Jonathan Culler

- prof. literatury angielskiej i komparastyki literackiej na Uniwerku Cornella

Teoria literatury

- częstym pojęciem pojawiającym się w badaniach nad literaturą jest teoria, ale nie jako teoria literatury, a po prostu jako teoria

- teoria literatury - systematyczne wyjaśnianie istoty literatury i metod jej analizowania (poprzez wielość tych metod, tracimy z teorii to, co najfajniejsze - np. dociekania w jaki sposób tworzy się znaczenie albo w jaki sposób swój kształt zyskują postacie literackie)

- badając literaturę niestety zbyt często mówi się o rzeczach ogólnych, odwołuje się do tekstów psychologicznych, filozoficznych, politycznych

- teoria jako teoria względności (zbiór twierdzeń) np. i teoria w sensie `mam na ten temat taką teorię'; oznacza zatem spekulację myślową

- teorią jest wyjaśnienie złożone i NIE oczywiste; trudno ją udowodnić i zbić

- Richard Rorty: teoria to prace dokonujące reorientacji myślenia w dziedzinach innych niż te, do których należą ( ocena dzieł lit + historia idei + filozofia moralna + tworzenie nowych wizji społeczeństwa - wszystko to składa się na teorię)

- piśmiennictwo o tematyce ogólnej zyskało zainteresowanie literaturoznawców, teoria to piśmiennictwo o bardzo rozległej tematyce ( antropologia, filmoznawstwo, historia sztuki, studia nad kulturową tożsamością płci, lingwistyka, politologia, filozofia, psychoanaliza, historia idei, nauki, obyczajów, socjologia)

- dzieła, będące teorią dostarczają wyjaśnień do interpretacji zjawisk kultury, zjawisk społecznych, znaczeń, funkcjonowania psychiki

Skutki teorii:

• teoria ma zmieniać poglądy ludzi

• podanie w wątpliwość zdrowego rozsądku - pokazuje, że zdroworozsądkowe tezy są często teoriami, które stały się tak naturalne, że tego nie zauważamy (np. kwestionuje, że dzieło to to, co autor miał na myśli; że rzeczywistość to to, co jest obecne w tej chwili i że np. pisanie jest ekspresją, której znaczenie znajdujemy poza dziełem, w doświadczeniu)

• teoria kwestionuje też osiągnięcia nauki o literaturze - odrzuca to, co niby w niej oczywiste - czym jest autor, dzieło, znaczenie, czytanie, itp.

Przykład pojęcia seksu wg Foucaulta - seks kiedyś był zjawiskiem pierwotnym, a dopiero na jego temat powstawały liczne dyskursy - Foucault jednak widzi seks jako skutek licznych dyskursów (uboczny efekt próby poznania prawdy o człowieku). Jego wywód stał się TEORIĄ. Taka teoria podsuwa rozwiązania, dające wykorzystać się w innych dziedzinach

Teoria Foucaulta na temat seksu to `krytyka genealogiczna': próbuje wyjaśnić pojęcie seksu na podstawie jego związków z władzą. Władza powołuje do życia seks, aby móc go kontrolować (?). Foucault próbuje ukryć tę zależność, a to ukrycie powoduje zamaskowanie wszechobecności władzy - osoba stająca po stronie seksu przeciwstawia się władzy, a tak właściwie nadal stoi w granicach wyznaczonych przez tą władzę. Inaczej: jeżeli to, co zwiemy seksem stoi poza granicami władzy, wówczas wydaje nam się, że władza jest ograniczona. Jest to jednak tylko pozorne. Władza wg Foucaulta jest jednocześnie władzą/wiedzą. To, co myślimy/ wiemy o świecie sprawuje nad nami ogromną władzę. Teoria F. jest analityczna oraz spekulatywna, co oznacza, że nie ma żadnej hipotezy stwierdzającej jej prawdziwość (sorry za oczywistość, ale to tak ładnie brzmiało).

Ww. teoria pokazuje, że na płaszczyźnie literatury tworzy się pojęcie seksu, idee. Dała ona podstawy do badań nad powieścią, problematyk homoseksualizmu czy tożsamością płci.

Analiza poglądów na sztukę pisarską i doświadczenie w Wyznaniach J.J. Rousseau dokonana przez J. Derridę.

