III Republika Francuska do 1914 roku
Alfred Dreyfus (9 października 1859 - 12 lipca 1935) to francuski oficer, którego niesłusznie obwiniono i skazano za zdradę państwa. Tak zwana afera Dreyfusa - spór o niesprawiedliwy wyrok i rehabilitację, przez 10 lat targała emocjami i sumieniami społeczeństwa francuskiego.
Sprawa Dreyfusa dotyczyła procesu i skazania 45-letniego kapitana Alfreda Dreyfusa, pochodzenia żydowskiego, za domniemaną zdradę francuskich tajemnic wojskowych na rzecz Cesarstwa Niemieckiego. 15 października 1894 roku Dreyfus został aresztowany pod zarzutem zdrady na rzecz Niemiec. Koronnym dowodem w procesie był rękopis pisma do ambasady niemieckiej, przypisywany Dreyfusowi i przysięga jednego świadka oskarżenia. Wyrokiem sądu wojskowego Dreyfus skazany został na dożywotni karny obóz na "Diabelskiej Wyspie" w Gujanie w Ameryce Południowej oraz zdegradowany.
Gdy po kilku latach ujawnił się faktyczny autor listu szpiegowskiego i fakt krzywoprzysięstwa, uznany pisarz Emil Zola opublikował apel o uniewinnienie do prezydenta, podpisany przez setki uczonych i profesorów. Rozgorzał wówczas wielki spór, jaki podzielił całe społeczeństwo francuskie. Okazało się, że w skazaniu Dreyfusa zainteresowane były armia, konserwatywna prawica, partie nacjonalistyczne, kręgi finansjery, także kler. Wszyscy oni wykorzystywali „zdradę” żydowskiego oficera dla zademonstrowania swego patriotyzmu, umiłowania armii, fobii antysemickich, oskarżania ustroju republikańskiego itd. Toteż procesy rewizyjne utrzymywały wyrok, a Emil Zola za list do prezydenta skazany został na rok więzienia i zmuszony pogróżkami do ucieczki do Wlk. Brytanii.
Dopiero w 1906 Alfred Dreyfus doczekał się zwolnienia z zsyłki, rehabilitacji i przywrócenia do wojska, zaś później w okresie I wojny światowej został awansowany na pułkownika i odznaczony Legią Honorową. Ostatecznie było to głównie zasługą masowej prasy, która odtąd awansowała do wielkiej siły opiniodawczej w społeczeństwie i państwie. Wraz z rehabilitacją Dreyfusa armia poddana została cywilnej kontroli.
Afera Dreyfusa (lub Sprawa Dreyfusa) - polityczny skandal we Francji pod koniec XIX wieku, który stał się przyczyną kryzysu politycznego i społecznego, pociągając za sobą poważne zmiany w życiu kraju.
W 1894 roku Alfred Dreyfus, francuski oficer artylerii pochodzenia żydowskiego został na podstawie spreparowanych dowodów oskarżony o zdradę na rzecz Niemiec. Koronnym dowodem w procesie był rękopis pisma do ambasady niemieckiej, przypisywany Dreyfusowi, i przysięga jednego świadka oskarżenia. Wyrokiem sądu wojskowego Dreyfus skazany został na dożywotni karny obóz na "Diabelskiej Wyspie" w Gujanie w Ameryce Południowej.
Gdy fałszerstwo zostało ujawnione, wyżsi oficerowie armii usiłowali ukryć swoje błędy. Aferę ujawnił na forum publicznym pisarz Emil Zola, publikując 13 stycznia 1898 roku, na łamach gazety L'Aurore ("Świt"), słynny list otwarty do prezydenta Republiki Francuskiej Félixa Faure'a, zatytułowany J'accuse! (Oskarżam!), podpisany również przez setki intelektualistów francuskich. Jednak kolejne procesy rewizyjne utrzymywały wyrok skazujący, zaś Emil Zola został skazany na rok więzienia i zmuszony pogróżkami do wyjazdu do Wielkiej Brytanii.
Afera Dreyfusa podzieliła Francję na "dreyfusistów" i "antydreyfusistów". Spór był wyjątkowo gwałtowny, gdyż dotyczył wielu wysoce kontrowersyjnych kwestii w zaognionym klimacie politycznym Francji. Podziały przebiegały, do pewnego stopnia, między prawicowymi, monarchistycznymi i klerykalnymi kręgami społeczeństwa, a kręgami republikańskimi, antymonarchistycznymi i silnie antyklerykalnymi. Duże znaczenie miały również antysemickie nastroje w wielu grupach społecznych, wzmocnione bankructwem w 1885 roku Union Générale, instytucji finansowej powiązanej z kościołem, która zamierzała wyrugować finansjerę znajdującą się w rękach francuskich Żydów. Nastroje zaogniło również ukazanie się w 1886 roku książki Edouarda Drumonta La France Juive (Żydowska Francja).
