/Jeckim l broszurki W. SUirii: :_:•. •:. , kLuy Len o¹,:;;;.;!! ;v. , byv,,J lam p r'e/: dziesięć la!¹⁴². W ty iv, czasie powr-.uh; obs/t-m-j literatura przed miotu ¹⁴³. Re.-:y£nując ^7e s/cyegółow.-j an,;l!:'y stnm.wii-k:: Adenauera i polityki RFN wobec CHRL w konL-U^e hi,>sunków z ZSRR¹⁴⁴, m;leży stwierdzić, iż sarnę pamiętniki Aii-.^-iuern /<':\vjer;_;j;; rdkk.>je i insy­nuacje budzące wiele wątpliwości co do ich /godności 7 prawdą¹⁴⁵. RFN nic mogła nawiązać bliższych stosunków 7 CiiJiurni Ludowymi głównie ;• s \V7gledu na negatywne stanowisko USA, które pr.-:oz długie lata uzna-no-ły wyląc./nie Taiwau. Można założyć, że dopiero w trakcie pisania pa­miętników Adenr.uer pod wpływem polemiki między Komunistyczną Partią Chin (KPCH) i KPZR rozwinął wątek tzw. karty chińskiej (1963 -- 1965). Jak wykazały bowiem rozmowy RFN-CHRL w Bernie w 1964 r. ani jedna, ani druga strona nie widziały korzyści z nawiązania stosunków dyplomatycznych¹⁴⁶. „Karta chińska" posiadała dla RFN znaczenie teoretyczne i nie mogła być wykorzystana jako instrument nacisku na ZSRR.

Przeforsowanie przez rząd federalny na sesji Rady NATO 5 - 7 V 1958 r. w Kopenhadze wyposażenia Bundeswehry w taktyczne środki prze­noszenia broni nuklearnej wpłynęło bardzo niekorzystnie na możJiwości pokojowego uregulowania problemu niemieckiego¹⁴⁷. ZSRR, widząc za­grożenie dla bezpieczeństwa i pokoju w Europie ze względu na remilita-ryzację RFN, starał się bezskutecznie od początku 1958 r. o zwołanie konferencji na szczycie szefów czterech mocarstw w celu przygotowania traktatu pokojowego z Niemcami¹⁴⁸. Negatywne stanowisko mocarstw zachodnich i rządu federalnego w tej kwestii zmusiło ZSRR do wywarcia określonej presji na mocarstwa .zachodnie i RFN. Środkiem tym stała się inicjatywa radziecka w sprawie zmiany statusu zachodniego Bsrlina, która również w latach 1958 - 1963, a więc w końcowej fazie rządów Adenauera, będzie w dużym stopniu rzutowała na stosunki między RFN a ZSRR.

¹⁴¹ B. Bandulet, Adenauer zwischen Ost und West, op. cii., s. 227.

¹⁴² W. Starlinger, Grenzen der Sowjetmacht, Wurzburg 1954.

¹⁴³ E. Mojonica, Bonn-Peking, Stuttgart 1971, s. 54 - 64.

¹⁴⁴ Ibidem, s. 65 - 66.

¹⁴⁵ K. Adenauer, Erinnerungen 1959 - 1963, Stuttgart 1968, s. 178 - 179.

¹⁴⁶ E. Mojonica, Bonn-Peking, op, cit., s, 66 i nast.

¹⁴⁷ Por. H. Schadel, Die Politik der Bonner Regierung żur Durchsetzung der atomaren Bewaffnung der Bundeswehr im Rahmen der NATO 1957 - 1958, Potsdam 1965, s. 86 i nast.

¹⁴⁸ „Prawda" z 12 II 1957 r.

75

b) Problem normalizacji stosunków wzajemnych

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między RFN a ZSRR w 1955 r. stanowiło krok wstępny do poprawy i normalizacji kontaktów między tymi państwami. Rząd radziecki już podczas pobytu Adenaucra w Moskwie proponował zawarcie odpowiednich porozumień w sprawie wymiany handlowej, kulturalnej i naukowo-technicmej. Delegacja zachoduionie-rniecka nie wyraziła na to zgody, ponieważ zamierzała celowo opóźnić proces porozumienia. Formalną przyczyną odmowy były sprawy natury technicznej oraz brak rozeznania możliwości obu stron. Pr/.ywódcy ra­dzieccy powrócili do tego zagadnienia na początku 1957 r.¹⁴⁹ Rząd fede­ralny nie odrzucił ponownej propozycji radzieckiej wprost, lecz uzależnił podjęcie rokowań od umieszczenia na porządku dziennym sprawy repatriacji obywateli niemieckich z ZSRR. W tym celu b>ł nawet skłonny przedysku­tować możliwość zawarcia układu konsularnego¹⁵⁰. Różnica w poglądach na wiele spraw w stosunkach dwustronnych była wynikiem rozczarowania rządu federalnego stanowiskiem radzieckim w kwestii rozwiązania problemu niemieckiego. Widoczną oznaką tego procesu było między innymi:

— odłożenie przez Bundestag ad acta, bez ustalenia terminu, zaproszenia Rady Najwyższej ZSRR z 27 IX 1956 r. do złożenia wizyty w Moskwie parlamentarzystów zaehodnioniemieckich¹⁵¹;

— ograniczenie od 20 IX 1956 r. swobody poruszania się dyplomatów radzieckich w Bonn do 40 km (wyjazdy powyżej 40 km, np. z Bonn do Kolonii, musiały być każdorazowo zgłaszane w MSZ)¹⁵²;

— szykanowanie działaczy lewicowych oraz rozwiązywanie krajowych organizacji Towarzystwa Przyjaźni Niemiecko-Radzieckiej Niemiec Za­chodnich¹⁵³;

— polemika rządu federalnego z krytycznym oświadczeniem KPZR w sprawie delegalizacji KPD utrzymana w ostrym tonie antykomunistycz­nym¹⁵*.

ZSRR uważał powyższe działania \\ladz za szkodliwe dla a>kgo narodu niemieckiego i dlatego często cdwołjwał się be/pośrednio do zachcdn-o-

¹⁴⁹ Bulletin z l III 1957 r., s. 353 - 354.

¹⁵⁰ AdG 1957, s. 6334.

¹⁵¹ AdG, J956, s. 5994.

¹⁵² „Der Spiegel" z 5 XII 1956 r. O&ipolitik.

¹⁵³ Sachwdrterbuch der Geschichte, t. I, Berlin 1969, s. 683 - 684.

¹⁵⁴ Die KPD lebt und kampft. Dokumente der KPD 1956- 1962. Berlin 1963, S. 11 - 15.

76

niemieckiej opinii publicznej¹⁵⁵. Z okazji roc/nicy podpisanego 16 TV 1922 r. w Rapallo niemiecko-radzieckiego układu w wydawanym i kolporto­wanym przez ambasadę radziecką w Bonn czasopiśmie „Die Sowjetunion Heute" ukazał się okolicznościowy artykuł nawiązujący do korzystnej dla obu stron współpracy w okresie Republiki Weimarskiej. Bez podejmo­wania polemiki wskazano także na olbrzymie możliwości współdziałania między RFN a ZSRR, które do tej pory nie zostały wykorzystane¹⁵⁶. Reakcja rządu federalnego była natomiast niesłychanie ostra. Z oświadcze­nia rzecznika rządu można było wywnioskować, iż tezy artykułu sugerują RFN zaprzestanie współpracy z mocarstwami zachodnimi, co doprowa­dziłoby nieuchronnie do izolacji RFN na arenie międzynarodowej¹⁵⁷. Intencją rządu radzieckiego było natomiast ułożenie stosunków wzajem­nych w duchu pokojowego współistnienia¹⁵⁸. O pozytywnym oddźwięku wśród społeczeństwa zachodnioniemieckiego świadczyły liczne listy do redakcji pisma „Die Sowjetunion Hcute", w których popierano inicjatywę radziecką¹⁵⁹. W wielu notach rząd radziecki sprecyzował zakres roko­wań, który dopiero w lipcu 1957 r. został przyjęty przez stronę zachodnio-niemiecką¹⁶⁰. Rokowania toczyły się z przerwami w Moskwie w następu­jących fazach: '- pierwsza od 23 VII do 31 VII 1957 r.,

- druga od 8 VIII do 19 VIII 1957 r.,

- trzecia od 2 IX do 30 IX 1957 r.,

- czwarta od 13 XII 1957 do 8 IV 1958 r.

Na czele 28-osobow^fej delegacji RFN stał ambasador Rolf Lahr. a ra­dzieckiej W. N- Siemionow (w sprawach politycznych) i R. N. Kumykin (w sprawach gospodarczych). Negocjatorzy obu stron konsultowali sprawy szczegółowo ze swoimi rządami, doprowadzając 8 IV 1958 r. do parafo­wania w Moskwie:

- układu konsularnego,

¹⁵⁵ Umfragen. Ereignisse der Zeit im Urteil der Bevolkerung_t t. II, Frankfurt am Main 1959, s. 36. Badania wykazały, że po stronie Zachodu opowiadało się 60%, Wschodu l %, za neutralnością 30% respondentów.

¹⁵⁶ W. Masitsch, Etn Merkstein der deutsch-sowjetischen Zusammenarbeit Zum 35. Jahrestag der Unterzeichnung des Rapalla-Yertrages, [w:] „Die Sowjetunion Heute" z 10 IV 1957 r. (dalej skrót „SUH")

¹⁵⁷ „Die Welt" z 11 IV 1957 r. ^ls& AdG 1957, s. 6334.

¹⁵⁹ „SUH" z 19 IV 1957 r., Noch einmal iiber den „Geist von Rapalló"¹

¹⁶⁰ Por. noty ZSRR: 23 V 1957 r. (AdG 1957, s. 6464), RFN z l? IV 1957 r. (AdG 1957, s. 6989) i 23 V 1957 (Bulletin z 11 VII 1957 r.).

77

— długofalowego porozumienia w spr?wie wymiany towarowej i phHricści;

— protokółu o wymianie towarowej na 1958 r.;

— porozumienia co do ogólnych zasad handlu i żeglugi¹⁶¹.

Obie strony wydały także komunikat o przebiegu n.kowali i osiągnię­tych rezulturfch oraz dwa odrębne oświadczenia w sprawie icpatriacji¹⁶². U/godniono ponadto, że uroczyste podpisanie prozumień nastąpi podczas wizyty l zastępcy przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR — A. I. Mikrona w Bonn, która odbyła się 25-28 IV 1958 r.¹⁶³

W toku rokowań moskiewskich, a następnie rozmów Mikojana z Adertauerem i innymi politykami zachodnioniemieckimi omówiono całokształt problemów związanych ?. rozwojem stosunków wzajemnych. Skoro jcdnok rząd federalny koncentrował się głównie na zagadnieniu repatriacji, traktując ją jako podstawowy środek nacisku na ZSRR oraz manifestowania, własnej pozycji prawi¹/j, to rząd radziecki rozpatrywał współpracę na zasadach obopólnych korzyści, jako ważny element polityki pokojowej w Europie.