Na początku autor wyjaśnia filozofię zachodnią, która odróżnia rzeczywistość od pozoru, myśl od słowa, rzeczy od przedstawień. Znaki te są tylko sposobem na przedstawienie pewnych poglądów, dlatego powinny być jak najbardziej przezroczyste, co by nie zasłaniać głównej idei, którą mamy zrozumieć albo też przekazać. Tak też myślał Rousseau, dla którego najważniejszy był język, służący do porozumienia się, a pismo wobec mowy było tylko suplementem. Tu wtrąca się Derrida, który definiuje suplement jako materiał dodatkowy, uzupełniający i stawia pytanie czy pisanie to tylko dodatek do mowy czy coś więcej. Rousseau sam zapędza się w kozi róg, gdyż niby mówi, że pismo to nędzny dodatek do mowy, ale z drugiej strony uważa poniekąd, że uzupełnia ją, czyli tak jakby jej czegoś brakowało. Tezę tą argumentuje stwierdzeniem, że ludzie nie mają okazji dobrze go poznać, kiedy mówi, dlatego też pisze, aby wyjaśnić niejasności (masło maślane). Dalej Rousseau stwierdza, że pisanie jest suplementem mowy, która sama jest już jakimś suplementem - argumentuje to tym, że dzieci uczą się mówić, aby wyzbyć się swojej słabości (która to niby wynika z niemożliwości wyrażenia się/emocji itp.?). Na myślenie Rousseau Derrida również znajduje nazwę w postaci logiki suplementarności (struktura, w której to, co uzupełnione - mowa- samo wymaga uzupełnienia, zdradza bowiem te same cechy, kt przypisywano na początku samemu suplementowi - pismu). Teraz Derrida tłumaczy to na przykładzie Wyznań J.J.R. - jest tu opisana młodzieńcza miłość J.J.R do pani de Warrens, u kt mieszkał i kt nazywał mamusią. Kiedy jej nie ma J używa wielu suplementów, przedmiotów jako namiastki jej obecności. Jednak, kiedy ona się pojawia, J stwierdza, że i tak potrzebne są mu te pośredniczące w jej obecności suplementy i dopiero wtedy jest spełniony. Teoretyzując - Derrida dowodzi, że ideał zawsze tak jakby przed nami umyka. Jesteśmy w stanie doświadczyć tych wszystkich namiastek jego obecności, ale nigdy tego ideału nie dosięgniemy, zawsze będzie go mało. W istocie tego rodzaju znaki stwarzają poczucie, że coś jest (np. mamusia), co da się uchwycić. Jednak pierwowzór odsuwa się, nie da się uchwycić, a zostają tylko jego kopie. Ta obecność mamuci jest szczególnego rodzaju nieobecnością, wymagającą zapośredniczeń i suplementów (wtf?).

Doświadczenie jest zawsze zapośredniczone przez znaki, a pierwowzór powstaje jako skutek znaków, suplementów.

Derrida - nie ma niczego poza obrębem tekstu. Rzeczywistość nafaszerowana jest znakami, tekstami - nie są one do niej dodane. Uzupełniają ją. Rzeczywistość to proces signifikacji.

Derrida	Foucault
Obaj uchodzą za poststrukturalistów
Proponuje odczytywanie tekstu, rozpoznające działającą w nim logikę	Tezy Foucaulta nie opierają się na tekstach
Pokazuje on do jakiego stopnia dzieło ma charakter teoretyczny - jak wypływa na nasz odbiór i poglądy	Ten z kolei chce dowieść jak bardzo dyskursy lekarzy, uczonych itp. kreują to, co niby analizują
Pokazuje jak teoretyczny charakter mają dzieła literackie	Pokazuje jak twórcze są dyskursy wiedzy
Tu pojawia się pytanie - skoro analizuje on dzieła J.J.R to czy jego tezy są prawdziwe ?	Foucault bada pewien moment historyczny, zatem tu pojawia się pytanie czy wypracowane przez niego tezy mają też zastosowanie do innych epok.

Powyższe badania pokazują sposób działania nowej teorii, kt dąży do krytyki wszystkiego, co do tej pory zostało uznane za naturalne i dowiedzenie tego, że rzeczy te są wytworem historii i kultury. Na dowód tego przytoczona zostaje piosenka Arety Franklin i jej fragment: sou make me feel like a natura women. Autor twierdzi, że Franklin czuje się prawdziwą kobietą tylko dzięki mężczyźnie, co ma podłoże w modelu kulturowym. Model ten obejmuje traktowanie kobiety przez mężczyznę, kt sprawia, że czuje się ona prawdziwa. Wniosek z tego taki, że prawdziwa kobieta to produkt kultury. Franklin nie jest prawdziwą kobietą, można tylko sprawić, żeby poczuła się jak kobieta (trochę się pan zapędził w swoich wywodach).

