Sparta jako polis oligarchiczna

Struktura społeczna Sparty

Spartiaci

Byli oni potomkami Dorów, stanowili warstwę społeczeństwa posiadającą pełnię praw obywatelskich. Początkowo każdy Spartiata posiadał taką samą działkę ziemi, przydzieloną mu przez państwo wraz z pracującymi na niej niewolnymi helotami, później jednak w wyniku kolejnych podziałów tej ziemi między uprawnionych do dziedziczenia nastąpiło wśród Spartiatów zróżnicowanie majątkowe. Spartiaci nazywali się homoioi, czyli równi ze względu na równe prawa i obowiązki wobec państwa (nie należy mylić terminu Spartiaci, określającego najwyższą warstwę mieszkańców Sparty, z terminem Spartanie, odnoszącym się do wszystkich mieszkańców tej greckiej polis).

Heloci

Byli głównie potomkami ludności Mesenii, którą Sparta podbiła na przełomie VIII i VII wieku. Pierwsza wojna z Meseńczykami (którzy, podobnie jak Spartiaci, byli pochodzenia doryckiego) trwała w latach ok. 730-720 p.n.e., zaś druga ok. 684-650 p.n.e. Celem agresji spartańskiej było zawładnięcie żyzną ziemią w południowo-zachodniej części Peloponezu.

Po wojnach meseńskich ludność Sparty wzrosła dwukrotnie, jednak rdzenni Spartiaci stanowili zdecydowaną mniejszość. Ocenia się, że około r. 500 p.n.e. helotów było w państwie spartańskim ok. 250 tys., periojków ok. 100 tys., a homoioi tylko 10 tys. Z powodu tak daleko posuniętej dysproporcji między liczbą rządzących a ludności niewolnej, skorej do buntów, państwo musiało mieć charakter militarystyczny. Helotów obowiązywały bardzo surowe przepisy: nie wolno im było opuszczać domostw po zapadnięciu zmroku ani posiadać narzędzi z żelaza. Spartiaci w okresie pokoju urządzali „polowania na helotów” (po grecku krypteia). Podczas tych specyficznych ćwiczeń wojennych żołnierze spartańscy otaczali wioskę helotów i mordowali wszystkich mieszkańców. Celem tych manewrów było utrzymywanie ludności helockiej w atmosferze zastraszenia.

Periojkowie

Nazwa ta oznaczała po grecku mieszkających wokół. Periojkowie mieszkali w osadach wokół Sparty, na stokach gór Tajgetu i Parnonu, zajmowali się rzemiosłem i wydobyciem rudy żelaza. Nie mieli praw politycznych, ale zachowywali wolność osobistą.

Ustrój Sparty

Królowie

Na czele państwa spartańskiego stało dwóch królów, posiadających władzę wykonawczą, dowodzących wojskiem oraz sprawujących funkcje sakralne. Wywodzili się oni z dwóch najstarszych rodów spartańskich: Agiadów i Eurypontydów. Prawdopodobnie w czasach archaicznych te rody ze sobą rywalizowały i ustanowienie systemu władzy dwóch królów zapobiegło na trwałe niebezpieczeństwu wybuchu wojny domowej. Legenda mówiła, że założycielami obu rodów byli bliźniacy Eurystenes i Prokles, potomkowie Heraklesa.

Geruzja

Królowie musieli słuchać zdania geruzji, czyli rady starszych, składającej się z 28 członków, liczących co najmniej 60 lat i wybieranych dożywotnio przez zgromadzenie ludowe - apellę. Geruzja sprawowała także wymiar sprawiedliwości, decydując o karze śmierci i banicji.

Apella

Było to zgromadzenie ludowe składające się ze Spartiatów od 30 roku życia. Zwoływane było przez eforów, jego rola polegała na zatwierdzaniu uchwał proponowanych przez geruzję oraz rozpatrywaniu kwestii przedkładanych przez eforów. Apella zatwierdzała traktaty zawierane przez Spartę, wypowiadała wojny oraz podejmowała decyzje w sprawie sukcesji. Głosowano za pomocą krzyku.

W sytuacji zagrożenia państwa apella decydowała, który z królów stanie na czele wojska - drugi zostawał wówczas w Sparcie. Każdy z królów dysponował prawem weta wobec decyzji drugiego. Gdy dochodziło do otwartego konfliktu między królami, był on rozstrzygany przez geruzję, a w poważniejszych wypadkach przez apellę.

Eforowie

Pięciu eforów sprawowało władzę administracyjną, kierowało polityką zagraniczną i sądownictwem. Wybierani byli przez apellę na rok spośród dorosłych Spartiatów - przez większą część historii Sparty w drodze losowania. Ich zadaniem było pilnowanie, aby królowie nie nadużywali władzy. W przypadku różnicy zdań między królami decyzję podejmowali eforowie zwykłą większością głosów. Mogli postawić króla przed sądem za błędy popełnione podczas prowadzenia kampanii wojennej.