Zagadnienie repatriacji. Podczas wL-yty Adenauera w Moskwie oraz później s. :.ych rokowań radzieckc-zachcduioniemieckich sprawy humani­tarne, związane z repatriacją Niemców z ZSRR, podniesiono do rangi pierw.s/opłanowej. W lau.ch 1955 - 1958 rząd federalny starał się przy tym narzucić bezskutecznie swój punkt widzenia w sprawie „niemieckiej przy­należności państwowej", który zgodnie z artykułem 116 ust. l Ustawy Zasadniczej z 1949 r. głosił między innymi, że: „Niemcem [...] jest każdy, kto jako uchodźca lub wypędzony narodowości niemieckiej, jego małżonek lub potomek znalazł przyjęcie na obszarze Rzeszy Niemieckiej według stanu z 31 grudnia 1937 r."¹⁶⁴. Formuła ta w połączeniu z roszczeniem rządu federalnego do prawa „wyłącznej reprezentacji całych Niemiec" znajdowała o tyle zastosowanie w odniesieniu do ZSRR, iż na terenie dawnej Rosji, a następnie Związku Radzieckiego znajdowało się około 2 min mniejszości niemieckiej (1897 — 1,7 min, 1914 — 2,4 min, 1926 — 1,2 min, 1939 - 1,4 min, 1959 - 1,6 min, 1970 - 1,8 mb, 1979 - 1,9 min)¹⁶⁵. Niemcy byli zasadniczo zawsze rozproszeni, chociaż w latach

¹⁶¹ Bullettn z 26 IV 1958 r.

¹⁶² Bu!Ietinz91V 1958 r.

¹⁶³ Bullettn z 29 IV 1958 r.

¹⁶⁴ Konstytucja NRF, Opole 1972, s. 94, artykuł 116, ust. 1.

¹⁶⁵ Według oficjalnych źródeł rosyjskich i radzieckich cyt, za. A. Bohmann, Menschen md Grenzen, t. II, Koln 1970, s. 38 - 39, 50 - 51.

78

1918 - 1941 w rejonie Powołża posiadali własna republikę aufoi:ornitv_r,a, która :.kupiai;i 398.000, e.-yli 66,4% mieszkańców republiki. Zestala ona w 1941 r. ro/uia--ana w obawie prze d ut\vc rżeniem przez hitlciouców V kolun,i>y (dekret Rady R-j wyższej ZSRR .-. 28 VII 1941 r.)¹⁶⁶.

Akcją p!,-.<-:,icd!eń objęto także pozostałych obywarei: pochod/.a-ia niemieckiego. /amics/kahch w republikach cuivpej:>k^;cj c;-ęśei ZSRR. Ponadto przrd 1941 r. 111 R?cs;-.a /awailis układy repu r ii eyjric (Estonia

- 15 X 1939 r., Łotwa - 30 X 1939 r., ZSRR - 1C j 1941 r. i d\v,: p,;-rmiiejs/e — 1939. 1940), r._ŁI irocy k'órych przesiedlono z obecnego tery­torium ZSRR do Polski i Innych krpjów okupowanych około 300.000 t/w. volk;;ctu£:chóvv^J67. UVy^x.ka!: oni r wstępnie obywatelstwo Rzeszy (Rcichs-deuische) \ ok/cśl;mi są wjiteiTuiira.-j-:.ko „przesiedleńcy układowi" (Yerłra-gsumsiedler). Po napaści na ZSRR w 1941 r. władze hitlerowskie kontynuo­wały w l?t«!ch 1941 - 1944 akcję przesiedleń, którą na całym terytorium okupowanej c/ęśc: ZSRR ol.jeto blisko 323.000 osób. Określa się ich obecnie w literaturze jako „przesiedleńców administracyjnych" (Admi-nistrafimintsiedler}. Według szacunkowych danych około 150.000 obywateli niemieck"ch znalazło się ponownie na terytorium ZSRR po 1945 r.¹⁶⁸ Dla r?:ądu federalnego stanowiło to podstawę domagania się repatriacji osób, które nm-ły w RFN krewnych lub znajomych¹⁶⁹. Należy przy tym pamiętać, że wielu Niemców radzieckich za współpracę z okupantem odby­wało długoletnie kary wiezienia lub schroniło się za granicą. 17 IX 1955 r. Rada Najwyższa ZSRR ogłosiła dekret o amnestii dla tych, którzy w latach 1941—1945 współpracowali z okupantem. Ponadto uwolniono od odpo­wiedzialności prawnej obywateli radzieckich, przebywających za granicą, a także członków ich rodzin, niezależnie od nowej przynależności państwo­wej. ¹⁷°. Jak wynika z danych zachodnioniemieckich w 1950 r. na terenie RFN przebywało 51.200 obywateli radzieckich pochodzenia niemieckiego, którzy znaleźli się tutaj w różnych okolicznościach¹⁷¹. Starania o ich powrót nie dały jednak większych rezultatów ze względu na agitację ośrod-

¹⁶⁶ „Wiedoniosli Wierchowdogo Sowieta SSSR" nr 38 z 2 IX 1941 r. Obszar byłej autonomicznej Republiki Nadwołżańskiej włączono do obwodów saratowskiego

i stalingradzkiego,

¹⁶⁷ Por. K. Skubiszewski, Wysiedlenie Niemców po II wojnie światowej, War­szawa 1968, s. 61 - 65.

168 p_or m. Bohmann, Menschen und Grenzen, t. U, op. cii., s. 81.

¹⁶⁹ Por. Die Schicksale der deutschen Bevdlkerung in Osteuropa und Sowjetunion seit 1939, [w:] AP BRD, s. 442 - 443.

¹⁷⁰ „Tzwiestia" z 18 IX 1955 r.

¹⁷¹ A. Bohmann, Menschen und Grenzen, t. II, op. cit., s. 109/110.

79

ków antykomunistycznych i dawnej emigracji białogwardyjskiej ¹⁷~. Od­rębnym torem szły poszukiwania zaginionych podczas wojny na mocy porozumienia organizacji Czerwonego Krzyża oraz Czerwonego Półksię­życa z 21 V 1957 r. ¹⁷³. Rozwiązanie to nie zadowoliło RFN, która problem repatriacji włączyła do toczących się w latach 1957 - 1958 rokowań dwu­stronnych. Starano się przy tym o uzyskanie zgody strony radzieckiej na wyjazd następujących grup obywateli radzieckich pochodzenia niemieckie­go:

1) posiadających obywatelstwo niemieckie przed 1939 r.,

2) przesiedlonych na teren Rzeszy w myśl porozumień 1939 - 1941.

3) przesiedlonych przez władze hitlerowskie w latach 1941 - 1944.

Na podstawie szacunków zachodnioniemicckich z 1957 r. repatriacja powinna objąć około 84.000 osób¹⁷⁴. Żądania zacbodnioniemieckie do­prowadziły do ostrej polemiki, a strona radziecka odmówiła podpisania specjalnego układu repatriacyjnego¹⁷⁵. Rozwiązanie kompromisowe pole­gało na tym, żt nie podpinano postulowanego przez RFN układu, lecz w komunikacie końcowym stwierdzono między innymi: ,,strona radziecka załatwi przychylnie sprawy praktyczne, które związana będą z rozpatry­waniem podań obywateli na wyjazd z ZSRR do RFN"¹⁷⁶. Zgodnie z oświadczeniami ustnymi obu stron repatriacją objęto wszystkich Niemców posiadających obywatelstwo niemieckie w dniu 21 VI 1941 r. ZSRR nie zgodził się jednak na repatriację tzw. volksdeutschów, którzy w latach 1939 - 1941 zostali przesiedleni do Rzeszy na podstawie porozumień nie-miecko-radzieckich, a po wojnie znaleźli się w ZSRR i uzyskali obywatel­stwo radzieckie. Jeśli jednak posiadali krewnych w RFN, a ich rodziny składały się z Niemców, to mogli ubiegać się indywidualnie o repatriację w oparciu o ustawodawstwo radzieckie. Z tej kategorii repatriacji wyjęto osoby odbywające kary na mocy wyroku sądowego Jub objęte dochodzeniem śledczym oraz te, które uzyskały przejściowo obywatelstwo niemieckie w latach 1941 - 1944. Termin repatriacji założono do 1959 r.¹⁷⁷. W trakcie

i7z p_or noty, demarche i listy ambasady radzieckiej w Bonn: 9 III 1956 r., 35 V 1955 r., 28 VIII 1956 r., 20IX 1956 r, (DP PAP, 1956, s. 164, 424, 671, 708, 789), z 6 VII 1957 r. (DP PAP 1957, s. 409), Bulletin z 12 VII 1956 r. Żur Frage der Repa-tńerung der Flucfitlinge.

¹⁷³ AdG, 1957, s. 6453.

¹⁷⁴ Por. „Der Spiegel" z 7 VIII 1957 r.

¹⁷⁵ Bulletin z 14 VIII 1957 r. (nota RFN z 10 VIII 1957 r.), Balletin z 5 IX 1957 r. <wymiana listów Lahr-Siemionow z 26 VIII 1957 r.).

¹⁷⁶ Bullettn z 9 IV 1958 r.

¹⁷⁷ Ibidem.

80

rokowań strona zachodnioniemiecka starała się wywierać określony nacisk na ZSRR. Celowi temu służyła między innymi zorganizowana z inicjatywy ambasadora Haasa wystawa 150.000 listów osób zabiegających o repatriację do RFN. Według współpracownika Haasa — Ehlerta tylko 20% powyż­szych wniosków można było Ecpiej lub gorzej udokumentować-'⁷⁸. Amba­sador Rolf Lahr musiał potwierdzić fiasko nacisków zachodnioniernicckich na ZSRR¹⁷"³, przyznając rzetelność stronie radzieckiej w poinformowaniu wszystkich obywateli podlegających reapatriacji o możliwości składania podań. W sumie w latach 1958 - 1960 repatriacją / ZSRR do RFN objęto około 13000 osób¹⁸⁰. W 1961 r. placówka Niemieckiego Czerwonego Krzyża powołana, do przeprowadzenia repatriacji dysponowała jeszcze 193.400 nie załatwionych podań, z których według parlamentarzystów /achodnionicmieckich aż 182,000 nie odpowiadało wymogom porozumień radziecko-zachcdnioniemieckich z 1958 r.¹⁸¹ Wyjazdy z ZSRR w ramach porozumień repatriacyjnych posiadały zatem charakter humanitarny i były kontynuowane nieprzerwanie przez władze radzieckie w Jarach sześćdzie­siątych. W latach 1950 - 1970 z ZSRR do RFN repatriowano 22338 osób, z czego na lata 1958-1960 przypadało ponad 50% (1958-4034, 1959-5539, 1960-3330) osób¹⁸². Statystyka wskazuje na ograniczony charakter tego zagadnienia w stosunkach wzajemnych. Uzgodnienia z 1958 r. pozosta­ją po dzień dzisiejszy podstawą prawną migracji z ZSRR do RFN, choć po okresie rządów Adenauera i Ludwika Erharda (1966 r.) kwestia ta przestała spełniać funkcję instrumentu nacisku ze strony RFN, pozostając zagadnieniem humanitarnym, które specjalnie nie obciążało stosunków wzajemnych.

c) Rozwój wymiany handlowej

Jednym z ważnych elementów odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód po 1955 r. było rozbudowanie handlu między krajami kapitalistycznymi i socjalistycznymi. Pod wpływem USA mocarstwa zachodnie i ich sojusznicy starali się wykorzystać handel jako instrument nacisku oraz ustępstw ze strony państw socjalistycznych. Do najczęściej stosowanych środków

¹⁷⁸ N. Ehlert, Die Grosse Gi-usinische..., op. cit., s. 161,

¹⁷⁹ Bullettn z 26 IV 1958 r.

