Zdrowie i choroba w świetle wybranych koncepcji socjologicznych
Interakcjonizm symboliczny
Wyjaśnienie podstawowych terminów: rzeczywistość społeczna, interakcja, definicja sytuacji
To co się dzieje między ludźmi (tzw. rzeczywistość społeczna) jest rezultatem interakcji (wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie), jest ciągle tworzone przez jej uczestników. Nasz zdrowy rozsądek, umiejętność interpretacji zdarzeń i ludzi jest podstawą interakcji i pewnego porządku, ładu społecznego. Dokonujemy nieustannie definicji sytuacji, z którymi się spotykamy, definicji ludzkich zachowań. To definiowanie jest podstawą naszego wzajemnego oddziaływania. Ludzie działają a nie reagują mechanicznie na zewnętrzne bodźce. Działanie odbywa się w oparciu o definicję sytuacji, w której człowiek działa (np. niepełnosprawny jeśli jego niesprawność nie jest widoczna i nie jest znana partnerowi interakcji, może mieć tendencję do ukrywania swego inwalidztwa, gdy spodziewa się, że w trakcie spotkania po ujawnieniu prawdy partner zareaguje negatywnie). Ludzie oddziałują na siebie za pośrednictwem wspólnych symboli (jeśli nie umiesz zinterpretować symbolu, jesteś bezradny, niekompetentny, jesteś obcy- np. jeśli nie rozumiesz języka, który jest systemem symboli nie porozumiesz się, jeśli nie rozumiesz symbolu narodowego, nie wiesz o czym mowa itd.).W interakcji poznajemy, co myślą o nas inni.
Koncepcja negocjacji znaczeń
Stałe kształtowanie i modyfikowanie znaczeń dokonywane w czasie interakcji jest nazywane często negocjacją znaczeń. Przedstawiciele koncepcji interakcjonizmu symbolicznego uważają, że negocjacje są zjawiskiem powszechnym, podstawowym procesem społecznym, podstawą porządku społecznego. Taki sposób rozumowania został wykorzystany w rozważaniach nad stosunkiem lekarz- pacjent i procesem stawiania diagnozy medycznej.
Emerson opisuje zjawisko definiowania sytuacji przez pacjenta i lekarza podczas badania ginekologicznego. (fragment raportu: „Polka w oczach ginekologa”). W trakcie tego badania obie strony negocjują w celu wytworzenia definicji sytuacji zadowalającej obie strony. Ta zadowalająca definicja to najczęściej definicja medyczna, która pozwala kobiecie na zachowanie twarzy w sytuacji tak znacznej intymności i jednocześnie podporządkowania, lekarzowi umożliwia natomiast wykonanie czynności, które w innych warunkach nie zostałyby zdefiniowane jako medyczne. Czy jednak takie znaczenie zostanie nadane tej interakcji zależy od partnerów interakcji. Dlatego każdorazowa wizyta nie jest zrutynizowana i zawsze pozostaje niepewna.
Społeczna interakcja posiada tę właściwość, że zwykle negocjacje skierowują się ku przyjęciu „normalności” sytuacji. Utrzymanie definicji sytuacji jako normalnej jest korzystne dla obu partnerów.
Inny autor (Scheff) opisuje w kategoriach procesu negocjacji diagnozę medyczną. Stawianie diagnozy jest według niego procesem proponowania pewnych rozwiązań i reagowania na te propozycje. Do lekarza należy zdefiniowanie tego, co jest dobrem a co jest złem dla pacjenta. Wynika z tego, że klient i ekspert nie mają równych szans w określaniu końcowej definicji sytuacji. Definicja eksperta jest ważniejsza w ustaleniu końcowego rezultatu negocjacji, przede wszystkim dlatego, że posiada on specjalne wykształcenie i zaufanie do roli, którą pełni („proszę mi zaufać, jestem lekarzem). Klient natomiast nie posiada odpowiednich wiadomości, często jest przestraszony i czuje się niepewnie w swojej roli. (pacjent regularnie zgłasza objawy, które nie zostają potwierdzone klinicznie- może być zdefiniowany jako hipochondryk, choć w przyszłości może okazać się, że zgłaszane objawy były objawami choroby wcześniej niezdiagnozowanej.
Koncepcja procesów świadomościowych według B.G. Glasera i A. L. Straussa
W czasie trwania interakcji partnerzy mają różny poziom świadomości w odniesieniu do rzeczywistości społecznej i siebie nawzajem- chodzi o to, ile wiedzą o partnerze oraz czy wiedzą, jak są postrzegani przez partnera.
