SZKOLNICTWO I PEDAGOGIKA JEZUICKA
Poprzez Sobór Trydencki (1545 - 15563) zwrócono się do duchowieństwa o zajęcie się sprawą rozszerzających się na szeroka skalę szkół innowierczych.
Zaczęto wówczas reformować niższe i średnie szkoły kościelne. Szkoły katedralne przekształcano w seminaria duchowne, a program szkół klasztornych został znacznie poszerzony. Głównym reformatorem był hiszpański rycerz Ignacy Loyola. Założył on w 1537 roku męski zakon misyjny “Towarzystwo Jezusowe”, czyli Jezuici. Jezuici nie stworzyli nowego systemu nauczania, przyswajali sobie metody pedagogiczne już istniejących kolegiów uniwersyteckich i gimnazjów humanistycznych. Wzorowali się przede wszystkim na gimnazjum protestanckim Jana Sturma oraz kolegium św. Barbary w Paryżu. W szkole Jezuickiej widzimy pewne zapożyczone cechy: między innymi podział na klasy, plan nauczania, ćwiczenia, lektury, repetycje, egzaminy. Szczególną troską objęto również wychowanie moralno - religijne.
W początkowej fazie rozwoju szkolnictwa Jezuitów, wzorcową dla nich szkołą miało być Kolegium Rzymskie, powstałe w 1549 roku.
Nadrzędnym celem pedagogiki jezuickiej, było doprowadzenie wychowanka do poznania i umiłowania Boga poprzez wiedzę teologiczną. Bardzo ważnym stopniem było wykształcenie humanistyczne, oparte na nauce języków klasycznych. Nauka miała przede wszystkim na celu pomaganie w zbawieniu i powiększaniu chwały Bożej. Ideałem szkoły jezuickiej okazał się uczeń pobożny, pilny, sumienny, skromny i umiejący odpowiednio zachować się w towarzystwie. Do tego celu przyczyniała się nauka religii, modlitwy, spowiedź, Komunia święta oraz wszelkiego rodzaju organizacje religijne, takie jak: kongregacja mariańska.
System szkolnictwa jezuickiego obejmował dwa stopnie. Pierwszy stopień to Kolegium. Było ono 5 - klasowe o 6 - letnim okresie nauczania. Studia te składały się z trzech klas gramatykalnych, najniższa z nich to “infima”. Uczono się wtedy początków łaciny i greki. W klasie następnej, czyli drugiej, zwanej “Grammaticą” uczniowie poznawali całą gramatykę grecką i łacińską w stopniu elementarnym, natomiast klasa trzecia, czyli “Syntaksa” dawała całkowitą znajomość gramatyki łacińskiej łącznie z metryką oraz elementarnie całej gramatyki greckiej. Podręcznik służący do nauki gramatyki greckiej, nazwano “ Alwarem”. Był to niezwykle trudny i zawiły podręcznik dla każdego ucznia. Poza gramatyką, w szkołach jezuickich czytano również lektury klasyczne dostosowane do istniejących potrzeb szkolnych, m.in. Lektury Cycerona, Owidiusza, Salustiusza, Liwiusza, Cesara.
Klasa czwarta, zwana poetyką lub humanitas obejmowała ćwiczenia w wymowie, analizę wcześniej wymienionych autorów, historię starożytną oraz najważniejsze reguły retoryki. Reguły retoryki szerzej opracowywano w klasie piątej, na podstawie dzieł Cycerona, Kwintyliana i Arystotelesa.
Nadrzędnym celem nauki kolegium była wymowa łacińska. Aby osiągnąć ten cel, zakazywano używania języka ojczystego z wyjątkiem klas najmłodszych. W tym celu, wprowadzono starym zwyczajem tzw. znak języka - nota lingua. Znak języka pociągał za sobą kary fizyczne tylko wtedy, gdy noszono ten znak przy sobie o godzinie 12. w dzień lub w nocy. Dodatkowo w szkole jezuickiej uczono historię starożytną, geografię, fizykę, matematykę i astronomię, które nosiły nazwę erudycji. Religia nauczana była raz w tygodniu po pół godziny. Te mały wymiar tłumaczono tym, że nauczyciel przy każdej sposobności uczył uczniów wiary, a jego wychowanie przesiąknięte było duchem religijnym. Wyższe klasy w każda niedzielę i święta słuchały kazań i Pisma Świętego. W każdą sobotę i wigilię świąt nauczyciele głosili egzorty religijno - moralne. Uczeń zobowiązany był codziennie rano i wieczorem odmawiać pacierz, modlitwy przed i po lekcjach oraz uczestniczyć we Mszach Świętych. Byli zobowiązani także do spowiedzi raz w miesiącu. Do rozwijania pobożności służyły misteria religijne, przede wszystkim pasyjne, odgrywane przez młodzież.