¹⁸⁰ R. F. Aleksiejew, SSSR-FRG; proszloje..., op. cit., s. 89 i

¹⁸¹ Zob. Bericht des Bundestagsabgeordneten WenzelJaksch, [w:] AP BRD s 443.

¹⁸² AP BRD, s. 894- 895.

C Miejsce ZSRR

81

w tym zakresie należały: odmowa udzielania kredytów długoterminowych, embargo strategiczne, niekorzystne stawki celne, ograniczenia ilościowe i asortymentowe. Stwarzało to określone trudności krajom socjalistycznym, lecz nie mogło przeszkodzić w rozwoju ich gospodarki^1H3. Część kół gos­podarczych, a szczególnie koncerny związane z przemysłem hutnicznym, maszynowym i chemicznych, nawiązując do tradycji i korzyści w handlu z ZSRR, starały się już na początku lat pięćdziesiątych o odnowienie kon­taktów. Pod naciskiem USA rząd federalny odmówił w 1954 r. wyjazdu do Moskwy delegacji Komitetu Wschodniego Gospodarki Niemieckiej¹⁸⁴, utworzonemu w 1952 r. Fakt ten zaprzeczał oficjalnej tezie o niezależności gospodarki zachodnioniemieckiej, której kierownicze kręgi uznawały priorytet polityki. Po drugiej wojnie światowej inne kraje zachodnie wy­przedzały RFN \v handlu z krajami socjalistycznymi, przy czym Europa Zachodnia miała zdecydowaną przewagę nad USA, Kanadą i Japonią¹⁸⁵. Na przestrzeni lat sześćdziesiątych wzrastała jednak ranga handlu wschod­niego RFN, którego obroty wyraźnie ustępowały zakresowi wymiany to­warowej przed 1939 r. Przykładowo, o ile udział handlu wschodniego (z krajami środkowo-wschodniej i południowej Europy) wynosił w 1936 r. 20%, to w wypadku RFN wahał się zawsze w granicach 4 - 5%¹⁸⁶. Rozwój wymiany handlowej RFN ./ ZSRR na tle europejskich krajów RWPG przedstawia poniższa tabela.

Tabela l

Handel RFN - ZSRR w latach 1950 - 1960 w min DM

Kraje RWPG Europy

w tym ZSRR

Rok	obroty ogół.	Imp.	Eksp.	saldo	obroty ogól.	Imp. j Eksp.		saldo
1950	603,5	290,6	312,9	+ 22,3	0,8	0,8	0,0	- 0,8
1955	1049,5	536,1	513,4	- 22,7	262,9 j 150,9		112,0 , - 38,9
1958	2364,3	1199,7 : 1164,6		- 35,1	689,6	386,4	303,2	- 83,2
1959	2691,5	1371.4	1320,1	- 51,3	825,1	442,6	382,5	- 60,1
1960	3548,7	1697,4	! 851,4	+ 153,9	1450,6	672,5 | 778,1		+ 105,6

Źródło: Statistisches Jahrbuchfitr die Bundesrepubltk Deutschland (za poszczególne lata)

ibs p_or_ kj_ g_erg von, Die strateaische Bedeutung des Ost-Westhandels in Kah-men der politischen Auseinandersetzung, Berlin 1968, s. 54 i nast.

¹⁸⁴ R. F. Aleksiejew, SSSR-FRG: proszłoje..., op. cit., s. 179 i nast.

¹⁸⁵ Zob. K. H. Standtke, Der Handel mit dem Osten, wyd. IJ, Baden-Baden 1972, s. 38 - 39.

¹⁸⁶ Ibidem, s. 207 oraz K. Bolz, Die Wirtschaftsbeztehungen zwischen der BRD--UdSSR, op. cit., s. 123 i nast.

82

Z tabeli wynika, że o ile na początku lat pięćdziesiątych udział ZSRR w handlu wschodnim był nieznaczny, to stopniowo wzrastało znaczenie partnera radzieckiego. Wśród zasadniczych przeszkód w handlu radziecko-

—zachodnicniemieckim można wymienić między innymi:

— zaangażowanie się RFN w proces integracji gospodarczej Europy Zachodniej.

— niekorzystną dla ZSRR strukturę obrotów towarowych.

Druga sprawa wiązała się przede wszystkim z nikłym udziałem wyro­bów gotowych w imporcie RFN. a przewagą maszyn i urząd/cń w eksporcie do ZSRR¹⁸⁷. Ponadto należy pamiętać o ograniczeniach politycznych, związanych głównie z polityką USA wobec krajów socjalistycznych w okre­sie „zimnej wojny"¹⁸⁸. Instrumentalne traktowanie współpracy gospodar­czej przez rząd federalny uwidoczniło się w całej pełni podczas rozmów L.",hi-Siemicnow w latach 1957- 1958, które skończyły się jednak fias­kiem ¹⁸⁹. Z punktu widzenia bońskiego MSZ zasadniczą przeszkodą roz­szerzenia kontaktów handlowych były: różnice strukturalne w gospodarce obu państw, brak wypracowanych form współpracy oraz różnica interesów politycznych ¹⁹°. W grudniu 1956 r. na forum Bundestagu za zacieśnieniem kontaktów gospodarczych 7. ZSRR opowiedziały się partie opozycyjne SPD¹⁹¹ i FDP¹⁹², które postulowały także zacieśnienie współpracy z po­zostałymi państwami socjalistycznymi¹⁹³. Rząd federalny nie negował wprawdzie znaczenia handlu wschodniego, lecz uzależniał jego dalszy rozwój od ustępstw ZSRR w innych sprawach ¹⁹⁴. Z drugiej jednak strony od 1956 rząd federalny nie hamował kontaktów kół gospodarczych, które bez pr/eszkód wysyłtły swcje delegacje do Moskwy, opowiadając się za intensyfikacją współpracy RFN—ZSRR¹⁹⁵. Nie widział on jednak potrzeby zawierania specjalnych układów i porozumień handlowych¹⁹⁶. Strona

¹⁸⁷ M. Tomala, Handel zagraniczny NRF, [w.] Monografia Niemiec wspólczes-nych, t II, op cit, s. 240.

¹⁸⁸ C. Wór mann, Die Osthandehpolitik der Bundesrepublik Deutschland, Koln 1980, s. 34 i nast.

¹⁸⁹ Bulletin zł III 1957 r.

¹⁹⁰ Bulletin z 29 V 1957 r. (von Brentano) oraz Bulletin z 5 II 1957 r. (wywiad H. von Scherpenberga).

¹⁹¹ Deutscher Bundestag. Yerhtmdlungen, t. 23, s. 9818 Drucksache 2736/III SPD.

¹⁹² Ibidem, Drucksache 2934/III FDP.

¹⁹³ Ibidem, Drucksache 2937/III FDP.

¹⁹⁴ Ibidem, 9818-9819.

¹⁹⁵ „SHU" z 20 XI i 21 XII 1956 r.

¹⁹⁶ „Frankfurter Allgemeine Zeitung" („FAZ") z 4 I J957 r. Relacja z rozmowy Adenauera z ambasadorem Smirnowem.

'* 83

radziecka oskarżyła rząd federalny o to, że nie wywiązuje się /e swojego zobowiązania podjął ego podczas wizyty Adenaucra w Moskwie ¹⁹⁷ w spra­wie współpracy gospodarc/ej^l98, postulując także jej rozs/er/enie o współ­pracę naukowo-icchniczną ^!yij. Odrzucano jednakże lunctltn miedzy współ­pracą gospodarc/ą a ustępstwami politycznymi.

Radziecka koncepcja stosunków handlowych z RFN zakładała zawarcie układu na pięć lat (1957 - 1961) i przewidywała ze swej strony zamówienie: maszyn, urządzeń, wyrobów przemysłu hutniczego i elektrotechnicznego, chemicznego i stoczniowego²⁰⁰. Stronic zachodnioniemieckiej oferowano zaś surowce i półfabrykaty, w tym głównie paliwa. Jej przyjęcie dopro­wadziłoby w ciągu pięciu, sześciu lat do wzrostu wartości obrotów towa­rowych do 6.5 mld rubli, czyli około 7 mi d Dm²⁰¹. Delegacja zachodnio-niemiecka odmówiła przyjęcia propozycji radzieckich, opowiadając się jedynie za przyjęciem układu ramowego na krótszy okres, który należałoby corocznie uzupełniać oddzielnymi protokołami o wysokości dostaw wzajem­nych ²⁰². W podpisanym 25 IV 1958 r. układzie handlowym RFN-ZSRR ustalono jedynie ogólne zasady współpracy²⁰³. Do układu załączono li­sty towarów eksportowanych i importowanych przez obie strony²⁰⁴. Wszedł on w życie po ratyfikacji przez Bundestag 24 IV 1959 r. Po wy-wygaśnięciu protokołu na lata 1959 - 1960 nastąpiło przedłużenie na 1961 r. na podstawie oddzielnego protokołu z 31 XII 1960 r. Rozwijająca się wy­miana towarowa stanowiła ważny element poprawy stosunków wzajemnych, choć sama współpraca gospodarcza kształtowała się znacznie poniżej możliwości obu państw.

4. POLITYKA WOBEC ZSRR. W OKRESIE NAPIĘCIA BERLIŃSKIEGO

(1958 - 1961)

Po okresie przejściowego odprężenia w drugiej połowie lat pięćdziesią­tych doszło na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych do ponowne­go zaostrzenia stosunków Wschód—Zachód. Sytuacja taka nie mogła po-

¹⁹⁷ ,.FAZ"z2 V 1956 r.

¹⁹⁸ ,.SUH" z 301 1957 r.

¹⁹⁹ „Prawda" z 15 VIII 1957 r.

²⁰⁰ Bulletin z 14 VIII 1957 r. (nota RFN z 10 VIII 1957 r.), Bulletin z 5 IX 1957 r. (wymiana listów Lahr-Siemionow z 26 VIII i 3 IX 1957 r.).

²⁰¹ Oświadczenie TAAS wg. „Prawda" z 26 IX 1957 r.

²⁰² Bulletin -l 10 IX 1957 r.

²⁰ⁱ K. Bo]z, Die Wirtschaftsbeziekitngen zwischen der BRD und der Sowjetunian, op. cit., s. 98 i nast.

²⁰⁴ Bulletin z 9 IV 1958 r.