Czym jest teoria?

1. jest interdyscyplinarna - dyskurs, wykraczający poza swoją dyscyplinę

2. jest analityczna i spekulatywna - próbuje dotrzeć do tego, co wiąże się z pojęciami jak: seks, język, znaczenie

3. jest to krytyka zdrowego rozsądku, krytykuje to, co naturalne

4. jest to myślenie o myśleniu, rozważanie kategorii, kt posługujemy się, aby nadać czemuś sens.

Teoria jest bezkresna. Do tego wywołuje potrzebę mistrzostwa, jednak zawsze znajdzie się coś, czego nie jesteśmy w stanie ogarnąć, czego się nie dowiemy. Istotą teorii jest zbijanie twierdzeń i przesłanek, kwestionowanie tego, co wiemy.

Co to jest literatura i czy to pytanie ma jakiekolwiek znaczenie?

Teoretycy zajmują się nie tylko literaturą, ale i filozofią, lingwistyką, psychologią oraz całym szeregiem innych dyscyplin. Analizują oni teksty literackie i nieliterackie. Poza tym teoretycy wymyślili określenie literackości zjawisk nieliterackich, np. w dyskusjach o pojmowaniu zjawisk historycznych wzięto za wzór sposób rozumienia opowieści. Modelem analizy wydarzenia historycznego jest logika opowieści - objaśnia ona co spowodowało dane wydarzenia. Jak się okazuje, ważną rolę w tekstach nieliterackich pełnią figury retoryczne, np. metafora.

Najczęstsze pytanie dotyczące literatury to pytanie o kryteria odróżniania tekstów literackich od nieliterackich bądź też o wyznaczniki literackości lub wspólne cechy wszystkich dzieł. Ciężko na nie odpowiedzieć, gdyż teksty literackie są bardzo podobne do tych nieliterackich.

Ludzkość tworzy dzieła już 2500 lat, a termin literatura w dzisiejszym znaczeniu istnieje lat 200. Pani de Stael wydała w 1800r. książkę O literaturze i to ta pani rozpowszechniła znaczenie literatury jako fikcji pisarskiej. Skoro chwast to roślina, której ogrodnik nie chce w swoim ogrodzie to literaturą jest to, co czytelnik chce literaturą zrobić.

Ciekawa rzecz:

problem ontologiczny jest w istocie

prosty. - tak wydzielone zdanie może nakłaniać nas do działalności interpretacyjnej kojarzonej z literaturą (chociażby dlatego, że wymieniona na początku rzecz nie jest rozumiana w sensie dosłownym; do tego zapis wskazuje na literackość).

Literatura:

- wypowiedź kompletnie oderwana od kontekstu może być literaturą pod warunkiem, że spełnia jakiekolwiek kryteria, które wskazywałyby na interpretację jako literaturę

- sama jest kontekstem

- jej określenie polegałoby na analizie założeń i czynności interpretacyjnych, jakie czytelnicy mogą na niej stosować

Komunikacja ludzka zakłada, że rozmówcy ze sobą współpracują.

Narracja literacka to tekst narracyjnie uporządkowany - ocenia się go pod wzgl opowiadalności - jeśli coś komuś opowiadamy to zależy nam na tym np. żeby dane opowiadanie miało puentę, znaczenie itp.

Utwory literackie w porównaniu do tych uporządkowanych narracyjnie to takie, które ktoś uznał za dobre, wydał je, zrecenzował.

W przypadku tekstów literackich zasada współpracy jest konieczna - w lit np. zawiłości języka mają jakiś cel, więc czytelnik nie sądzi od razu, że pisarz nie chciał z nim współpracować (no na pewno.. ).

Literatura jako akt mowy bądź zdarzenie tekstualne budzące szczególną uwagę. Często czytelnik uznaje coś za lit dlatego, że na to wskazuje dział biblioteki czy tomik wierszy.

Dzieło lit może być odbierane jako język o określonych cechach czy właściwościach, ale też jako wytwór konwencji czy szczególnego rodzaju uwagi, jakiej wymaga.

Tezy na temat literatury:

1. Literatura jako wysuwanie na plan pierwszy języka. Często rym czy rytm, uporządkowanie językowe zauważamy dopiero, kiedy wiemy, że dany tekst należy do literatury. (należy pamiętać, że w prozie bardzo często nie zwraca się uwagi na język, gdyż nie charakteryzuje się on rymem czy rytmem)

2. Literatura jako integracja języka - elementy tekstu wchodzą ze sobą w złożone relacje. Związki między elementami zdań czy wypowiedzi są ważne również w tekstach nieliterackich (podczas suszy szosa sucha, po tej szocie Sasza szedł), ale w tekście literackim będzie je uważniej czy nawet w ogóle śledzić.