Przyczyną afery Dreyfusa była najprawdopodobniej wyrażana ciągle niechęć znacznej części korpusu oficerskiego do promowania Francuzów żydowskiego pochodzenia, czego nieformalnym rzecznikiem byli Drumont, Lamase i inni autorzy, szczególnie na łamach założonego z pomocą jezuitów czasopisma La Libre Parole (Wolne Słowo). Zamieszczane tam artykuły denuncjowały francuskich oficerów żydowskiego pochodzenia jako przyszłych zdrajców i stały się przyczyną pojedynku, na który wyzwał najpierw Drumonta, a potem Lamase'a inny oficer, Crémieu-Foa. Chociaż zdarzenie to miało być poufne, brat Crémieu-Foa ujawnił sprawę dziennikowi Le Matin, co sprowokowało następny pojedynek, tym razem między sekundantami Lamase'a i Crémieu-Foa, markizem de Mores i kapitanem Mayerem. Mayer zmarł wskutek odniesionych ran, zaś dramatyczny przebieg wydarzeń spowodował, że La Libre Parole wstrzymało antysemicką kampanię na swoich łamach.
Dreyfus został ułaskawiony w 1899 roku i przywrócony do armii - w okresie I wojny światowej został awansowany do stopnia pułkownika i otrzymał Legię Honorową. Afera miała jednak bardzo istotne skutki dla życia politycznego i społecznego Francji - prawica, zwłaszcza skrajna, została zepchnięta na margines, w 1905 roku weszły w życie uregulowania dotyczące rozdzielenia kościoła od państwa, zaś armia została poddana cywilnej kontroli.
Nieoczekiwanym skutkiem afery Dreyfusa była zmiana postawy austriackiego dziennikarza pochodzenia żydowskiego, Theodora Herzla, który poruszony niesprawiedliwością procesu i społecznymi reakcjami we Francji stał się zdeklarowanym syjonistą i rozwinął ruch syjonistyczny na międzynarodową skalę.
Choć Dreyfus jest dziś powszechnie uważany za niewinną ofiarę antysemickich fobii sprzed ponad wieku, związane z nim pomniki są ciągle obiektem ataków wandali, co jest prawdopodobnie skutkiem utrzymującego się po dziś dzień w pewnych kręgach społecznych antysemityzmu.
Émile Zola (urodzony 2 kwietnia 1840 w Paryżu - zmarł 29 września 1902 w Paryżu), francuski pisarz, główny przedstawiciel naturalizmu.
Podbudowę teoretyczną naturalizmu przedstawił w studium Powieść eksperymentalna (Le roman expérimental, 1880). Jego twórczość to 31 powieści, wiele nowel, dramatów oraz publicystyka.
Najważniejsze dzieło Zoli to 21-tomowy cykl Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa opublikowany w latach 1871-1893. Przedstawia ona rozległą panoramę francuskiego społeczeństwa i stanowi ważny dokument o tamtej epoce.
W roku 1898 Zola zaangażował się w obronę francuskiego oficera oskarżonego o zdradę - Alfreda Dreyfusa. Opublikował mianowicie na pierwszej stronie paryskiego dziennika L'Aurore artykuł J'accuse (Oskarżam!). Miał on formę listu otwartego do prezydenta Félixa Faure i zawierał ostrą krytykę francuskiego rządu. Zola zarzucał władzom antysemityzm i niezgodne z prawem skazanie i uwięzienie Dreyfusa. Jego książki zostały umieszczone na Indeksie ksiąg zakazanych.
Dziś jest pamiętany głównie dzięki swej wizycie w podparyskim domu publicznym, gdzie w czasie igraszek miłosnych dostał ataku serca, w wyniku którego zmarł.
Powszechnie uważano go za nijakiego i bezbarwnego prezydenta. Po jego śmierci francuskie gazety pisały nawet, że „życie miał wprawdzie bezbarwne, ale jaką piękną śmierć”.
Faure był ponadto członkiem loży wolnomularskiej.
Theodor Herzl, hebr. Benjamin Ze'ev, בנימין זאב (ur. 2 maja 1860 w Budapeszcie, zm. 3 lipca 1904) - austrowęgierski dziennikarz żydowskiego pochodzenia, twórca i główny ideolog syjonizmu.
Wysłany do Paryża jako korespondent wiedeńskiej gazety Neue Freie Presse, obserwował tam aferę Dreyfusa - przerażony skalą zaobserwowanego we Francji antysemityzmu doszedł do wniosku, że asymilacja Żydów w Europie nie jest możliwa, i że jedynym rozwiązaniem problemu żydowskiego jest ustanowienie żydowskiego państwa narodowego.