84

zostać bez wpływu na rozwój stosunków RFN— ZSRR. Wiązało się to przede wszystkim z brakiem postępów w zakresie polityki niemieckiej RFN 205 oraz kontrowersją między ZSRR a mocarstwami zachodnimi w kwestii Berlina Zachodniego, które to zagadnienie ma rozległą lite­raturę przedmiotu zarówno marksistowską²⁰⁶, jak też burżuazyjną²⁰⁷. Pierwsza traktowała to miasto jako ośrodek dywersji i bojkotu przeciwko ZSRR i NRD²⁰⁸, a druga przyznawała mu funkcję „miasta frontowego", symbolu współdziałania Zachodu, którego bezpieczeństwo było rzekomo bez przerwy zpgrcżone przez ZSRR i NRD²⁰⁹. Natomiast dla rządu federalnego problem Berlina Zachodniego, obok spraw prestiżowych, był sprawdzianem poparcia ze strony mocarstw zachodnich dla jego koncepcji w polityce wobec NRD i ZSRR, a w dalszej perspektywie w kwestii zjedno­czenia Niemiec.

a) giez i

zn i;ny statiut Bcilira Z;-chcdniego cia licktatu pckcjcwegc 2 Mierr.cami

Brak perspektywy uregulowania kwestii niemieckiej na zasadach kon­federacji dwóch państw niemieckich oraz naruszanie interesów gospodar­czych i bezpieczeństwa NRD z terytorium Berlina Zachodniego skłoniło Doradczy Komitet Polityczny Państw Stron Układu Warszawskiego w maju 1958 r. do przyspieszenia prac związanych z zawarciem traktatu pokojo­wego z Niemcami, co wiązało się także z unormowaniem sytuacji w Berli­nie²¹⁰. Zagadnienie to znalazło r owe naświetlenie \v wielu dokumentach: uchwale V zjazdu SED, przemówieniu premiera radzieckiego 10 XI 1958 r. w Moskwie, a następnie w nocie ZSRR do mocarstw zachodnich i RFN

²⁰⁵ Por. N. W. Wysocki, Zapadnyj Bie rlin i jego mię sto w sistiemie sowrietnicn-nych mieżdunarodnych otnoszenij, Moskwa 1971; N. V. Boldyriew, Westberlin und die europaische Sicherheit, Berlin 1973; w literaturze polskiej: R. Rybicki, Status prawny Berlina Zachodniego, Warszawa 1972.

loe p_or j Hacker, Die deutsche Konfederation, [w:] Dos Parlament Beilage B /42/ 68, s. 3 - 30.

²⁰⁷ Z obszernej literatury zagranicznej (zachodniej) na uwagę zasługują: D. Ma-hnke, Berlinin geteilten Deutschhnd, Munchen 1973; J. M. Schick, The Berlin Crisis 1958-1961, Philadelfia 1971; Ch. Zorghile, La ąuestion de Berlin, Paris 1970; E. Zievier, Der Rcchtsstatus des Landes Berlin, Berlin 1977; G. Wettig, Das Vier-machteabkommen in der Bewdhrungsprobe, Berlin 1981.

²⁰⁸ Por. L. Pastusiak, Amerykanie w Berlinie Zachodnim, Warszawa 1972, s. 182 i nast.

²⁰⁹ D. Prowe, Weststadt in Krisen 1949 - 1958, Berlin 1973.

²¹⁰ Zob. Sowriemiennyje niieżdunarodnyje otnoszertija, op. cit., s. 170.

85

z 27 XI 1958 r.^2u Nie wnikając w szczegóły nowej inicjatywy radzieckiej, należy stwierdzić, iż jej istota sprowadzała się do propozycji przekształcenia Berlina Zachodniego w ,,wolne miasto" pod ewentualną kontrolą ONZ²¹². Chodziło zatem o zmianę samego statusu Berlina Zachodniego oraz ogra­niczenie obecności w tym mieście mocarstw zachodnich, choć ZSRR nie podważał ważności porozumień sojuszniczych w sprawie Niemiec z lat 1944/I945²¹³. Równocześnie ZSRR w odrębnej nocie proponował pań­stwom NATO zawarcie odpowiedniego paktu o nieagresji, który sprzyjałby budowie bezpieczeństwa i rozbrojenia w Europie²¹⁴. W tym kontekście należy także rozpatrywać radziecką propozycję zawarcia traktatu poko­jowego z Niemcami, a w razie odmowy mocarstw zachodnich i RFN uzgodnienie wraz ze swymi sojusznikami odrębnego traktatu pokojowego z NRD. Formalny projekt traktatu pokojowego z Niemcami przedłożył ZSRR 1011959 r.²¹⁵ Składał się on z preambuły i 48 artykułów, zakładając uregulowanie problemu niemieckiego w oparciu o terytorialne status quo (granice z l I 1959 r.) oraz stopniowe zjednoczenie NRD i RFN poprzez konfederację dwóch państw niemieckich.

Mocarstwa zachodnie zajęły negatywne stanowisko wobec propozycji radzieckich z 27 XI 1958 r. już 14 XII 1958 r. na wspólnym posiedzeniu ministrów spraw zagranicznych przy udziale Heinricha von Brentano. Decyzję tę zatwierdziła także Rada NATO w Paryżu 16 XII 1958 r.²¹⁶ W odrębnych notach do ZSRR mocarstwa zachodnie podtrzymały swe prawa do okupacji oraz dostępu do Bsrlina Zachodniego, polemizując w poszczególnych punktach ze stanowiskiem radzieckim.²¹⁷.

Dla rządu federalnego nowa inicjatywa dyplomacji radzieckiej stwarzała szereg komplikacji o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Chodziło bowiem o sztywne podtrzymanie pozycji Zachodu wobec propozycji ra­dzieckich. Adenauer²¹⁸ oczekiwał przy tym, iż mocarstwa zachodnie wywrą określoną presję na ZSRR dla podtrzymania swego punktu widze­nia. Natomiast prezydent USA Eisenhower, zainteresowany utrzymaniem kontaktów z ZSRR, przyznał publicznie, iż sytuacja w Berlinie Zachod-

²¹¹ Dokumentation żur Westberlin Frags, Berlin !9(54, s. 77 - 82.

²¹² R. Rybicki, Status..., op. c/f., s. 122- 123. ³¹³ „Prawda" z 15 XI 1958 r. i 14 XI 1958 r.

²¹⁴ Por. 20-lat Układu Warszawskiego, Warszawa 1975, s. 62 - 64.

²¹⁵ Handbuch der Yertrage..., op. ci/., s. 656 - 665.

²¹⁶ Zob. AP BRD, s. 389 - 390.

²¹⁷ Por, J. E. Smith, The crisis of Berlin, Baltimore 1963, s. 123.

²¹⁸ K. Adenauer, Erinnerungen, \. III, s. 463 - 468.

86

nim²¹⁹ jest nienormalna, przyczyniając się do powstania podejrzliwości u Adenauera²²⁰.

Rząd federalny zabiegał przy każdej okazji o poparcie własnej kon­cepcji zjednoczenia Niemiec „zpozycji siły" przez mocarstwa zachodnie²²¹, patrząc krytycznie na przebieg²²² i wyniki konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w Genewie w 1959 r. w tej sprawie²²³. Szczególnie negatywnie odnosił się do wizyty premiera radzieckiego Chrusz-czowa w USA we wrześniu 1959 r. Adenauer upatrywał w poprawie sto­sunków radziecko —amerykańskich oraz odprężeniu między Wschodem i Zachodem („duch z Camp David" — miejsce spotkania przywódców ZSRR i USA) ujemnych następstw dla własnej polityki w sprawie Niemiec ^224-

Propozycje radzieckie 1958/1959 wywołały także silne kontrowersje wewnętrzne²²⁵, ponieważ czołowi politycy socjaldemokratyczni widzieli w nich przynajmniej szansę na dialog z ZSRR, podejmując bezpośredni kontakt z kierownictwem radzieckim (spotkanie Ollenhauera z Chruszczo-wem 9 III 1959 we wschodnim Berlinie, wizyta Carlo Schmida oraz Fritza Erlera w Moskwie 16 III 1959 r.). Ze względu na negatywne stanowisko berlińskiej CDU nadburmistrz Berlina Zachodniego, Wifly Brandt, w ostatniej chwili musiał odwołać spotkanie z Chruszczowem²²⁶. 18 marca 1959 r. SPD opublikowała swój własny plan niemiecki (Deutschlandplan) ²²⁷, w którym opowiedziano się za rozbrojeniem i utworzeniem strefy bezato-mowej w Europie, rozmowami roboczymi z NRD, przewidując także utworzenie parytetowej Rady Ogólnoniemieckiej. Mimo odmowy uznania przez SPD ostatecznego charakteru granic po drugiej wojnie światowej, plan niemiecki jako punkt wyjścia do rozmów, znalazł przychylny oddźwięk w kołach politycznych ZSRR i NRD. Choć miał pewne mankamenty, to

²¹⁹ Por. R. Rybicki, Status Berlina ..., op. cit., s. 158 i iiast.

²²⁰ K. Adenauer, Erinnerungen, t. III, s. 472 i nast.

²²¹ Por. Die Bemiihungen der deutschen Regierung and ihrer Yerbundeten urn dle Einheit Deutschlands 1955 - 1966, Bonn 1966, s. 291 - 298.

²²² Por. H. Haftendorn, Der Yerlauf der Genfer Aussenministerkonferenz, [w:] „Europa Archiv" (dalej „EA") 1959, z. 12, s. 395 - 404, z. 13, s. 437 - 447, z. 15, s. 521 - 530.

²²³ Dokumentation der Genfer Aussenrninisterkonferenz 1969. Hrsg. von H. von Siegler, t. l - 2, Bonn 1959.

²²⁴ Por. H. Haftendorn, Die Ergebnisse der Amerikareise Chntschtsdiows, Iw:] „EA" nr 21, 1959, s. 703 - 711.

²²⁵ K. Adenauer, Erinnerungen, t. III, s. 489 i nast.

²²⁶ AdG, 1959, s. 7602 - 7603 oraz „FAZ" z 13 III 1959 r.

²²⁷ Deutschlandplan der SPD, Bonn 1959.

87

niewątpliwie stanowił określoną alternatywę wobec stanowiska obozu rzą­dowego. Został jednak odrzucony zdecydowanie przez rząd federalny ^22S.

Z badań demoskopijnych wynika, że zachodnionicmiccka opinia publi­czna nie popierała zdecydowanie stanowiska rządu federalnego w kwestii rozwiązańui problemu niemieckiego. W styczniu 1959 r. 80% respondentów opowiadało się za celowością rokowań w sprawie traktatu prkojowego, a tylko 23% było im przeciwne²³⁹. Natomiast w marcu 1959 r. tylko 54% ankietowanych znało istotę propozycji NRD i ZSRR w sprawie „konfede­racji d\\ÓL-h państw niemieckich", ale aż 38% uznało ją za godną uwagi, a tylko 19% zdecydowanie odrzucało²³⁰. W sprawie statusu Berlina Zachod­niego w grudniu 1958 r. 62%, a w styczniu 1961 r. nawet 65% opowiadało się z_a potrzebą prowadzenia rokowań z ZSRR (przeciw występowało odpowiednio 18% i 14%, a niezdecydowanych było 20% i 21 %)²³¹. Ba­dania dcmoskopijnc ze stycznia 1959 r. pozwalają stwierdzić, że 56 % ankie­towanych widziało w propozycjach radzieckich szansę na zjednoczenie Niemiec²³². SPD nie była jednak konsekwentna w postępowaniu. Ze zmian nastrojów opinii publicznej starano się raczej zbić kapitał poli­tyczny. Zamierzając pozyskać w nadchodzących w 196] r. wyborach do Bundestagu warstwy średnie i bogate, kierownictwo SPD na zjeździe w Bad Godcsberg w 1959 r. odcięło się od resztek marksizmu, przekształ­cając się w swoim programie w partię ludową²³³. Musiało to niebawem mieć znaczne konsekwencje dla zmiany kursu w polityce zagranicznej SPD. Przyjmuje się, iż zwrotnym punktem w tym kierunku było przemówienie Herberta Wehnera w Bundestagu 30 VI 1960 r., w którym w imieniu kie­rownictwa SPD zaakceptował remilitaryzację i integrację zachodnia RFN.