3. Literatura jako fikcja- fikcyjność jako relacja między literaturą (dziełem), a światem zewnętrznym. Utwór literacki to projekcja jakiegoś fikcyjnego świata, do kt należą postaci, wydarzenia, miejsca, zachowania, emocje, odbiorca (też projektowany przez autora). Dzieła literackie mogą być interpretowane różnorako np. pod katem tego czy dana wypowiedź fikcyjnej postaci odpowiada poglądom autora. Z kolei teksty nieliteracki zawsze osadzone są w kontekście podpowiadającym właściwą czy jedyną możliwą interpretację.

Fikcjonalność literatury wyodrębnia język z innych kontekstów, w jakich mógłby być użyty, i sprawia, że relacja dzieła do rzeczywistości może być przedmiotem interpretacji.

4. Literatura jako przedmiot estetyczny - piękno jako obiektywna wartość dzieła sztuki czy subiektywne odczucie odbiorcy ? Wg Kanta dzieło lit czy obraz to połączenie materii z duchem - zmysłowa forma i duchowa treść. Dzieło lit jest przedmiotem estetycznym, bo nakłania czytelnika do zbadania związku między formą, a treścią. Celem takiego dzieła jest przyjemność jaka z niego płynie bądź samo dzieło jest celem dzieła . Dzieło nie ma celu zewnętrznego, np. celem opowiadania jest jego opowiadalność.

5. Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny - dzieło tworzone jest z tych, które już powstały. Poza tym odwołuje się do jakichś dzieł, polemizuje z nimi lub je przetwarza. Dzieło nabiera też sensu poprzez relację z innymi, a także dzięki tej relacji może być dobrze odczytane. Można czytać utwory poetyckie jako te mówiące o samej poezji. Mają one wpływ na wyobraźnię poetycką i interpr poezji. Autoteliczność polega na tym, że utwory niejako mówią o innych utworach.

Podsumowując - literackość literatury może polegać na interakcji między materiałem językowym, a konwencjonalnym wyobrażeniem czytelnika na temat literatury.

Czytelnicy często nie mają ochoty nadawać konkretnych wniosków danemu dziełu, co sprowadza się do tego, że uniwersalizują literaturę. Z drugiej strony, uniwersalizm ten pomógł wypracować wspólnotę narodową - np. przekonanie o uniwersalnej wizji świata stworzonej przez chociażby Jane Austen dyktowało Anglikom wzorce zachowań, moralności, itp. Kiedyś literatura miała za zadanie cywilizować, czynić ludzi lepszymi. Literatura namawia do rozkminiania rzeczy, głębi natury blablabla.

Literatura jako nośnik ideologii, ale i jako nośnik unieważnienia ideologii.

Literatura, a działanie - teoretycy twierdzą, że lit pozwala na kontakt ze światem poprze samotną lekturę i towarzyszącą jej refleksję, ew. zachęca ona do akceptowania tego, co jest - bierności. Inni uważają lit za niebezpieczną, gdyż namawia ona do konfrontacji, buntu itp.

Dzieło lit czy lit sama w sobie może powiedzieć wszystko, jest zatem instytucją, wpływającą na życie społeczne. Zdobywanie wiedzy o literaturze to wchodzenie w pewien sposób w kulturę i zdobywanie jej zasobów. Jest to niemalże elitarne… Literatura jako działanie paradoksalne - tworzenie wiersza wg utartych konwencji, ale tak żeby te konwencje wykpić, przekroczyć.

Literatura, a wiedza o kulturze.

- teoria to działanie znaczeniotwórcze, wytwarzanie i przedstawianie doświadczenia oraz konstytuowania kultury

- teoria daje zaplecze teoretyczne, a wiedza o kulturze wykorzystuje to w praktyce

- wiedza o kulturze ma za zadanie wyjaśnić mechanizmy funkcjonowania kultury, a literaturę czy literaturoznawstwo traktuje jako rodzaj praktyki kulturowej

- współ wiedza o kulturze wzięła się z francuskiego strukturalizmu lat 60tych - kultura jako zbiór praktyk, których reguły powinno się opisać.