Po wstrząsie wywołanym przez proces Dreyfusa, w 1896 roku opublikował artykuł pod tytułem "Państwo żydowskie" (Der Judenstaat). Doprowadziło to do narodzenia się ruchu politycznego Syjonizmu, zachęcającego Izraelitów do powrotu do Palestyny. Herzl widział rozwiązanie problemu żydowskiego tylko poprzez utworzenie odrębnego państwa żydowskiego w dawnej Ziemi Izraela. Przedstawił on plan autonomicznego państwa żydowskiego pod feudalnym zwierzchnictwem państwa tureckiego.
Program Herzla odrzucili liczni żydowscy filantropi, między innymi baron Maurice de Hirsch i Rotszyldowie.
W 1897 roku rozpoczął wydawać w Wiedniu pierwszą syjonistyczną gazetę "Die Welt" (Świat). Gazeta propagowała ideę syjonizmu i sprzeciwiała się antysemityzmowi. Razem z Herzlem redagowali ją Martin Buber i Nahum Sokolow.
W sierpniu 1897 roku wraz z Maxem Nordau'em zorganizował w Bazylei (Szwajcaria) I Kongres Syjonistyczny. W kongrasie uczestniczyło 200 najważniejszych przedstawicieli żydowskich z diaspory. Powstała wówczas Światowa Organizacja Syjonistyczna w celu organizacji i wsparcia akcji osiedleńczej w Palestynie. Podczas I Kongresu Syjonistycznego uchwalono "Program Bazylejski". Obiecano narodowi żydowskiemu utworzenie ojczyzny w Palestynie. Dokonano wyboru flagi i hymnu państwowego. Sam Herzl został wybrany przewodniczącym Organizacji. Kilkakrotnie był przyjmowany na audiencje u cesarza niemieckiego, brał udział w konferencji pokojowej w Hadze, a w maju 1901 roku spotkał się z sułtanem tureckim, który jednak odmówił oddania Palestyny syjonistom.
W 1899 roku Herzl założył w Wielkiej Brytanii bank Żydowski Trust Kolonialny (Jewish Colonial Trust). Było to finansowe ramię Światowej Organizacji Syjonistycznej.
W 1901 roku spotkał się z sułtanem Imperium Ottomańskiego. Rozmowy dotyczyły ułatwień dla żydowskiej imigracji oraz możliwości utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. Zakończyły się jednak porażką.
W 1901 roku na V Kongresie Syjonistycznym w Bazylei powstał Żydowski Fundusz Narodowy (Keren Kajemet LeIsrael), który gromadził środki na zakup ziemi oraz zalesianie Palestyny.
W 1902 roku wydał swoja powieść pt. Altneuland (Stare-nowe państwo), w którym opisał utopijny kształt przyszłego państwa żydowskiego. Herzl nie opowiadał się za krzewieniem w nim ortodoksyjnego judaizmu, jako podtrzymującego żydowską tożsamość. Osadnicy nie musieli nawet mówić po hebrajsku. Herzl nie przewidział także żadnego konfliktu z Arabami - przeciwnie, zakładał iż skorzystają oni na rozwoju technologicznym, jaki miał pojawić się wraz z żydowskimi kolonizatorami.
W latach 1902-1903 Herzl współpracował z brytyjską królewską komisją ds. imigracji. Z tego powodu nawiązał wiele znajomości z członkami brytyjskiego rządu, zwłaszcza z Josephem Chamberlainem, wówczas sekretarzem stanu ds. kolonii. Dzięki jego pośrednictwu negocjował z rządem egipskim możliwość osiedlania się Żydów w Al Arish, znajdującym się na Półwyspie Synaj i w południowej Palestynie. Po niepowodzeniu tych starań, rząd brytyjski zasugerował Herzlowi, iż można by umieścić osadników w brytyjskiej Afryce Wschodniej. Miała być to nowa, brytyjska kolonia z własnym, autonomicznym rządem. Jednocześnie Herzl negocjował z rządem rosyjskim, w Sankt Petersburgu odwiedził Siergieja Wittego, ministra finansów i Wiaczesława Plechwę, ministra spraw wewnętrznych. Rozmawiał z nimi na temat sytuacji rosyjskich Żydów i możliwości ewentualnej emigracji. Efektem powyższych negocjacji był projekt, przedstawiony przez Herzla na Szóstym Kongresie Syjonistycznym, który odbył się w Bazylei w 1903 roku, znany jako ugandyjski - od nazwy kraju, w którym rząd brytyjski zaproponował osiedlić syjonistów.
W 1904 roku Herzl spotkał się z papieżem Piusem X, przedstawiając ideę syjonizmu. Papież zdecydowania odrzucił pomysł, że Jerozolima może znajdować się w żydowskich rękach.