Rok 1959 okazał się bardzo niepomyślny dla Adenauera, ponieważ brak sukcesów w polityce niemieckiej, nieporozumienia z mocarstwami zachodnimi, a przede wszystkim zatarg z Ludwigiem Erhardem na tle kandydatury na stanowisko prezydenta federalnego (Adenauer zrezygnował z kandydowania, kiedy zorientował się, iż nie uda mu się zmienić konsty­tucji w sensie rozszerzenia skromnych kompetencji prezydenta), przyczyniły

²²⁸ Oświadczenie rządu RFN z 20 III 1959 r., [w:] „Die Welt" z 21 III 1959 r.

²²⁹ Jahrbuch der offentlichen Meinung 1958 - 1967, Allensbach 1965, s. 493.

²³⁰ Ibidem, s. 496.

²³¹ Ibidem, s. 509.

²³² ibidem, s. 492.

233 p_or Protokoll der Yerhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands, Bad Godesberg 1959.

88

się znacznie do spadku jego prestiżu i autorytetu nawet w jego własnej partii²³⁴. W sukurs pr/yszło mu kolejne zaostrzenie sytuacji międzynaro­dowej, a szczególnie między USA i ZSRR z powodu zestrzelenia samolotu szpiegowskiego U-2 nad terytorium radzieckim, które doprowadziło do zerwania spotkania szelow rządów czterech mocarstw, zaplanowanych na maj 1960 r. w Paryżu²³⁵. Wobec bardziej elastycznego stanowiska USA i Wielkiej Bry.anii w polityce zjednoczenia Niemiec. Adenauer przywiązy­wał od tej pory coraz większe znaczenie do stosunków RFN-Francja, które zostały zacieśnione poprzez jego osobiste kontakty z generałem de Gaulle'm.

ZSRR również wyciągnął odpowiednie wnioski z nieudanej konferencji na szczycie. Termin odrębnego podpisania z NRD traktatu pokojowego przesunięto o sześć, osiem miesięcy ^23Ć. Podyktowane to było zmianą admi­nistracji amerykańskiej, której chciano dać więcej czasu na przygotowanie się do rozmów z ZSRR. Równocześnie zaostrzył się ton korespondencji dyplomatycznej między RFN a ZSRR²³⁷. Kwintesencją stanowiska ra­dzieckiego w odniesieniu do RFN było następujące stwierdzenie w me­morandum rządu radzieckiego z 17 II 1961 r.:

„Związek Radziecki nie żąda od Republiki Federalnej żadnych ofiar. Proponu­jemy jedynie utrwalenie powstałej w wyniku wojny sytuacji w Europie, prawne uregu­lowanie ustanowionych po wojnie granic, normalizacji sytuacji w Berlinie na zasadzie rozsądnego uwzględnienia interesów wszystkich zainteresowanych stron " ^23B.

Odpowiedź rządu federalnego nastąpiła dopiero 12 VII 1961 r., nie zawierając żadnych konstruktywnych propozycji poza potwierdzeniem swych roszczeń moralnych i prawnomiędzynarodowych do całych Nie­miec²³⁹. Spotkało się to z ostrą reakcją ze strony rządu radzieckiego, który stwierdził między innymi:

²³⁴ G. Klaus, Der Kanzlerwechsel in der Bundesrepublik, Hannover 1970. s. 81 i nast.

²³⁵ Por. Dokumente zum Fehlschlag der Pariser Gipfelkonferenz vom Mai 1960, Hrsg. vom Auswanigen Amt, Bonn 1960; K. Adenauer, Erinnerungen 1959 - 1963, Frankfurt am Main 1968, s. 496 i nast.

²³⁶ Dokumente żur Deutschlandpolitik der Sowjetunion, (cyt. dalej DDS) t. III, Berlin 196?, s.136 - 138.

²³⁷ ZSRR i RFN wymieniły następujące noty w sprawie uregulowania problemu niemieckiego: memorandum ZSRR z 17 II1961 r. wraz z listem Adenaurea, odpowiedź RFN z 24 IV 1961 r.; zob. B. Meissner, Bonn-Moskau, op. cit,

²³⁸ DDS, op. cit., s. 157.

²³⁹ Bulletin z 13 VII 1961 r.

89

„odpowiedź rządu federalnego jest dowodem na to, że rząd federalny prowadzi nadal politykę nierealistyczną, zmierzającą do przeciwstawienia się zdecydowanie każdej regulacji, która może doprowadzić do utrwalenia pokoju w Europie" ^z*°.

Już w połowie 1961 r. wiedziano, że Zachód nie zgodzi się na kompro­mis w sprawie traktatu pokojowego z Niemcami oraz zmianę statusu Berlina Zachodniego. Swoje stanowisko powtórzył ZSRR na spotkaniu premiera Chruszczowa z prezydentem Kennedym w Wiedniu (3 - 4 VI 1961 r.), pod­kreślając, w razie przyjęcia propozycji radzieckich przez Zachód, przyznanie Berlinowi Zachodniemu statusu „wolnego miasta" pod „egidą ONZ", przy respektowaniu woli jego mieszkańców w kwestii ustroju wewnętrznego oraz kontaktów zewnętrznych²*¹. Mogło to oznaczać między innymi za­chowanie określonych powiązań z RFN, jak to zrealizowano praktycznie w porozumieniu czterostronnym z 3 IX 1971 r. W 1961 r. ZSRR wyznaczył termin sześciu miesięcy na przyjęcie jego propozycji, który jednak został odrzucony przez mocarstwa zachodnie i RFN²⁴². Z analiz specjalistycz­nych wynika jednak, że amerykański prezydent Kennedy, mimo odrzucenia propozycji radzieckich, zdawał sobie sprawę z tego, że uznanie polityczno--terytorialnego status quo jest koniecznością. Chodziło tylko o odpowiednie wykorzystanie go dla interesów polityki USA w Europie²*³. Doprowadziło to do znacznego ochłodzenia kontaktów między Adenauerem a Kennedym. Natomiast rząd federalny w uzgodnieniu z Senatem Berlina Zachodniego sformułował w nowej sytuacji 12 VI 1961 r, następujące zasady swej poli­tyki w kwestii zachodnioberlińskiej:

1) obecność mocarstw zachodnich w Berlinie opiera się na niezmiennej podstawie prawnej (porozumienie alianckie 1944/1945 - E. C.),

2) dokonane w ubiegłych latach włączenie Berlina Zachodniego w system prawno-finansowy i gospodarczy RFN jest podstawą dla swobodnej egzys­tencji miasta,

3) wolny dostęp do Berlina nie może być ograniczony,

4) każde porozumienie w sprawie Berlina musi uwzględnić jednoznaczną postawę jego mieszkańców,

5) Berlin musi pozostać miejscem spotkań Niemców²⁴⁴.

W uzgodnieniu z komisją spraw zagranicznych Bundestagu rząd fede-

²⁴⁰ DDS1H, s. 186.

²⁴¹ Ibidem, memorandum ZSRR z 5 VJ 1961 r.

²⁴² BuHetinz 13 VI 1961 r.

²⁴³ Por. W. Stulzle, Kennedy und Adenauer in der Beritn-Krise, Bonn-BadQodes-berg 1973, s. 22 inast.

²⁴⁴ AdG, 1961,5.8711.

90

ralny zobowiązał się ponadto, że przy zawieraniu wszelkiego rodzaju ukła­dów i porozumień międzynarodowych zatroszczy się o interesy Berlina Zachodniego²*⁵. W istocie mamy więc do czynienia ze swoistą doktryną i praktyką polityczną RFN, która za aprobatą mocarstw zachodnich trakto­wała to miasto jako własną część składową, mimo iż z punktu widzenia prawnego nie mogła swoich roszczeń całkowicie zrealizować. Kraje so­cjalistyczne uważały bowiem Berlin Zachodni za samodzielną jednostkę polityczną o specyficznym statusie międzynarodowym, odmawiając RFN prawa do wysuwania wyżej prezentowanych roszczeń²*⁶. Napięcie wokół tego probemu latem 1961 r. skłoniło rząd NRD, za aprobatą państw Układu Warszawskiego, do podjęcia 13 VIII 1961 r. decyzji o ustanowieniu granicy państwowej wzdłuż i wokół Berlina Zachodniego²⁴⁷. Decyzja ta spotkała się wbrew oczekiwaniom RFN tylko z formalnym protestem ze strony mocarstw zachodnich²*⁸, natomiast ZSRR i NRD starały się doprowadzić 4o stabilizacji i normalizacji sytuację na terenie Berlina²⁴⁹. Obserwatorzy zewnętrzni wiedzieli wszak, że Berlin Zachodni przestał być „miastem frontowym" i instrumentem nacisku na NRD, a sprawa obecności RFN w tym mieście nie może naruszać interesów bezpieczeństwa euro­pejskiego oraz drugiego państwa niemieckiego. Częściowe uregulowanie praktycznych konsekwencji nowej sytuacji nastąpiło jednak dopiero w 1971 r.

Na XXII zjeździe KPZR w referacie sprawozdawczym KC stwierdzono wyraźnie, że ZSRR nie będzie forsował za wszelką cenę daty 31 XII 1961 r. jako definitywnego terminu zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami ²⁵°. W ten sposób stworzono dodatkową szansę do podjęcia rokowań na temat uregulowania problemu niemieckiego. Związkowi Radzieckiemu nie zale­żało bynajmniej na dalszym zaostrzeniu konfliktu z mocarstwami zachodni­mi i RFN. Zawarcie jednostronnego traktatu pokojowego z NRD nie posunęłoby naprzód ani odprężenia międzynarodowego, ani normalizacji stosunków z RFN, które pozostawały nadal ważnym elementem bezpie­czeństwa i poprawy współpracy Wschodu z Zachodem.

²⁴⁵ W. Marx, H. Hartl, F&nfzig Jahre sowjetiscfie Deutschlandpalitik, pard am Rhein 1967, s. 487.

²⁴⁵ R. Rybicki, Status Berlina..., op. c/l., s. 122 - 131.

²⁴⁷ Por. Dokufnentation żur Westbsrlinfraąs, op. cit., s. 140 - 143.

²⁴⁸ AdG, 1961, s, 9311 - 9328.

²⁴⁹ DOS III, s. 196-213,

²⁵⁰ „Prawda" z 18 X 1951 r., DD? III, s. 225 - 223; njr. swr^j: J, Skibiński, Sprawa traktMu pokoju z Nieimami pj II wjj.nie świat Jw^j, Warszawa 1937, s. 330 - 332.

91

b) Stosunki dwustronne

W latach 1958 - 3961 stosunki dwustronne między RFN i ZSRR uległy pogorszeniu. Wiązało to się bezpośrednio z rozwojem poszczególnych faz napięcia berlińskiego. Wstępną oznaką tego b>ły incydenly przed ambasadą radziecką w Bonn (20 VI 1958 r.) oraz zachodnionicmiecką w Moskwie (23 VI 1958 r.). Protest ambasadora w Moskwie oraz jego krytyka pod adresem lokalnych władz w Bonn za opieszałość w ochronie budynku ambasady radzieckiej nie znalazły większego zrozumienia w MSZ oraz u Adenauera²⁵¹. Dalszą oznaka złego stanu stosunków wzajemnych był niezwykle ostry i polemiczny ton korespondencji Aderauer — Chruszczow. Wcześircj wspomniano już o poprawnych kontaktach Adenauera z ambasa­dorem radzieckim w Bonn — Smirnowem, który jednak nie był mile wi­dziany przez innych członków' rządu federalnego, w tym także Ludwiga Erharda, Zdarzało się, że Adenauer przepraszał Smirnowa za zachowanie się niektórych członków swojego gabinetu²³². Brak było jednak bezpo­średnich kontaktów na wyższym szczeblu poza wizytą wicepremiera ra­dzieckiego Mikojana w Bonn (1958) oraz kurtuazyjnym spotkaniem von Brcntano z Gromyką w Genewie (1959). Istota powyższych kontrowersji dotyczyła zatem kwestii ogólnych (uregulowanie problemu niemieckiego, odprężenie i rozbrojenie) i szczegółowych, jak odradzanie się tendencji neofaszystowskich i militarystycznych²⁵³ oraz ukaranie za przeszłość hitlerowską generałów Bundeswehry A. Heusingera i F. Fórtscha, którzy pełnili ważne funkcje w Bundeswehrze i NATO²⁵⁴.

