Zdrowie a nierówności społeczne
Maria Kotlarz
farmacja, gr. A
W XX wieku, w krajach uprzemysłowionych, zauważono znaczne wydłużenie się czasu życia. Ciągle doskonaląca się medycyna pozwoliła wyeliminować wiele chorób nękających ludzkość od pokoleń. Powszechnie przyjmuje się, że badania medyczne prowadzą do odkrycia biologicznych przyczyn chorób i służą do opracowywania skutecznych metod ich zwalczania, a rozwój specjalistycznej wiedzy medycznej pozwoli na zachowanie i stopniowe polepszanie zdrowia społeczeństwa. Takie podejście nie uwzględnia jednak wpływu czynników społecznych i środowiskowych na rozkład zdrowia i choroby w społeczeństwie, a faktem jest że rozkład ten nie jest równomierny.
Zdrowie a klasa społeczna.
Badania poszczególnych klas społecznych wykazały szereg związków pomiędzy liczbą zgonów i zachorowań, a przynależnością klasową jednostki.
The Black Raport (1980), i The Health Divide (1987)
Ważną rolę w upowszechnianiu wiedzy na temat skali klasowych nierówności zdrowotnych odegrały dwa wielkie ogólnokrajowe badania nad zdrowiem w Wielkiej Brytanii : The Black Raport oraz The Health Divide. Ich wyniki były porażające. Zdrowie społeczeństwa jako całości poprawia się, ale pomiędzy poszczególnymi klasami występują znaczne niewspółwymierności, zaznaczające się we wszystkich wskaźnikach, od wagi urodzeniowej, przez ciśnienie krwi do różnych chorób. Jednostki zajmujące wyższą pozycję socjoekonomiczną są na ogół zdrowsze, wyższe, silniejsze i żyją dłużej niż jednostki z dołu drabiny społecznej. The Black Raport sporządzony na zlecenie rządu skupia się na materialistycznych wyjaśnieniach nierówności zdrowotnych.
Dokonano zestawienia niektórych najważniejszych klasowych nierówności. Okazało się, że:
Niewykwalifikowani pracownicy najniższego szczebla zawodowego (V klasa społeczna) są dwukrotnie bardziej narażeni na śmierć przed osiągnięciem wieku emerytalnego niż najwyższe klasy zawodowe (I klasa społeczna).
W rodzinach pracowników niewykwalifikowanych prawdopodobieństwo poronienia lub śmierci noworodka w pierwszym tygodniu życia jest dwukrotnie wyższe niż w rodzinach ludzi wykształconych.
Jednostka urodzona w I klasie społecznej (ludzie z wyższym wykształceniem) żyje przeciętnie 7 lat dłużej niż osoba urodzona w V klasie społecznej (niewykwalifikowanych pracowników fizycznych).
Około 90% głównych przyczyn śmierci częściej niż w innych klasach występuje w klasach IV i V
Osoby należące do klasy robotniczej częściej odwiedzają lekarzy i skarżą się na więcej różnych chorób niż pracownicy wykwalifikowani; długotrwałe choroby dwa razy częściej dotykają pracowników fizycznych niż wyżej wykwalifikowane grupy zawodowe.
Związane z przynależnością do klasy nierówności zdrowotne są jeszcze bardziej wyraźne wśród ludzi długo pozostających bez pracy. Ludzie którzy mają pracę żyją dłużej niż bezrobotni.
Hipotezy dotyczące korelacji pomiędzy zdrowiem a klasą społeczną.
Badania przeprowadzone w innych krajach uprzemysłowionych potwierdziły wyraźną zależność pomiędzy klasą a zdrowiem. Zdaniem niektórych uczonych ta nierówność pod względem zdrowia między najbogatszymi a najbiedniejszymi członkami społeczeństwa wciąż rośnie. Jednak żadne z licznych badań nad związkiem między nierównościami zdrowotnymi a klasą społeczną nie ukazało faktycznych mechanizmów leżących u podstaw tej korelacji. Powstało kilka konkurencyjnych hipotez dotyczących przyczyn jej istnienia:
Hipoteza artefaktyczności skupia się na problematycznej naturze konstruowania statystyk, które są podatna na wypaczenia i na których nie zawsze można polegać. Zatem każdy związek który podają należy przyjmować sceptycznie, gdyż może on wynikać jedynie ze sposobu opracowania danych.
Hipoteza doboru zdrowotnego mówi, że to raczej zdrowie jednostki decyduje o jej pozycji społecznej, a nie odwrotnie. Zgodnie z tym stanowiskiem osobom cieszącym się dobrym zdrowiem lepiej się powodzi i łatwiej pna się w górę drabiny społecznej, natomiast osoby słabego zdrowia zatrzymują się na jej niższych szczeblach.