Dużą wagę przywiązywano także do swobody uczniów. Jezuici byli utwierdzeni w przekonaniu, że im uczniowie młodsi tym więcej czasu powinni spędzać przy nauce, natomiast w miarę wieku dawano uczniom więcej swobody. Klasy młodsze uczyły się w szkole 5 godzin dziennie, a ich wakacje wynosiły 3 tygodnie, natomiast uczniowie klas wyższych uczyli się po 4 godziny dziennie i mieli 6 tygodni wakacji. Ponadto uczniowie w czasie wolnym od nauki albo w trakcie wakacji, uprawiali ćwiczenia fizyczne, m.in. Grę w piłkę, szermierkę, jazdę konną oraz pływanie. Postępy uczniów w nauce oceniano w sześciostopniowej skali: 1. Optimus - najlepszy, 2. Bonus - dobry, 3. Mediocris - średni, 4.Dubius - wątpliwy, 5. Retinendus - do zatrzymania, 6. Do usunięcia.
Drugi stopień szkolnictwa jezuickiego to Studia superiora (szkoły wyższe). Nie wszyscy uczniowie, którzy ukończyli pierwszy stopień szkoły jezuickiej kontynuowali swoją edukację na stopniu drugim. Młodzież świecka po ukończeniu szkoły pierwszego stopnia udawała się na dwory, natomiast na kursy wyższe, czyli filozofii i teologii trafiali klerycy. Optymalny czas trwania nauki w szkole wyższej to 7 lat: 3 lata na filozofii i 4 lata na teologii. Organizowano także kursy, które trwały krócej niż studia w szkole wyższej. Były to kursy pięcioletnie i trzyletnie.
Studia filozoficzne obejmowały takie przedmioty jak: logika, ontologia, arytmetyka, geometria, kosmologia, psychologia, teologia naturalna i fizyka. Teologia obejmowała teologię moralną, dogmatykę, prawo kanoniczne, egzegezę i historię Kościoła oraz język hebrajski. Formami zajęć były przede wszystkim wykłady, repetycje i dysputy publiczne.
Pedagogika jezuicka kładła nacisk na rozumienie treści, unikanie powtarzania, jednakże za konieczne uznano rozwijanie pamięci. Zalecano uczenie się przez codzienne wyuczanie się czegoś na pamięć i deklamowanie tego nauczycielowi. Przeważało dyktowanie przez nauczyciela reguł, definicji, tekstów i pamięciowe odtwarzanie wyuczonego materiału. Aby nie przeciążyć uczniów zbyt dużą partią materiału do nauczenia, przestrzegano zasadę “ non multa sed multum”(mniej a gruntownie).
Zwierzchnią władzę w kolegium sprawował rektor, natomiast bezpośrednie kierownictwo należało do prefekta. W klasach niższych uczyli magistrowie, najczęściej byli to klerycy, którzy ukończyli studia, ale nie mieli jeszcze świeceń kapłańskich.