Herzl pozostawał przewodniczącym Kongresu aż do śmierci w 1904 roku.
Trzecia Republika Francuska (franc. Troisième Republique) - proklamowana 4 września 1870 r., trwała 70 lat, do czasu okupacji niemieckiej w 1940 r.
Okres do I wojny światowej (1870-1914)
Po zakończeniu wojny domowej w 1871 r. pomiędzy rządem wersalskim a komunardami paryskimi, prezydentem III Republiki Francuskiej został dotychczasowy szef rządu Thiers, głównie za zasługi w rozbiciu Komuny Paryskiej, za co z kolei ulica paryska zwała go „okrutnym karłem”. Starał się on przede wszystkim o szybką spłatę 5 miliardów kontrybucji wojennej, od której Niemcy uzależnili wycofanie swych wojsk okupacyjnych z Francji. Udało mu się to, dzięki znacznemu podniesieniu podatków pośrednich i podatkowi gruntowego.
Mimo licznych prób wskrzeszenia monarchii, nie udawało się tego dokonać, wobec sporów wśród jej zwolenników. Republika więc trwała, a nawet rozwijała się pomyślnie, czemu sprzyjał długi okres pokoju, trwający do 1914 r. W 1875 r. uchwalona została nowa konstytucja, jaka znacznie umocniła władzę prezydenta, czyniąc zeń praktycznie monarchę bez korony. Mimo protestów prawicy, „Marsylianka” stała się hymnem państwowym, a dzień zburzenia Bastylii 14 lipca świętem narodowym. Upowszechnione i rozbudowane zostało szkolnictwo wszystkich typów. Nastąpiła liberalizacja prasy i wydawnictw książkowych. Rozwinęło się ustawodawstwo socjalne. Utrzymujące się rządy prawicowe prowadziły politykę klerykalną, m.in. w reakcji na Komunę Paryską rozpoczęto w 1876 r. budowę wielkiej, białej bazyliki Sacre Coeur na Wzgórzu Montmartre w Paryżu, gdzie zaczął się ruch komunardów.
W okresie 1880-1914 r. produkcja przemysłowa podwoiła się i przekroczyła połowę produkcji globalnej Francji, która stała się w ten sposób państwem przemysłowo-rolniczym. Rozwinęły się stare i powstały nowe gałęzie przemysłu: górnictwa węglowego, czarnej metalurgii, aluminium, samochodowy, tekstylny, nawozów sztucznych, kinematograficzny i inne. Sieć kolejowa we Francji osiągnęła 50 tys. kilometrów długości. Spektakularnym obrazem gospodarczego rozwoju Francji były wystawy światowe, urządzone w Paryżu w 1889 r., w stulecie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, oraz w 1900 r. Po pierwszej w Paryżu pozostała 300-metrowej wysokości stalowa, ażurowa konstrukcja wieży inż. Gustawa Eiffla, druga ściągnęła rekordową ilość ponad 50 mln zwiedzających. Podczas jej trwania odbyły się w Paryżu II Światowe Igrzyska Sportowe i nastąpiło uruchomienie pierwszej linii metra paryskiego, liczącego 16 stacji. Ostatnie dziesięciolecia we Francji przed I wojną światową to Belle Epoque (piękna epoka). Kwitło życie artystyczne, w sztuce zapanował impresjonizm i secesja (sztuka), w 1895 r. narodziło się kino, a prasa awansowała do roli masowego medium. Przykładem znaczenia prasy była tzw. afera Dreyfusa, która przez 10 lat angażowała emocje Francuzów.
W latach III Republiki, Francja utrwaliła swe władztwo kolonialne w Algierii, Maroku, Tunezji i na Madagaskarze, a także rozszerzyła swe kolonie o Francuską Afrykę Równikową i Zachodnią, Mauretanię, Senegal i Kongo (francuskie) w Afryce oraz o Północny Wietnam, Laos i Kambodżę w Indochinach. Gdy w 1904 r. Francja akceptowała włączenie Państwa Kościelnego do Królestwa Włoch i ustalenie Rzymu jako jego stolicy, nastąpiło zerwanie stosunków z Watykanem. Spór skończył się zniesieniem konkordatu, pełnym rozdziałem Kościoła od państwa, zlikwidowaniem subwencji państwowych dla Kościoła i upaństwowieniem jego majątku.
Równocześnie od początków XX w. narastała wrogość między Francją i Niemcami, oba państwa zawiązały wrogie sobie ugrupowania: Trójporozumienia, czyli Ententy, i Trójprzymierza państw centralnych, które rozpoczęły intensywny wyścig zbrojeń, co zaowocowało wybuchem I wojny światowej w 1914 r.