W wyjaśnieniach kulturowych i behawioralnych podkreśla się znaczenia jakie ma dla zdrowia styl życia jednostki. Pewne zachowania klas społecznych - jak palenie, niewłaściwa dieta, czy wyższe spożycie alkoholu - szkodzą zdrowiu. Zgodnie z tym stanowiskiem odpowiedzialność za zdrowie ponosi sama jednostka, gdyż dokonuje tu świadomego, wolnego wyboru.
Wyjaśnienia materialistyczne, czyli środowiskowe, upatrują przyczyn nierówności zdrowotnych w obrębie większych struktur, jak ubóstwo, status materialny, rozkład dochodów, bezrobocie, problemy mieszkaniowe, zatrucie środowiska i warunki pracy. klasowe wzory nierówności zdrowotnych mają być skutkiem deprywacji materialnej. Jednym ze sposobów na zmniejszenie nierówności zdrowotnych jest działanie na poziomie źródłowych przyczyn nierówności społecznych w ogóle.
Powyższe hipotezy jednak bardzo się ze sobą łączą i nie można pod każdym względem traktować ich oddzielnie. Pozycja społeczna sama narzuca nam pewne ograniczenia, np. świeże owoce i warzywa, podstawa zdrowej diety, są droższe od wielu produktów zawierających dużo tłuszczów i cholesterolu. Badania pokazują że najwięcej zdrowej żywności spożywają grupy najwięcej zarabiające.
II. Zdrowie a płeć.
Badania wykazały również niewspółmierności między zdrowiem mężczyzn i kobiet:
Generalnie na całym świecie kobiety żyją dłużej niż mężczyźni.
Kobiety częściej zapadają na choroby, szczególnie w starszym wieku.
Kobiety są bardziej skłonne szukać pomocy medycznej i częściej od mężczyzn same zgłaszają się do lekarza.
Kobiety dwa razy częściej dotykają lęki i depresja.
Najczęstszą przyczyną zgonów mężczyzn i kobiet są choroby serca, ale mężczyźni częściej giną z wypadkach i wskutek aktów przemocy, a także są bardziej podatni na uzależnienia od alkoholu i narkotyków.
Mężczyźni chorują rzadziej, ale choroby na które zapadają, częściej prowadzą do śmierci.
Duża liczba odgrywanych przez kobietę ról społecznych- praca w domu, opieka nad dziećmi, obowiązki zawodowe- może wywoływać większy stres i przyczyniać się do wyższej zachorowalności.
Rozbieżności pod względem zdrowia kobiet i mężczyzn próbowano wyjaśnić różnicami genetycznymi. O ile jednak czynniki biologiczne (jak odporność na choroby serca) mogą istotnie przyczyniać się do powstawania pewnych różnic zdrowotnych, o tyle trudno nimi wytłumaczyć cały zakres tych rozbieżności. Bardziej uzasadnione wydaje się przypuszczenie, że rozkład zdrowia kobiet i mężczyzn wynika z uwarunkowań społecznych i różnic pod względem warunków materialnych. Na przykład warunki i styl życia mężczyzn może nieść większe ryzyko niż praca i styl życia kobiet, co tłumaczyłoby wyższą umieralność mężczyzn w wyniku aktów przemocy i wypadkach. Z kolei kobiety są w gorszej sytuacji ekonomicznej i bardziej odczuwają skutki ubóstwa. Zdaniem Lesley'a Doyala'a w szerokim znaczeniu życie kobiet różni się od życia mężczyzn ze względu na odgrywane role i wykonywane zadania- pracę w domu, reprodukcję płciową, rodzenie dzieci, opiekę nad dziećmi, regulację płodności przez kontrolę narodzin itd. Głównym determinantem stanu zdrowia kobiet jest stymulowany efekt wszystkich tych trudów. Analiza zdrowia kobiet powinna uwzględniać wzajemne oddziaływania czynników społecznych, psychologicznych i biologicznych.
III. Zdrowie a rasa.
Zdrowie w społeczeństwach industrialnych wykazuje związek z rasą, choć natura tego związku nie jest w pełni zrozumiała. W kwestii rasy i zdrowia prowadzi się coraz więcej badań socjologicznych, ale nie wynikają z nich żadne jednoznaczne wnioski. Główną przeszkodą w ich formułowaniu jest fakt, że rasa i etniczność to pojęcia względne.