Glaser i Strauss wyróżnili 4 typy kontekstu świadomości:
otwarty kontekst świadomościowy
Każda osoba biorąca udział w interakcji jest świadoma tego kim jest partner interakcji i jak ją postrzega
zamknięty kontekst świadomościowy
Ma miejsce wtedy, gdy osoba biorąca udział w interakcji nie zna tożsamości innych, ani nie wie jak jest postrzegana
nieufny kontekst świadomościowy (podejrzewanie)
Jest modyfikacją kontekstu zamkniętego, osoba podejrzewa, jaki jest partner i co myśli
pozorny kontekst świadomościowy (wzajemne udawanie)
Jest modyfikacją kontekstu otwartego, partnerzy interakcji są w pełni świadome, ale udają, że nie są.
Konteksty świadomościowe nie są stabilne i mogą w czasie interakcji ulegać przekształceniom np. kontekst zamknięty w kontekst podejrzewania, kontekst wzajemnego udawania w otwarty.
Koncepcja kontekstów świadomościowych została wykorzystana w celu opisania sytuacji umierającego w warunkach szpitalnych pacjenta.
Hospitalizowani pacjenci często nie zdają sobie sprawy ze zbliżającej się śmierci w przeciwieństwie do personelu, który się nimi opiekuje. To kontekst zamknięty.
Można wymienić 4 warunki o charakterze strukturalnym, które wpływają na wykorzystywanie tego kontekstu w praktyce dość często:
większość pacjentów nie posiada specjalnego doświadczenia w rozpoznawaniu objawów zbliżającej się śmierci
szpital jest zorganizowany w ten sposób przypadkowo ale i planowo, any ukrywać prawdę przed pacjentami- utrudniony dostęp do dokumentacji, konsultacje z rodziną, brak edukacji personelu w kwestii komunikowania prawdy umierającemu.
profesjonalne racjonalizacje: nie można pacjentowi odbierać nadziei
pacjent nie ma sprzymierzeńców w poszukiwaniu prawdy- w zamknięty kontekst wchodzi często również rodzina pacjenta.
Aby zapobiec wykryciu prawdy personel zachowuje się tak, jakby pacjent nie był umierający lecz jedynie chory. Opowiada się więc historie o sobie i innych, którzy cierpieli na podobne lub jeszcze gorsze choroby. Umacnia się wiarę pacjenta w powrót do zdrowia. Buduje się fałszywą biografię pacjenta (co będzie robił za miesiąc, rok).
Pacjent po pewnym czasie staje się podejrzliwy: podsłuchuje rozmowy, przygląda się reakcjom emocjonalnym rodziny, koncentruje się na komunikatach niewerbalnych.
Czasami któremuś z partnerów interakcji zależy na tym, aby kontekst otworzyć lub aby go zamknąć.
Zamknięty kontekst świadomościowy niesie za sobą wiele konsekwencji i dla pacjenta i dla rodziny i dla personelu. Pacjent nie może podzielić się tym, co przeżywa z najbliższymi, nie może ulżyć ich cierpieniu, nie może działać w obliczu śmierci tak, jak działałby, gdyby był świadomy swojego stanu- modlić się, płakać itp. Kontekst ten ma także wpływ na personel- spychanie do podświadomości problematyki śmierci owocuje po pewnym czasie problemami emocjonalnymi, nerwicami, wypaleniem zawodowym.
Wątek rytualny E. Goffmana
Pojęcie kontekstu świadomościowego pojawia się również w pracach E. Goffmana
Goffman wiele miejsca poświęca zjawiskom zamieszania i pewnego nieładu, który może wynikać z przerwanej interakcji. Analizuje różne praktyki, które mają zapobiec zerwaniu interakcji i służyć jej podtrzymywaniu. Jedną z nich jest wątek rytualny. Partnerzy interakcji dążą do podtrzymania zagrożonej sytuacji, nie zwracając uwagi na jej zakłócenia. Np. pacjent dostrzega zmieszanie młodego lekarza, który nie potrafi udzielić odpowiedzi na pytanie, ale nie komentuje tego; lekarz zauważa zawstydzenie pacjenta podczas badania, przeformułowuje go jako lęk przed badaniem.
Takie wzajemne udawanie służy w tym wypadku obu stronom interakcji.
4