Jezuici w swoim systemie nauczania stosowali współzawodnictwo, zalecane już wcześniej przez Kwintyliana i humanistów. Istniały także kary i nagrody, które miały na celu wzbudzenie pilności w uczniach, prześciganie kolegów w nauce. Nagrody dzieliły się na publiczne i prywatne. Publiczne stosowane były po konkursie, w którym uczniowie opracowywali określony temat, a wręczenie nagród odbywało się wobec władz klasztoru i młodzieży. Stosowane kary były łagodne, ponieważ jezuici przekonani byli, że lepiej jest nadzorować ucznia niż go karać. Nauczycielowi wolno było wymierzać kary lżejsze i umiarkowane. Były też kary hańbiące, takie jak ośla ława lub ośla czapka, przeznaczone dla uczniów, których postępy w nauce nie były zadowalające. Stosowano także wydalenie ze szkoły, jedynie wtedy jeżeli uczniowie odmawiali wykonania kary lub wykroczyli przeciwko cnocie czystości oraz jeżeli uczeń miał wiele nieusprawiedliwionych godzin. Ponadto stosowano podział klasy na rzymską i grecką. Po stronie rzymskiej siedziała ta część klasy, którą uważano za lepszą, której uczniowie wykazywali się lepszymi zdolnościami i utrzymywała się tak długo, aż uczniowie z drugiej strony nie pokonali ich w swoich umiejętnościach. W tym celu została umieszczona tablica, na której zapisywano pochwały i błędy każdych uczniów. Na koniec tygodnia wyniki zostały podliczone i Ci którzy zdobyli największą ilość punktów zostawali umieszczani po stronie rzymskiej. Każda ze stron miała swoich urzędników wybieranych spośród uczniów. Ten uczeń, który potrafił obronić honoru klasy, zostawał dyktatorem. Innym urzędem byli imperatorzy, którzy stawali na czele rywalizujących ze sobą części klasy. Audytorami byli uczniowie mający dobre wyniki w nauce. Był także urząd cenzora, który miał za zadanie zwracanie uwagi na zachowanie się kolegów. Każdy z urzędów posiadał określone przywileje, często Ci uczniowie, którzy posiadali urzędy mogli siadać w pierwszych ławkach, za każdą zasługę otrzymywali dodatkowe pochwały niż inni uczniowie.
Celom dydaktyczno - wychowawczym służyły również kółka naukowe, zwane akademiami. Władzę w nich sprawowali: rektor, dwóch konsyliarzy i sekretarz wybierani co 4 miesiące. Do akademii należała przede wszystkim młodzież zakonna i sodaliści. Akademie tworzyły poszczególne klasy albo klasy złączone z uczniów klas najbliższych. Oprócz akademii istniały także sodalicje, których nadrzędnym celem było pogłębianie wiary. Sodalistów uważano jako elitę i z nich obsadzano wszystkie urzędy uczniowskie. Uczono dzieci katechizmu, opieki nad chorymi, ubogimi i więźniami.
Obok szkolnictwa średniego jezuici dążyli do zorganizowania własnych szkół wyższych. W 1578 roku założyli Akademię Wileńską, której pierwszym rektorem został Piotr Skarga. W początkowym okresie istnienia akademia ta posiadała tylko dwa wydziały: filozoficzny i teologiczny. W 1641 roku decyzją Władysława IV miał powstać wydział medycyny i prawa, jednak tak się nie stało i Akademia pozostała wyższą szkołą duchowną. Posiadała bibliotekę, drukarnię i zbiory przyrządów fizycznych. Istniały także bursy i fundusze wspierające młodzież najuboższą. Nauka w Akademii była bezpłatna, uczniowie mieli możliwość studiowania za granicą na koszt Akademii. W pierwszej fazie powstania Akademia posiadała 600-800 studentów
Największy rozwój nastąpił w 1640-1655 po otwarciu 2 następnych wydziałów: prawa i medycyny. W 1655 roku wkroczyły wojska rosyjskie do Wilna przez co nastąpiło zahamowanie rozwoju Akademii.
ZALETY I WADY SZKOLNICTWA JEZUICKIEGO OD XVI DO XVIII w.
Założona przez jezuitów w II połowie XVI w. pierwsza ich szkoła w Braniewie była początkiem wielkiego regresu oświaty i życia umysłowego. Był to okres kontrreformacji, która atakowała ostro każdą myśl postępową. Jezuici stali w tej walce na pierwszym miejscu, zarówno jako przywódcy, jak i wykonawcy najważniejszych zadań. Do końca XVI wieku jezuici mieli tylko 11 szkół. Dalszy wzrost szkolnictwa jezuickiego przypadł na czasy panowania Zygmunta III.
Obok umiejętności zjednywania sobie szlachty , przemawiały za ich szkolnictwem pewne wartości obiektywne :
* troska o budynki szkolne - jedno- i dwupiętrowe gmachy, jasne, o szerokich oknach i długich, pełnych światła korytarzach; obszerne i wygodne sale szkolne, gabinety nauczycieli oraz biblioteki i inne pomieszczenia i urządzenia odznaczały się korzystnie na tle innych szkół ;
* nauczyciele nowego typu - praca nauczyciela należała do najbardziej zaszczytnych obowiązków ; przygotowywano do niej zakonników przez długie lata, przeznaczone nie tylko na biegłe opanowanie przedmiotów nauczanych w szkole , ale także na zdobycie umiejętności dydaktycznych , poznanie elementów psychologii, podstawowych zasad kierowania pracą uczniów itp.; praktyka niestety odbiegała często od przepisów teoretycznych, do pracy w klasach niższych często kierowano zakonników zaraz po ukończeniu nowicjatu ;
* mimo jednak różnorodnych trudności i niepowodzeń praca nauczyciela jezuickiego stała na wysokim poziomie , ponieważ dokładne przepisy dotyczące nauczania i wychowania wskazywały nawet nie wyrobionemu nauczycielowi kierunek i metody nauczania .