W łonie kół rządzących i społeczeństwa zachodnioniemieckiego zro­zumienie dla współpracy RFN z ZSRR narastało powoli. Z badań de-moskopijnych na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wynikało. że ZSRR znajdował się na szóstym miejscu jako pożądany partner RFN po USA i wszystkich czołowych państwach zachodnich²⁵⁵. Pozycja ta wynikała w równym stopniu z silnej propagandy antyradzieckiej w mediach, jak też braku szerszych kontaktów kulturalno-naukowych i gospodarczych, które należy chociażby syntetycznie przedstawić.

Wyżej wspomniano już, że podczas wizyty Adenauera w Moskwie ZSRR wystąpił z ofertą ożywienia kontaktów naukowo-kulturalnych, które

²⁵¹ Zob. H. A. Kroił, Lebensermnsntngen, op. cit., s. 379 - 382.

²⁵² AP BRD, s. 442-423.

²⁵³ DDSIII - noty i memoranda ZSRR i państw zachodnich, s. 36- 38,114- 116

133-135, 139-140.

²⁵⁴ Ibidem, s. 164 (nota ? 6 V 1961 r.).

^Z5S Jahrbuch der offenttichen Meinung 1958 - 1964, op. cit,, s. 557.

92

miały długoletnie tradycje i były ważnym czynnikiem przezwyciężania licz­nych uprzedzeń i stereotypów ²⁵⁶. Nie bez /nac^niu była lakże zacieśniająca się współpraca NRD-ZSRR²⁵⁷. Od chwili powodzenia startu sputnika w 1957 r. wzrosło iakżc zainteresowanie inteligencji technicznej RFN kon­taktami z naukowcami radzieckimi. Dla nawiązania konlakfów kultural­nych duże znaczenie mi^ła. działalność Dyrekcji Koncertów Zachodnio-niemieckich, która zapraszała do RFN znanych artystów (np. Davida Ojstracha), czy też zespoły artystyczne (np. filharmonię leningradzką i inne)²⁵⁸. Pojedyncze i przypadkowe kontakty nie odpowiadały randze obu stron. Stąd też między 10 - 19 XII 1958 r. oraz 19 - 24 III 1959 r. odbywały się radziecko-zachodnioniemieckie rozmowy²⁵⁹, które zostały sfinalizowane 25 III 1959 r. parafowaniem, a 30 V 1959 r. podpisaniem: ,,Porozumienia między rządem RFN i rządem ZSRR o wymianie kultural­nej i techniczno-gospodarczcj"²⁶⁰. W praktyce porozumienie powyższe obowiązywało tylko w latach 1959 - 1960. Oba rządy wyraziły w nim go­towość do ułatwiania kontaktów wzajemnych, które jednak były przygoto­wywane przez określone organizacje i stowarzyszenia²⁶¹. Zgodnie z od­powiednimi protokołami przewidywano między innymi:

— występy trzech teatrów, trzech orkiestr symfonicznych oraz trzech zespołów rozrywkowych;

— wystawy osiągnięć kulturalnych oraz wymianę grup specjalistycznych 7. zakresu sztuki i architektury;

— wymianą filmów i programów radiowych;

— organizację zawodów sportowych;

— popieranie staży studentów i pracowników nauki (po dziesięciu z każdej strony) oraz podróży informacyjnych (1-3 tygodni).

Realizacja tych postanowień, nadzorowanych przez ministerstwa spraw zagranicznych obu państw, nastręczała sporo trudności, które wynikały z braku woli politycznej RFN do rozszerzania kontaktów oraz braku doświadczenia w organizacji konkretnych przedsięwzięć²⁶². W trakcie

²⁵⁶ DDS //, s. 339 i 363, nota ZSRR z 22 X 1956.

²⁵⁷ Por. pracę zbiorową historyków NRD i ZSRR: Aus funf Jahrzenhten kul-lureUer Zusammenarbeit, Berlin 1966.

²⁵⁸ W. Kasack, Die wissenschaftliche Seziehungen der Bundesrepublik Deutscft-land und der Sowjetunian, [w;] „Osteuropa" nr 9, 1965, s. 588 i nast.

²⁵⁹ W. Kasack, Kulturelle Aussenpatitik, [w:] Kutturpolitik der Sowjetunion. Hrsg. O. Anwailer, K. H. Ruffer, Stuttgart 1973, s. 375 - 376.

²⁶⁰ Bulletln z 2 VI 1959 r._t układ RFN - ZSRR z 30 V 1959 r.

²⁶¹ Ibidem, s. 933. ²« AdG 1960, s. 8225.

93

rokowań na lemat przedłużenia ważności protokołów na lata 1961 - 1962 uwidoczniły się różnice interesów i celów politycznych obu stron. RFN zgodnie z tzw. klauzulą berlińską zamierzała włączyć do porozumienia także obszar Berlina Zachodniego, który z kolei przez ZSRR uważany był za odrębną jednostkę polityczną. Różnice te były główną przyczyną przerwania rokowań²⁶³. MSZ w Bonn systematycznie zabiegało o objęcie występami przez przyjeżdżające do RFN zespoły radzieckie Berlina Za­chodniego ²⁶⁴, co z kolei powodowało odpowiednią reakcję władz radziec­kich²⁶⁵. Mimo zaangażowania się zachodnioniemieckich organizacji i związków twórczych w proces zacieśniania kontaktów kuliuralno-nauko-wych ze Związkiem Radzieckim wstrzemięźliwe stanowisko rządu fede­ralnego oraz rozbieżności polityczne utrudniły zawarcie dalszych poro­zumień²⁶⁶. Dlatego też w latach 1961 - 1972 między obu państwami współ­praca w tym zakresie odbywała się bez podstaw prawno-traktatowych. W okresie napięcia berlińskiego rząd federalny starał się wykorzystać także wymianę handlową jako instrument nacisku politycznego. Zgodnie z protokołem radziecko-zachodniomemieckiego układu handlowego z 25 IV 1958 r. zakres obrotów towarowych został ustalony tylko na lata 1958 -- 1960. Od 17 X-13 XII 1960 r. toczyły się w Bonn rozmowy między obu państwami w sprawie przedłużenia układu do 31 XII 1963 r. Ze strony radzieckiej uczestniczył w nich wiceminister handlu zagranicznego G. A. Bo-rysow, a z RFN sekretarz stanu w MSZ dr H. A. Scherpenberg. Świadczyło to wymownie o znaczeniu politycznym, jakie RFN przywiązywała do tego porozumienia. Tuż przed uzgodnionym terminem podpisania protokołu 12 XII 1960 r. Scherpenberg oświadczył stanowczo, że nie może podpisać układu bez klauzuli rozszerzającej umowę na obszar Berlina Zachodnie­go²⁶⁷. Delegacja radziecka opuściła Bonn 14 XII 1960 r. bez uzgodnienia spornej kwestii. Stanowisko rządu federalnego poparły wszystkie stronni­ctwa Bundestagu, łącznie z opozycyjną SPD. Również w łonie społeczeństwa zachodnioniemieckiego radziecka propozycja przekształcenia Berlina Za­chodniego nie uzyskała aprobaty. Według danych demoskopijnych z czerwca

²⁶³ AdG, 1961, s. 9106.

²⁶* Por. S. K. Romanowski, Mieżdunarodnyje, naucznyje i kulturnyje swia-zi SSSR, Moskwa 1966, s. 81.

²⁶⁵ Por. E, N. Nippert, Die kulturellen Beziehungen zwischen der Sowjetunion und der BRD in der Zeit von 1956 - 1964, Berlin 1965 (praca dyplomowa uniwersytetu im. A. Humboldta w Berlinie).

²⁶⁵ W. Kasack, Kulturette Aussenpolitik, op. cit., s. 376.

²⁶⁷ Buttetin z 13 XII 1960 r.

1962 r. odrzucało ją 69%, akceptowało 14%, a 17% nie było zdecydo­wanych²⁶⁸. Wszystko wskazuje na to, że pod wpływem kół gospodarczych, skupionych wokół Komitetu Wschodniego, doszło w ostatnim terminie 31 XII 1960 r. do spotkania kanclerza Adenauera z ambasadorem ra-radzieckim Smirnowem, które doprowadziło do kompromisowego roz­strzygnięcia²⁶⁹. Polegało ono na tym, że strona zachodnioniemiecka prze­kazała ZSRR list precyzujący jej pogląd na temat realizacji układu z 28 IV 1958 r. Zamiast dotychczasowego sformułowania oraz obowiązywa­nia układu na całym obszarze marki zachodnioniemieckiej, przyjęto termin .,zastosowanie" (Anwendungsbereich)²⁷⁰., który dla ZSRR miał charakter techniczny i dotyczył różnic poglądów w materii statusu prawnego Berlina Zachodniego ²⁷¹. Oznaczało to w istocie, że rząd federalny tylko do pewnego stopnia stosuje handel jako instrument nacisku, ale ze względów politycznych i gospodarczych nie zamierza z niego zrezygnować. Na układ złożyły się:

— umowa o wymianie towarowej i płatnościach na lala 1961 - 1963,

— protokół o obrotach towarowych w 1961 r.,

— protokół o przedłużeniu układu z 1958 r. w sprawach ogólnych zasad handlu i żeglugi²⁷².

Nowe porozumienie zakładało wzrost obrotów towarowych w stosunku do lat 1958 - 1960 o 35%, przy podniesieniu ich wartości o 1,8 - 1,9 mld DM z każdej strony. Około 55% eksportu RFN do ZSRR stanowić miały maszyny, urządzenia, statki, a resztę wyroby walcowane, niektóre surowce i półfabrykaty, wyroby chemiczne i towary konsumpcyjne. ZSRR miał dostarczyć głównie ropę i produty naftowe, rudę żelaza, rudę manganową i chromową, surówkę żelaza, węgiel kamienny, a także pewne ilości pszenicy i drewna. Realizacja uzgodnień okazała się jednak trudniejsza niż sam fakt podpisania układu, ponieważ rząd federalny nie zrezygnował z instrumen­talnego traktowania współpracy gospodarczej z ZSRR w odniesieniu do własnych celów politycznych.

5. POLITYKA WOBEC ZSRR W LATACH 1961 - 1963

Napięcie berlińskie 1958-1961 miało duże znaczenie dJa rozwoju sytuacji wewnętrznej w RFN ze względu na jesienne wybory do Bundestagu

²⁶⁸ Jahrbuch der óffentlichen Meinung 1958 - 1964, op. cit., s. 577.

²⁶⁹ „FAZ" z 29 XII 1960 r.

²⁷⁰ Bulletinz2l 1961 r. ^a71 „SHU"z 101 1961 r. ²⁷² zob. przypis 270.