Faktem jest wyższa zachorowalność na niektóre choroby wśród jednostek pochodzenia afrokaraibskiego i azjatyckiego. W tych populacjach śmiertelność z powodu raka wątroby, gruźlicy i cukrzycy jest wyższa niż wśród białych. Wśród afrokaraibów występuje wyższy wskaźnik nadciśnienia tętniczego, częściej zapadają na anemię sierpowatą, chorobę genetyczną atakującą krwinki czerwone. Ludzie pochodzący z subkontynentu indyjskiego częściej umierają wskutek chorób serca; dzieci azjatyckie są bardziej od innych podatne na krzywicę. Podobnie jak w przypadku różnic związanych z płcią, tu wyjaśnienia rozkładu zachorowań próbowano szukać w uwarunkowaniach genetycznych. Niektóre schorzenia, jak anemia sierpowata, bez wątpienia mają podłoże genetyczne. Jednakże sama genetyka w żądnym razie nie tłumaczy ogólniejszych związków między zróżnicowaniem rasowym a chorobami.
Niektórzy badacze próbowali wyjaśnić rozkład zdrowia za pomocą czynników kulturowych i behawioralnych, położono nacisk na rodzaj stylu życia, który często łączony jest z przekonaniami religijnymi i kulturowymi, takimi jak skład i sposób przyrządzania posiłków, czy zawieranie małżeństw w bliskim stopniu pokrewieństwa. Zdaniem krytyków wyjaśnienia kulturowe nie ujmują istoty sprawy- lekceważą nierówności strukturalne, na których skutki narażone są grupy etniczne, a także rasizm i dyskryminację panującą w opiece zdrowotnej.
Strukturalne wyjaśnienia korelacji między rasą a zdrowiem odwołują się do warunków życia Afrokaraibów i Azjatów. Na ich zdrowiu odbija się niekorzystna pod wieloma względami sytuacja społeczna. Do niedogodności na jakie są narażeni, należą warunki mieszkaniowe i zbytnie zagęszczenie, wysokie bezrobocie i nadreprezentacja w niebezpiecznych i nisko opłacalnych zawodach. Do tych czynników materialnych dochodzą jeszcze skutki rasizmu.
Przyczyną trudności w dostępie do usług może być bariera językowa grup etnicznych, ale także niedostateczna wiedza personelu na temat przekonań kulturowych i religijnych oraz lekceważenie chorób występujących przede wszystkim w populacjach niebiałych.
IV. Zasada odwrotnie proporcjonalnej opieki.
Socjologowie zauważyli, że zapotrzebowaniu ludności na opiekę zdrowotną nie zawsze odpowiadają dostępne w tym zakresie środki. Innymi słowy, grupy, które mają największe problemy zdrowotne, mieszkają często w regionach, gdzie zaplecze medyczne jest najsłabiej rozwinięte.
V. Podsumowanie.
Patrząc przez pryzmat wszystkich przedstawionych punktów, możemy znaleźć dla nich wspólną podstawę jaką jest wykształcenie. Gdy ludzie mają większą wiedzę na temat zagrożeń, gdy potrafią profilaktycznie przeciwdziałać chorobie, zapotrzebowanie na korzystanie z usług opieki zdrowotnej się zmniejsza. Człowiek wykształcony wie, jak należy ustrzec się przed chorobami i potrafi sobie poradzić w momencie zagrożenia. Jego praca jednocześnie chroni go przed narażaniem się na czynniki chorobotwórcze, czego nie można powiedzieć i niejednym pracowniku fizycznym.
Spójność społeczna - klucz do poprawy zdrowia?
Coraz większa liczba socjologów próbujących rozwikłać przyczyny nierówności zdrowotnych zwraca uwagę na znaczenie spójności społecznej i wsparcia społecznego w upowszechnianiu zdrowia. Solidarność społeczna jest jednym z najważniejszych pojęć socjologii. Według Durkheima stopień i rodzaj solidarności jest jedną z najistotniejszych cech danej kultury.
Richard Wilkinson twierdzi że najzdrowsze wcale nie są kraje najbogatsze, ale te, w których dochody rozkładają się najrówniej, a poziom inteligencji jest najwyższy. Czynniki społeczne, w tym siła kontaktów społecznych, więzi w obrębie społeczności, wsparcie ze strony innych i poczucie bezpieczeństwa stanowią główne determinanty względnego poziomu zdrowia społeczeństwa.
Bibliografia.
Antonina Ostrowska, Nierówności w sferze zdrowia jako problem społeczny, „Kultura i społeczeństwo”, nr 2, 1998r.
Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2005.