Pozytywne cechy szkół jezuickich w Polsce nie zmieniały faktu , że szkolnictwo to pełne było wad :
* Program nauczania był na ziemiach polskich, podobnie zresztą jak i w innych krajach, uderzająco jednostronny, zacieśniał zainteresowania uczniów do spraw błahych i powierzchownych, szerzył wśród nich fanatyzm religijny.
* Szczególnie groźne niebezpieczeństwo kryło się w filologiczno - retorycznym wykształceniu. Przy skłonnościach szlachty polskiej do gadatliwości, pokrywania pięknymi frazesami ubóstwa myśli, hołdowania zewnętrznej błyskotliwości, przy małym poczuciu odpowiedzialności za słowa - retoryczna szkoła jezuicka była szczególnie niepożądana, ponieważ jeszcze bardziej pogłębiała te ujemne cechy szlacheckiego charakteru. Powodu przerażających tasiemcowych mów sejmowych, nie zmierzających do żadnych konkretnych wniosków i uchwał należy szukać częściowo przynajmniej w szkole jezuickiej, ona bowiem w dużej mierze kształtowała tych mówców, reprezentujących masy średniozamożnej i biednej szlachty .
* W szkołach jezuickich obowiązywały scholastyczne metody i treści kształcenia, powodujące obciążenie umysłowe, obojętność, brak własnego zdania, zaniedbanie wykształcenia obywatelskiego .
DZIAŁALNOŚC JEZUITÓW W POLSCE
Niepoślednią rolę odegrali jezuici w Polsce. Sprowadzeni przez kard. Stanisława Hozjusza w 1564 r. do Braniewa, otworzyli tutaj pierwsze w kraju seminarium duchowne. Dalszy rozwój placówek nastąpił szybko. Zakładali szkoły w centrach życia politycznego i kulturalnego. Ponad 60 kolegiów jezuickich, których koroną była Akademia Wileńska, stanowiło większość szkolnictwa wyższego i średniego w Polsce XVII i XVIII stulecia. Ubogacili niezmiernie rodzimą literaturę religijną. Dzieła Piotra Skargi (1536-1612) i Jakuba Wujka (1541-1597) weszły do skarbca języka polskiego. W XVII w. stworzyli polską szkołę życia wewnętrznego [Kasper Drubicki (1590-1662), Mikołaj Łęczycki(1574-1653)]. Podnieśli na wyższy poziom nie tylko nauki teologiczne, ale również wiedzę świecką, dając niejednokrotnie podwaliny pod rozmaite jej gałęzie. Wzbogacono badaniami wiedzę astronomiczną, nakreślono cenione do dzisiaj mapy Chin, dano podbudowę pod teorię literatury, zapoczątkowano polską literaturę architektoniczną. Oczywisty jest wkład jezuitów w odrodzenie kultury polskiej w epoce Oświecenia. Poza szkolnictwem i pracą naukową jezuici prowadzili misje ludowe, którymi rychło objęli cały kraj podnosząc w ten sposób zarówno moralność, jak i kulturę religijną w szerokich masach społeczeństwa. Misje trwały zazwyczaj po kilka tygodni i były wypełniane bogatym programem duszpasterskim. Na kazania i nabożeństwa gromadzono osobno dzieci, młodzież i dorosłych: uczono katechizmu i pieśni religijnych. Poznając przy okazji misji niedolę ludu polskiego, upominali się jezuici za krzywdzonym chłopem. Wielkie zasługi położyli tutaj Skarga i Marcin Śmiglecki (1564-1618). W 1773 r. papież Klemens XIV, pod naciskiem wrogich Kościołowi i Towarzystwu dworów burbońskich, rozwiązał zakon. Dekret kasacyjny nie został jednak ogłoszony na ziemiach wcielonych do Rosji w pierwszym rozbiorze Polski, tam też kontynuował zakon swą działalność do chwili przywrócenia go w 1814 r.