Grzegorz Kasprzyk Legnica, 11.03.03
Nierówności społeczne.
To, że indywidualni, konkretni ludzie są innym ludziom nierówni, to jest spostrzeżenie wręcz banalne.
Nierówności społeczne dotyczą jednakże nierówności pod względem cech społecznych tzn. charakteru grup, do których się należy i pozycji, jakie się zajmuje w danym społeczeństwie.
Nierówności społeczne dotyczą wiec nie cech indywidualnych (odmiennych dla każdej jednostki ludzkiej), lecz tego innego rodzaju cech, tych cech pośrednich, które upodabniają do siebie pewne tylko zbiorowości - grupy społeczne, albo pewne tylko lokalizacje w społecznej strukturze - pozycje społeczne (status społeczny). Inaczej, nierówności społeczne dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych.
Wielość grup i pozycji społecznych, jakie spotykamy w społeczeństwie, oznacza przede wszystkim różnicę. Nie każda jednak różnica tego rodzaju musi oznaczać nierówność.
Żeby móc mówić o nierówności, wystąpić musi cos więcej niż tylko różnica. Z członkostwem w pewnej grupie lub z zajmowaniem pewnej pozycji wiązać się musi mianowicie nierówny - łatwiejszy lub trudniejszy - dostęp lub przynajmniej nierówna - mniejsza lub większa - szansa dostępu do pewnych cenionych społecznie dóbr.
Dobra społeczne, są dobrami powszechnie upragnionymi, których zdobycie nie jest całkowicie bezproblemowe, nie ma ich, bowiem dość dla wszystkich chętnych - ich zasób jest ograniczony. Trzy najważniejsze rodzaje takich dóbr to: bogactwo, władza, prestiż.
Te trzy dobra dzielą ludzi najbardziej, SA najważniejsze przy generowaniu nierówności społecznych. Jeszcze inną wartością cenioną przez ludzi, a która jest w społeczeństwie nierówno rozdzielona jest wykształcenie. Wykształcenie ma istotna wartość instrumentalną, pomocniczą w stosunku do wszystkich trzech wartości podstawowych.
Dostęp do tych wartości i dóbr jest uwarunkowany dwiema podstawowymi czynnikami: "kapitałem kulturowym" charakterystycznym i odmiennym dla poszczególnych społeczności. Drugim czynnikiem jest zdrowie i sprawność fizyczna, które na ogół uniemożliwiają lub utrudniają zdobycie tychże wartości, a w każdym razie ich skonsumowanie czy wykorzystanie.
Wszystkie te dobra są ze sobą powiązane, brak jednego może utrudniać zdobycie innego, jak również posiadanie jakiejś wartości zazwyczaj znacznie ułatwia i przyspiesza zdobywanie kolejnych.
Wszystkie dobra czy wartości - bogactwo, władza, prestiż, wykształcenie i zdrowie - maja charakter stopniowalny (gradacyjny). Można je posiadać w mniejszym lub większym stopniu. Od najwyższych do najniższych zasobów przebiega pewna ciągła skala, "drabina" czy hierarchia.
Można według tych skal uporządkować poszczególnych ludzi. Usytuowanie na określonym szczeblu każdej z tych hierarchii może różnić nie tylko jednostki, ale i grupy społeczne lub pozycje (statusy), niezależnie od tego, kto do tych grup wchodzi czy kto te pozycje zajmuje.
Pewne społeczne lokalizacje - grupowe czy statusowe - dawać będą każdemu, kto do tych grup należy lub te pozycje zajmuje, wyższe lub niższe miejsce na każdej z drabin stratyfikacji społecznej.
Wysoka pozycja na jednej z drabin nie jest tożsama znacznej pozycji na innej drabinie stratyfikacji. Najczęstszy jest przypadek dysharmonii między drabinami stratyfikacyjnymi, polegający na tym, że jedna i ta sama grupa lub pozycja jest odmiennie usytuowana na różnych z nich. Mówimy w tym przypadku o rozbieżności czynników albo aspektów stratyfikacji. Oczywiście zdążają się również przypadki zbieżności aspektów stratyfikacji - mówimy o niej wówczas, gdy występuje porównywalnie wysoka lub niska lokalizacja (jednostki, grupy lub pozycji) na każdej z pięciu drabin stratyfikacji.