Wychowanie spartańskie

Państwo spartańskie było zorganizowane na wzór obozu wojskowego. Jedynie zdrowe dzieci miały prawo do życia, ułomne lub słabe porzucano na zboczu góry Tajget. Od siódmego roku życia chłopcy przebywali w obozach wojskowych, gdzie wychowywano ich na żołnierzy - ten system wychowawczy nosił nazwę agoge. Od 30 roku życia Spartiata stawał się w pełni wyszkolonym żołnierzem. W 31 roku musiał wstąpić w związek małżeński - bezżeństwo było zabronione i podlegało karze. Żonę Spartiata odwiedzał tylko na przepustkach, a jego właściwym miejscem zamieszkania były koszary.

Służba wojskowa obowiązywała Spartiatów do 60 lat. Żołnierze spartańscy słynęli z odwagi i zdyscyplinowania, ich kodeks moralny nie przewidywał poddawania się wrogowi, zobowiązani byli walczyć do końca.

Prawodawstwo Likurga

Za twórcę ustroju Sparty uważany jest Likurg, legendarny król, który w VIII wieku p.n.e. wprowadził w życie rygorystyczne prawo państwowe, kierując się wyrocznią udzieloną mu przez Apollina Delfickiego. O Likurgu pisali greccy historycy Herodot, Ksenofont i Plutarch, jednak nie jest jasne, czy był on postacią rzeczywistą, czy tylko mityczną.

Ateny na drodze do demokracji

Ewolucja ustroju w VIII-VII wieku p.n.e.

Rządy arystokracji

W okresie od ok. 750 do ok. 600 r. p.n.e. ustrój ateńskiej polis miał charakter arystokratyczny. Przemiany gospodarcze oraz zmiana sposobu walki (upadek znaczenia arystokratycznej jazdy na rzecz piechoty) musiały jednak doprowadzić do ewolucji ustroju.

W VII wieku p.n.e. król - basileus - pełnił w Atenach już tylko funkcje religijne. Władzę wykonawczą sprawowało dziewięciu archontów powoływanych przez arystokrację (eupatrydów, czyli dobrze urodzonych). Najważniejszy był archont eponymos - należała do niego władza wykonawcza, od jego imienia nazywano rok. Archont polemarchos kierował polityką zagraniczną, a pozostali czuwali nad przestrzeganiem prawa.

Areopag (rada zbierająca się na wzgórzu Aresa) sprawował władzę najwyższą. Składał się z byłych archontów, był ostoją arystokracji.

Kodeks Drakona

Pierwszej kodyfikacji prawa ateńskiego dokonał w r. 621 p.n.e. archont Drakon. W jego kodeksie znalazły się przepisy bardzo surowe, pisane krwią. Kodyfikację tę Drakon przeprowadził w interesie arystokracji, w sytuacji narastania konfliktów społecznych. Drobne kradzieże były karane śmiercią, za niespłacanie długów groziła utrata wolności osobistej.

Z drugiej jednak strony ogłoszenie kodeksu oznaczało, iż eupatrydzi stracili monopol na interpretowanie prawa zwyczajowego.

Drakon wprowadził rozróżnienie na zabójstwa umyślne i nieumyślne, co oznaczało, iż odtąd konieczne było udowodnienie przed sądem charakteru zbrodni.

Niebezpieczeństwo konfliktu społecznego

Rozwój handlu i import zboża z kolonii spowodował, że w samych Atenach uprawy zbożowe przestały być opłacalne, natomiast dochodowa stała się uprawa winorośli i oliwek. Prowadziło to do ubożenia właścicieli ziemi, którzy nie byli w stanie inwestować w sady oliwne i winnice. Taka sytuacja groziła wybuchem buntu rolników zadłużających się coraz bardziej u wielkich właścicieli. Wielu z nich traciło wolność osobistą, gdyż zadłużyli się pod zastaw swojej osoby. Aby odsunąć widmo rewolty, rządząca w Atenach arystokracja wyposażyła archonta Solona w specjalne pełnomocnictwa do przeprowadzenia reform.

Reformy Solona

Zniesienie niewoli za długi

Archont Solon ogłosił swoje reformy w r. 594 p.n.e. Obejmowały one przede wszystkim jednorazowe umorzenie długów (seisachteia), a także wprowadzenie zakazu zaciągania długów pod zastaw osoby dłużnika. Solon zobowiązał się także, iż ateńska polis wykupi chłopów sprzedanych za granicę, o ile znane było ich miejsce pobytu.

Ponadto hektemoroi, czyli drobni właściciele ziemscy, zostali zwolnieni od obowiązku oddawania szóstej części swoich zbiorów wielkim właścicielom ziemskim.