95

w 1961 r. Najistotniejsze znaczenie posiadała utrata przez CDU/CSU bezwzględnej większości w Bundestagu oraz nieosiągnięcie przez DP wymaganej klauzuli 5% głosów. SPD uzyskała znaczny przyrost 36,2% łącznej liczby głosów, ale nie mogła uzgodnić koalicji z FDP, kiórej przy­wódca E. Mende jeszcze przed wyborami opowiedział się za sojuszem z CDU/CSU, ale bez Adenauera, uzyskując 12,8% głosów (wobec 7,7% w 3957 r.)²⁷³. W CDU wymuszono na Adcnauerze rezygnację z urzędu kanclerskiego przed upływem kadencji, co było warunkiem przystąpienia FDP do koalicji z CDU/CSU. Adenauer utracił prawie całkowicie auto­rytet i prestiż polityczny, który ucierpiał szczególnie podczas kampanii wyborczej, kiedy to w niewybredny sposób atakował kandydata SPD na kanclerza Willy Brandta, a następnie podważał publicznie kwalifikacje poJityczne Ludwiga Erharda, który przez wiele lal czekał na sukcesję po starym kanclerzu. Wobec odmowy E. Mendego współpracy z Adenauerem, ministerstwo spraw zagranicznych przypadło Gerhardowi Schroderowi, który należał do zwolenników Ludwiga Erharda w CDU. W konsekwencji całe MSZ uzyskiwało coraz większy stopień niezależności od Adenauera oraz Urzędu Kanclerskiego²⁷⁴. Przegrupowanie w ośrodku decyzyjnym odpowiadało z jednej strony zmianom w łonie elity politycznej RFN, a z drugiej nowym tendencjom w stosunkach międzynarodowych. Przed polityką zagraniczną RFN stanęły kolejne problemy, z których wymienić można między innymi:

— przewartościowanie swego miejsca i pozycji w sojuszu zachodnim,

— podjęcie nowych inicjatyw w polityce niemieckiej,

— poszukiwanie nowych rozwiązań w stosunkach z krajami socjalistyczny-

mi.

We wszystkich tych zakresach stosunki RFN z ZSRR nabierały nie­zwykle istotnego znaczenie.

a) Zmiana akcentów w polityce zachodniej a polityka wschodnia RFN

W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych RFN przeżywała trudny okres dopasowania swej polityki międzynarodowej do zachodzącego procesu zmiany układu sił między Wschodem i Zachodem, a szczególnie USA

²⁷³ H. Kaack, Partetensystem..., op. cit., s. 266 i nast.

^27A Zob. R. Roth, H. Kaack, Die aussettpoiitische Fuhrungselite der BRD, [w:] „Aus Politik und Zeitgeschichte" (cyt. „APZ") nr 29, 1972, s. 34.

96

i ZSRR, której zewnętrznymi objawami była reakcja super mocarstw na wydarzenia w Berlinie (1961) oraz w okresie konfliktu w rejonie Morza Karaibskiego (1962). Mimo różnicy interesów między USA a ZSRR odpo­wiedzialność za pokój światowy zmuszała je do kompromisów, których oddzwierciedleniem było zawarcie układu o częściowym zakazie doświad­czeń z bronią nuklearną (układ moskiewski z 5 VIII 1963 r.). Tendencje do ograniczonej kooperacji między ZSRR a USA były w RFN połączone z licznymi obawami, z których wymienić można:

— obawę przed stopniowym ustanowieniem w Europie polityczno-teryto-rialnego status quo,

— konieczność rezygnacji z dotychczasowej doktryny w polityce niemiec­kiej i wschodniej,

— możliwość izolacji międzynarodowej,

— konieczność rezygnacji z dostępu do broni nuklearnej oraz zmiany własnej doktryny militarnej.

Wątpliwości te trafnie ujął W. Besson, stwierdzając, iż napięcie berlińskie zaostrzyło stosunki RFN —ZSRR oraz pogłębiło nieufność rządu federalne­go wobec USA²⁷⁵. USA odrzucały ambicje nuklearne RFN, a szczególnie inicjatywy ministra obrony F, J. Straussa, zmierzające do całkowitego uzależnienia strategii nuklearnej USA od interesów RFN²⁷⁶.

Adenauer upatrywał w nowej polityce Kennedy'ego wobec państw so­cjalistycznych („rozmiękczanie") liczne niebezpieczeństwa dla RFN i dla­tego pod koniec pełnienia swej funkcji kanclerskiej coraz bardziej podej­rzliwie oceniał politykę USA²⁷⁷. Wyciągnął ponadto z nowej sytuacji szereg praktycznych wniosków, które sprowadzały się do zacieśnienia integracji zachodnioeuropejskiej oraz pozyskania poparcia dla własnych celów politycznych ze strony partnerów zachodnioeuropejskich²⁷⁸. Prak­tycznie prowadziło to do zbliżenia RFN z Francją, przypieczętowane oso­bistą przyjaźnią między Adenauerem a gen, de Gaullem²⁷⁹. Z analiz szcze­gółowych wynika, że Adenauer nie podzielał antyamerykanizmu de Gaulle'a, ale starał się wykorzystać współpracę RFN—Francja jako „hamu­lec" przeciwko polityce dalszych koncesji ze strony USA wobec ZSRR. Punktem kulminacyjnym owego zbliżenia był układ konsultacyjny RFN-

³⁷⁵ W. Besson, Aussenpolitik BRD, op. cit., s. 263.

²⁷⁶ F. J. Strauss, Grundlagen deutscher Politik, Mflnchen 1965, s. 8.

²⁷⁷ Por. W. Stutzle, Adenauer undKennedy, ... op. cit., s. 345.

²⁷⁸ B. Bandulet, Adenauer ..., op. cit., s. 350 i nast.

²⁷⁹ H. Blankenhorn, Discours francais, Paris 1963.

l Miejsce zsrr

97

Francja z 22 I 1963 r., zwany też od miejsca podpisania elizejskiem²⁸⁰. Przewidywał on wielorakie konsultacje obu stron przy podejmowaniu ważnych spraw w polityce zagranicznej oraz ścisłą kooperację dwustronną we wszystkich dziedzinach. Realizacja jego postanowień nie była jednak łatwa, ponieważ przesłanki ,,pojednania" (Yersohnitng) francusko-zacho-dnioniemieckiego były dosyć kruche, nie odzwierciedlając w jednakowym stopniu interesów obu stron. Przykładowo Francja nie akceptowała rewi-/jonizmu terytorialnego RFN, a w RFN Adenauer nie mógł początkowo przeforsować ratyfikacji układu elizejskiego w Bundestagu ze względu na jego ostrze antyamerykańskie oraz antybrytyjskie. Po rozmowach eksper­tów z CDU i SPD opozycja socjaldemokratyczna wniosła projekt zmiany preambuły przy jego ratyfikacji, podkreślając dotychczasowe cele polityki zagranicznej, a szczególnie bliski związek z USA ^2S1. Ogólnie można stwier­dzić z perspektywy lat, iż układ elizejski z jednej strony doprowadził do zacieśnienia współpracy RFN — Francja, ale z drugiej strony zaostrzył rywa­lizację między nimi o dominację w Europie Zachodniej. ZSRR krytycznie ocenił ten układ, traktując go jak tworzenie nowego bloku militarnego w Europie. Złożyły się na to: odmowa przez Francję podpisania układu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią nuklearną z 5 VIII 1963 r,, odmowa uznania NRD oraz werbalne poparcie niektórych celów RFN w polityce niemieckiej²⁸². Sprawa podpisania i realizacji układu z 22 I 1963 r.²⁸³ doprowadziła także do powstania w łonie zachodnioniemieckiej elity politycznej dwóch orientacji w polityce zachodniej: atlantyckiej (pre­ferującej sojusz z USA) i gaullistowskiej lub też europejskiej, eksponującej integrację zachodnioeuropejską oraz ścisłą współpracę RFN z Francją. Starcie się tych dwóch orientacji nastąpiło po ustąpieniu Adenauera z urzę­du kanclerza w 1963 r.

Określonej zmianie akcentów w polityce zachodniej towarzyszyły także poszukiwania uelastycznienia polityki wschodniej, ponieważ po przejęciu kierownictwa MSZ przez G. Schrodera już w 1962 zastanawiano się nad tym, w jaki sposób można by doktrynę Hallsteina pogodzić z potrzebą poprawy stosunków z krajami socjalistycznymi poza NRD i ZSRR, które miały być traktowane odrębnie²⁸⁴. Już na zjeździe CDU 4 VI 1962 r.

²⁸⁰ Tekst: AP BRD, s. 490 - 493.

²⁸¹ G. Ziebura, Die deutsch-franzosischen Beziehungen ..., op. cii., s. 117.

^28a J. A. Manfred, Pariż-Bonn, Moskwa 1972.

²⁸³ AP BRD, s. 504.

"⁴ W. Besson, Aussenpolitik BRD, op, c/r., s. 350 i nast.

98

w Dortmundzie SchrÓder dał do zrozumienia, że intensyfikacja wymiany handlowej z krajami socjalistycznymi może podnieść znaczenie i prestiż międzynarodowy RFN, nie doprowadzając do rezygnacji z jej roszczeń prawnomiędzynarodowych²⁸⁵. Dało to początek tzw. polityce ruchu (Po-Htik der Bewegung), której najistotniejszym elementem było zawarcie ukła­dów handlowych i otwarcie misji handlowych RFN w krajach socjalis­tycznych środkowowschodniej i południowej Europy: w Polsce (7 III 1963 r.), na Węgrzech (9 VII 1963 r.) w Rumunii (17 X 1963 r.), w Bułgarii (6 III 1964 r.), a ze względu na kontrowersje prawne wokół nieważności układu monachijskiego w CSRS dopiero w 1967r.²⁸⁶ Już w trakcie podpisywania powyższych układów MSZ podkreślało ważność doktryny Hallsteina, traktując te porozumienia jedynie jako techniczne ²⁸⁷. Kontakty gospodar­cze z krajami socjalistycznymi wypływały ? interesów gospodarki zachodnio­niemieckiej oraz umacniały w perspektywie pozycję RFN w stosunkach Wschód-Zachód. Wydaje się także, że ubocznym, choć ważnym celem strategii w polityce wschodniej była próba wywołania różnic między posz­czególnymi państwami socjalistycznymi, w tym przede wszystkim pogłębie­nia izolacji międzynarodowej NRD²⁸⁸. Generalnie więc można łączyć ,.politykę ruchu" Schrodera z realizacją określonego wariantu zachodnio­niemieckiej polityki „rozmiękczania" krajów socjalistycznych, czyli pod­porządkowanie się RFN globalnym interesom amerykańskiej administracji prezydenta J. F. Kennedy'ego. Z perspektywy czasu należy ocenić tę stra­tegię i taktykę jako chybioną, ponieważ nie mogła ona zaspokoić wszelkich ambicji oraz aspiracji politycznych RFN.

b) Inicjatywy na rzecz poprawy stosunków ze Związkiem Radzieckim

Kryzys berliński, zakończony ustanowieniem gi anicy państwowej między NRD a Berlinem Zachodnim, podważył całkowicie realność polityki nie­mieckiej rządu federalnego. Nie był on zdolny do podjęcia bezpośrednich rozmów z NRD, licząc tradycyjnie na popracie ze strony USA i pozosta­łych sojuszników zachodnich. Takie zasady wyznawali wszyscy czołowi politycy CDU/CSU z ministrem Schróderem na czele.