Podobne miejsce na drabinie stratyfikacji może implikować i inne cechy: podobny styl życia, gusty i upodobania, zwyczaje i obyczaje, praktyki religijne, poglądy ideologiczne, rozrywki itp. Podobieństwo to nakłada się na swoistość grup czy pozycji, które te jednostki reprezentują. Takie swoiste wspólnoty - środowiska czy grupy - złożone z ludzi podobnie usytuowanych w hierarchiach stratyfikacji społecznej i powstające ponad i w poprzek ich innych przynależności grupowych czy zajmowanych pozycji nazwiemy warstwami społecznymi.
Ludzie zmieniają pozycje społeczne, a także przynależność grupową. Gdy przemieszczają się pomiędzy pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych, mówimy o ruchliwości społecznej. A dokładniej - o ruchliwości pionowej, dla odróżnienia od przemieszczania się ludzi w przestrzeni - co nazywamy ruchliwością poziomą. Najprostszy przypadek ruchliwości pionowej to awans zawodowy, czyli uzyskanie wyższej pozycji zawodowej lub wejście do wyższej grupy zawodowej niż ta, z którą dotychczas był związany.
Oczywiście kierunek zmian może być przeciwny, ludzie mogą przechodzić do grup niżej ulokowanych w stratyfikacji, spadać na niższe pozycje. Nazywamy to degradacją.
Zarówno awans jak i degradacja dotyczy przemieszczania się jednostki w obrębie istniejących stałych hierarchii stratyfikacyjnych. Ale ruchliwość może także polegać na przemieszczaniu się całych zbiorowości na niezmiennych drabinach stratyfikacji, a także na zmianie samej hierarchii stratyfikacyjnych, dzięki czemu te same grupy czy pozycje społeczne znajdują się nagle na innych niż dawniej szczeblach - wyższych lub niższych.
Wszystkie te przemieszczenia i zmiany opisane powyżej mogą dokonywać się w skali jednej biografii, w ciągu życia jednego pokolenia, ale mogą także przebiegać w skali ponadpokoleniowej. Mówimy odpowiednio o ruchliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej.
W zależności od sprzyjania ruchliwości pionowej, poszczególne społeczeństwa możemy podzielić na społeczeństwa otwarte i społeczeństwa zamknięte.
Oczywiście są to tylko "idealne typy" modelowe, w rzeczywistości występuje cała gama przypadków pośrednich.
Ruchliwość społeczna to teren, na którym szczególnie ostro ujawniają się występujące w danym społeczeństwie stereotypy, przesady i praktyki dyskryminacyjne.
Skrajna sytuacja polega na wyłączeniu jakiejś grupy czy społeczności od szans awansu, jednakże znacznie częściej spotykana jest dyskryminacja częściowa, która przejawia się w trzech formach.
- zamknięcie dla pewnych społeczności szansy awansu na pozycje najwyższe, niezależnie od dziedziny. Tworzy się wiec pewien pułap możliwych osiągnięć, ponad który przedstawiciele tej społeczności nie wychodzą.
- segregacja zawodowa, na przykład faktyczne bariery dostępu do pewnych zawodów (np. dla kobiet).
- zamknięcie lub ograniczenie dla mniejszości etnicznych czy rasowych pewnych ważnych "kanałów ruchliwości", czyli sposobów i procedur uzyskiwania wyższych pozycji (np. edukacji).
Odsunięcie od pewnych kanałów ruchliwości prowadzi często do poszukiwania kanałów alternatywnych. Czasami są to metody kulturowo i prawnie uznawane, niekiedy jednak metody nielegalne i społecznie odrzucane.
Bibliografia:
1. Piotr Sztompka, Socjologia, Wydawnictwo Znak, 2002 r.