Podział obywateli na cztery klasy majątkowe

Solon podzielił społeczeństwo na następujące klasy majątkowe: pentakosiomedimnoi (ludzie produkujący 500 miar zboża, oliwy lub wina rocznie), hippeis (jeźdźcy - produkujący od 300 miar), zeugitai (właściciele zaprzęgu wołów - powyżej 200 miar), thetes (służebni). Członkowie czwartej klasy byli pozbawieni dostępu do urzędów państwowych, archontami mogli zostać przedstawiciele dwóch najwyższych warstw. O udziale w sprawowaniu władzy decydował więc majątek, a nie urodzenie.

Heliaja

Utworzony został trybunał zwany heliają - składał się on z 6 tys. obywateli, spośród których powoływano w drodze losowania składy sędziowskie do rozpatrywania konkretnych spraw. Do heliai można się również odwoływać od decyzji urzędników. Reforma ta oznaczała odebranie kompetencji sądowniczych areopagowi.

Tyrania Pizystratydów

W latach 561-510 p.n.e. Ateny znajdowały się pod rządami tyranii. Początkowo tyranem był (do r. 527 p.n.e.) Pizystrat, a następnie jego syn Hippiasz. Pizystrat zdobył władzę dzięki poparciu ludu ateńskiego, niezadowolonego z oligarchicznych rządów. Popularność swą umocnił zabierając ziemię arystokracji i przekazując ją rolnikom. Popierał rozwój rzemiosła i handlu, wprowadził ulgi podatkowe dla uboższej części ludności. Rozpoczął budowę Partenonu na Akropolu i świątyni Demeter w Eleuzis.

Syn Pizystrata, Hippiasz, wprowadził w Atenach krwawe rządy, co doprowadziło do jego wypędzenia w r. 510 p.n.e. dzięki militarnej interwencji Sparty. Hippiasz udał się na wygnanie do Sigejon, a w Atenach zapanowała oligarchia. Jednak trzy lata później doszło do kolejnego przewrotu, który utorował drogę demokracji.

Reformy Klejstenesa

Podział polis na terytorialne fyle

Archont Klejstenes zniósł w r. 507 p.n.e. podział społeczeństwa ateńskiej polis na plemiona (fyle), bractwa (fratrie) i rody (gene). Zastąpił go podziałem Aten na dziesięć jednostek terytorialnych, którym nadano starą nazwę fyl. Dzieliły się one na okręgi (trittyes - każda fyla miała ich trzy), a te z kolei na gminy (demy), których było w sumie 139.

Identyfikowanie obywatela polis poprzez jego pochodzenie rodowe zostało zastąpione identyfikowaniem poprzez przynależność terytorialną - każdy obywatel musiał obok swojego imienia nosić demotikon, wskazujący na jego przynależność do określonego demu. Oznaczało to ostateczne obalenie znaczenia arystokracji rodowej.

Każda z fyl została zobowiązana do wystawiania oddziału hoplitów. W r. 501 p.n.e. powołano kolegium strategów, wybierane co roku przez lud i liczące dziesięciu członków. Zadaniem strategów było dowodzenie wojskami lądowymi i flotą wojenną. Strategom przysługiwało prawo reelekcji.

Rada Pięciuset, ekklesia, sąd skorupkowy

Kompetencje areopagu przejęła Rada Pięciuset, w skład której weszło po pięćdziesięciu przedstawicieli z każdej fyli terytorialnej. Areopagu pełnił odtąd tylko funkcje religijne i strażnika moralności publicznej.

Zgromadzenie ludowe, zwane ekklesią, uzyskało przewagę nad kolegium archontów, które zajmowało się odtąd sprawami sądowymi i kultu.

Klejstenes wprowadził do ateńskiego życia publicznego sąd skorupkowy (ostracyzm). Na jego forum obywatele wypowiadali się, czy któryś z polityków nie stwarza zagrożenia dla wolności polis i funkcjonowania jej instytucji.

Mechanizm działania sądu skorupkowego

Najpierw na corocznym specjalnym posiedzeniu ekklesii zgromadzonym zadawano pytanie, czy jest w Atenach człowiek, którego należałoby wydalić z polis, gdyż mógłby on dążyć do wprowadzenia tyranii. Jeżeli większość głosujących odpowiedziała na to pytanie pozytywnie, w wyznaczonym terminie odbywał się sąd skorupkowy. Aby jego obrady były ważne, musiało się zebrać co najmniej 6 tysięcy obywateli Aten. Uczestnicy sądu wypisywali na glinianych skorupach imiona podejrzanych o dążenie do tyranii - ten, którego imię wymieniono najczęściej, musiał w ciągu dziesięciu dni opuścić Ateny na 10 lat, nie tracąc przy tym majątku.

Po raz pierwszy Ateńczycy skorzystali z tej procedury w roku 487 p.n.e., kiedy to wygnali Hipparchosa, krewnego dawnego tyrana Pizystrata. W całym V wieku p.n.e. posłużono się ostracyzmem piętnaście razy.

4

---