²⁸⁵ Bulletin 2 8 VI 1962 r.; G. Schroder, Probleme der Aussenpolitik, [w:] „EA'% 1962, s. 581 - 584.

²⁸⁶ H. A. Jacobsen, Konzeptionen der deutscher Ostpolitik, op. cit.

²⁸⁷ Bulletin z 8 III 1963 r.

²⁸⁸ H. Bahrth, Bonner Ostpolitik gegen Frieden and Sicherheit, Berlin 1969, s. 88 i nast.

99

Druga grupa, reprezentowana między innymi przez takich polityków jak E. Mende (FDP) oraz W. Brandt (SPD), widziała nawiązanie dialogu z ZSRR, choć nie miała ona sprecyzowanego poglądu na temat warunków możliwego kompromisu w sprawie rozwiązania problemu niemieckiego²⁸⁹. Również Adenauer po 13 VIII 1961 r. nie odrzucał całkowicie potrzeby prowadzenia dialogu ze Związkiem Radzieckim, ale nie wierzył w możliwość zbliżenia przeciwstawnych stanowisk.

Do rzeczników poszukiwania rozwiązań kompromisowych z ZSRR należał także zachodnioniemiecki ambasador w Moskwie Hans Kroił, który w listpadzie 1961 r. bez upoważnienia MSZ przeprowadził rozmowę z premierem Chruszczowem na temat kompleksowego rozwiązania kwestii spornych (uznanie przez RFN granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, przyjęcie neutralnego statusu dla Berlina Zachodniego, zagwarantowanie dostępu obu państw niemieckich do ONZ). Powyższe ustępstwa RFN miały w dalszej perspektywie skłonić ZSRR do wyrażenia zgody na zjednoczenie Niemiec w oparciu o wolne wybory. W zamian za to RFN udzieliłaby ZSRR długoterminowego kredytu finansowego²⁹⁰. Rozmowy Kroiła w Moskwie wywołały konsternację w bońskim MSZ. Kroił został na począ­tku 1962 r. dwukrotnie odwołany w celu złożenia wyjaśnień do Bonn, po czym uzyskał urlop, a następnie został przeniesiony w stan spoczynku (jesienią 1962 r.)²⁹¹. Przeciwko Krollowi występowali szczególnie Schróder oraz jego sekretarz stanu Karl Carstens, a w jego obronie stanął Adenauer, któremu według opinii politologa zachodnioniemieckiego Banduleta²⁹², chodziło bardziej o wywarcie poprzez działalność Kroiła w Moskwie od­powiedniego nacisku na mocarstwa zachodnie, a szczególnie USA, niż rzeczywiste porozumienie ze Związkiem Radzieckim. Innymi słowy Kroił był potrzebny Adenauerowi, aby pokazać mocarstwom zachodnim, iż RFN może rozwijać samodzielne inicjatywy na rzecz porozumienia z ZSRR, choć w rzeczywistości bynajmniej tego nie pragnęła. Analiza me­morandum ZSRR do rządu federalnego z 27 XII 1961 r. oraz odpowiedź zachodnioniemiecka z 21 II 1962 r. pozwalają wyciągnąć następujące wnioski:

— obie strony zachowały dotychczasowe stanowiska we wszystkich waż­niejszych zagadnieniach polityki międzynarodowej;

²⁸⁹ AdG, 1962, s. 9676 (oświadczenie E. Mende z 13 II 1962 r.).

²⁹⁰ H. A. Kroił, Lebenserinnerungen, s. 327 i nast.; N. Ehlert, Die grosse Grusi-niscke ..., op. cit., s. 327.

³⁹¹ Bulletin z 3 III 1962 r. i 13 III 1962 r., AdG 1962, s. 9731.

²⁹¹ B. Bandulet, Adenauer zwischen Ost und West, op. cit., s. 236 - 238.

100

— wyrażono zgodne życzenie, aby wyeliminować polemikę i propagand? w stosunkach dwustronnych, gdyż nie prowadzi to do konstruktywnych rezultatów;

— strona zachodnioniemiecka kładła duży nacisk na konieczność popra­wy sytuacji ludności w NRD²⁹³.

Z dalszą inicjatywą w kierunku poprawy stosunków z ZSRR wystąpi! Adenauet 6 VI 1962 r. podczas rozmowy z ambasadorem radzieckim Smirnowem. Zaproponował zawarcie dziesięcioletniego „zawieszenia bro­ni", zmierzającego głównie do zaprzestania polemiki wzajemnej, która wpływała niekorzystnie na politykę międzynarodową²⁹⁴- Uzgodniono, że treść rozmowy nie zostanie podana do publicznej wiadomości. W przed­dzień ustąpienia z urzędu kanclerskiego Adenauer powołał się jednak na powyższą rozmowę jako przykład własnej aktywności w kierunku poprawy stosunków ze Związkiem Radzieckim, zarzucając stronie radzieckiej, iż do tej pory nie udzieliła odpowiedzi na tę propozycję²⁹⁵. Rząd radziecki zareagował na enuncjacje Adenauera błyskawicznie, publikując streszczenie rozmowy oraz pełny tekst własnej odpowiedzi z 4 Vii 1962 r., o której Adenauer zapomniał lub nie został poinformowany²⁹⁶. Wspomniany już wyżej politolog Bandulet wiąże propozycję Adenauera z narastającą polemiką chińsko-radziecką, po której oczekiwał ustępstw ZSRR na rzecz RFN²⁹⁷. Wydaje się to bardzo wątpliwe tak samo, jak propozycja spotka­nia Adenauera z Chruszczowem pod koniec pełnienia przez niego urzędu kanclerskiego. Z tej ostatniej propozycji Adenauer się rychło wycofał, ponieważ —jak sam pisał — nie chciał sprawiać wrażenia, że chce za wszelką cenę utrzymać się przy władzy²⁹⁸. Wydaje się wątpliwe, aby w 1963 r. ZSRR zależało, na spotkaniu na szczycie z Adenauerem, skoro od dawna wiadome było, że jego następcą zostanie Ludwig Erhard. Specjalna misja Kroiła do ZSRR w lecie 1963 r., poza aspektami prywatnymi, może być traktowana jako kolejny manewr Adenauera, skierowany przeciwko układowi o częściowym zakazie doświadczeń z bronią nuklearną z 5 VIII 1963 r., który stary kanclerz namiętnie zwalczał. W istocie \viec poprawa stosunków między RFN a ZSRR w omawianym okresie mogła mieć wy-iącznie ograniczony charakter, ponieważ nie było przesłanek ogółnopo-

²⁹³ DDS IH, s. 332 - 347, Bulletin z 23 II 1962 r. ²⁹* AP BRD, s. 472 - 473.

²⁹⁵ Bulletin z 8 X 1963 r.

²⁹⁶ DDS IH, s. 314 - 319.

²⁹⁷ B. Bandulet, Adenauer zwischen Ost und West, s. 233.

²⁹⁸ K. Adenauer, Erinnerungen, t. III, s. 226,

101

litycznych na przezwyciężenie różnicy stanowisk we wszystkich ważniejszych sprawach.

W wymianie gospodarczej nastąpił nawet regres w wyniku nałożenia przez rząd federalny embarga na rury szerokoprzekrojowe do ZSRR. Chodziło o przeróbkę 163.000 ton surówki o wartości 180 min DM, na co wstępną zgodę uzyskały koncerny: Mannesmanna, Hoesta i Phonix-Rhein-rohr. Ministrowie gospodarki oraz spraw zagranicznych pod wpływem nacisków USA i NATO zdecydowali się jednak zrewidować uprzednie stanowisko, zaliczając dziesięciocalowe rury do towarów o charakterze strategicznym. Nie mogli jednak przedstawić treści odpowiedniego doku­mentu komisji spraw zagranicznych Bundestagu²⁹⁹. Stanowisko kon­cernów poparły FDP i SPD, a frakcja CDU/CSU, opuszczając posiedzenie plenarne Bundestagu 18 III 1963 r., uchroniła rząd od porażki. Decyzja ta była o tyle niezrozumiała, że inne państwa wchodzące w skład NATO, jak np. Wielka Brytania i Włochy, nie stosowały podobnych przepisów prawnych. Oznaczać to więc mogło jedynie to, iż rząd federalny starał się wywrzeć określony nacisk na ZSRR. Związek Radziecki zarzucił RFN, iż pogwałciła nie tylko obowiązującą praktykę międzynarodową, ale także układ z 1960 r.³⁰⁰ Natomiast Bonn obstawało przy argumentacji strate­gicznej sugerując, iż dostawa wspomnianych rur nadmiernie wzmocniłaby potencjał militarny ZSRR, a ponadto dostawy wykraczały poza układ z 1960 r. (ponadplanowe)³⁰¹. Według Tudyki decyzja była błędna z dwóch powodów: pogarszała stosunki radziecko-zachodnioniemieckie i ułatwiła wejście na rynek radziecki konkurentom firm RFN³⁰². Z badań demosko-pijnych wynikało, że 43% ankietowanych było przeciwnych tej decyzji, 19% ją popierało, a reszta była niezdecydowana³⁰³. W latach 1961 - 1963 nastąpił nieznaczny spadek obrotów towarowych między RFN a ZSRR, który wiązał się przede wszystkim ze spadkiem eksportu zachodnioniemiec-kiego. Wartość importu: 1961 - 795,7 min, 1962 - 861,4 min, 1963 - 837,7 znacznie przewyższała eksport: 1961 - 822,8 min, 1962- 826,4 min, 1963 -- 614,1 min DM³⁰⁴. Nadwyżka ZSRR wynikała przede wszystkim z nało­żenia embarga przez rząd federalny, które doprowadziło do obniżenia

²⁹⁹ Zob. K. Tudyka, Dos Rokrenetnbargo, op. cit., s, 321.

³⁰⁰ DDS III, s. 286 - 288.

³⁰¹ Bulletinzll IV 1963 r.

³⁰² Zob. przypis 299.

³⁰³ Jahrbuch der offentlichen Meinung 1965 - 1967, op. cit., s. 457.

³⁰⁴ Statistisches Jahrbuch fur die BRD (1960 - 1963),

102

zakupów radzieckich. Wywarło to ujemny wpływ na całokształt stosunków wzajemnych w drugiej połowie lat sześćdziesiątych.

W zakresie wymiany kulturalno-naukowej nie udało się w latach 1961/ 1962 uzgodnić nowego układu ze względu na tzw. klauzulę berlińską, z której nie chciał zrezygnować rząd federalny. Na zasadach wzajemności odbywała się jednak wymiana między poszczególnymi placówkami nauko­wymi. Do lata 1963 r. w ZSRR przebywało 45 naukowców RFN (głównie humanistów), a na terenie RFN w tym samym okresie 37 uczonych radzie­ckich. Akadenie nauk wymieniły natomiast aspirantów - w ZSRR było ich 56, a w RFN ze Związku Radzieckiego 53. W piątym kongresie bioche­micznym (1961 r.) w Moskwie uczestniczyło aż 120 naukowców z RFN³⁰⁵.

Kontakty handlowe i kulturalno-naukowe rozwijały się jednak poniżej potrzeb i możliwości obu stron. Nie sprzyjało to dalszemu pogłębianiu współpracy i normalizacji stosunków między RFN a ZSRR.

Por. W. Kasack, Die wissenschaftlichen Beziehungen ,.., op. cit._ts. 588- 593,

103

---