Roland Barthes „Mythologies” 1957 - różne odczytania zjawisk kulturowych jak np. wrestling czy boks. Pokazuje on, że wrestling objęty jest regułami wewnętrznymi, czyli zależą one od tego czy dany zapaśnik ma ochotę stosować chwyt poniżej pasa, czy nie (reguły są po to, by je łamać). Z drugiej strony pokazuje boks, które reguły są ustalone jasno z zewnątrz i bokser musi się do nich stosować.

-drugim źródłem wiedzy o kulturze jest marksistowska teoria lit w UK. Badacze Williams i Hoggart postanowili odkryć na nowo i zbadać kulturę robotników, która została zignorowana, kiedy pojęciem kultury zaczęto nazywać tylko kulturę wysoką. Drugą taką teorią była europejska marksistowska teoria, która dowodziła, że kultura masowa to ta uciskająca obywateli, jako narzędzie przekształcające czytelników itp. Te dwie teorie okazały się przełomowe. Napędem badań nad kulturą popularną jest uznanie jej za narzędzie ekspresji społeczeństwa, a z 2 str za narzędzie ucisku i formę ideologii. Celem takich badań jest zaznajomienie się z kulturą popularną zwykłych ludzi przeciwstawioną do kultury estetów czy akademików. Można też zbadać manipulację kultury i jej wpływ na społeczeństwo.

Interpelacja - (pojęcie to wprowadził Louis Althusser, francuski, marksistowski teoretyk) to z nią zwracają się do nas np. reklamy czy inne przedmioty kultury jako do podmiotu o określonych potrzebach. Non stop jesteśmy podmiotami wezwań np. właśnie reklam.

Moc sprawcza - do jakiego stopnia człowiek sam decyduje o swoich działaniach i potrzebach, a od jakiego zaczyna się już „słuchanie” bodźców kulturowych. To właśnie m.in. bada wiedza o kulturze.

Ludzie potrafią wykorzystać zasoby kultury do celów własnych, do wytworzenia własnej kultury - kultura popularna to wytwór kultury masowej, niejako się jej nawet przeciwstawia, stając się tym samym kulturą buntu, walki.

Wiedza o kulturze wzięła się wskutek stosowanie metody analizy literackiej w stosunku do wytworów kultury. Wytwory te traktuje się jako pewnego rodzaju teksty. Literaturoznawstwo natomiast jest pewnego rodzaju praktyką kulturową, zyskuje możliwość zestawiania tekstów literackich z innymi dyskursami kulturowymi. Studia nad kulturą wzbogacają naukę o literaturze.

Związek między literaturoznawstwem, a wiedzą o kulturze rozważany jest na dwóch płaszczyznach:

1. kanon literacki, w tym to, co omawiamy w szkołach, na studiach itp. - kultura rozwija, a raczej uzupełnia literaturoznawstwo, dając szerszy kontekst badania danych dzieł:

a. doskonałość rzemiosła literackiego nigdy nie była wyznacznikiem wyboru danej lektury do omawiania. Nauczyciel wybiera dzieła reprezentatywne, aby nakreślić problem czy konwencje danej epoki.

b. kryterium doskonałości literackiej zostało wyparte przez kryterium np. płci czy rasy - o wiele częściej sięga się po dzieło, omawiające doświadczenia dorastającego chłopca, zamiast przeżyć dojrzewającej dziewczyny, gdyż Huck Finn w tym wypadku został uznany za osobowość bardziej uniwersalną.

c. istotną kwestią stają się same badania nad kryterium doskonałości literackiej, które jakby nie patrzeć wyrastają z silnego związku między kulturą, a nauka o lit.

2. metoda analizy przedmiotów kultury - na początku wiedza o kulturze uznawana była za część literaturoznawstwa lub chociaż za dziedzinę silnie powiązaną z nauką o literaturze. Wtedy zjawiska kulturowe badano metodą analizy dzieł literackich. Jednak jeżeli weźmiemy pod uwagę ogół zjawisk kulturowych oraz specyfikę ich elementów wówczas dochodzimy do wniosku, że zjawiska kulturowe jako ogół stosunków społecznych należy analizować przez pryzmat związków z całokształtem stosunków, z jakich się wywodzą. Wiedza o kulturze zmierza jednak z stronę, gdzie wytwory kultury są objawem konfiguracji polityczno-społ. Bez wątpienia zarówno wiedza o kulturze jak i nauka o literaturze charakteryzują się zawieszeniem między znaczeniami, otwartością wobec twórczych efektów posługiwania się językiem, a także sprawianiem przyjemności.

Badacze kultury i literatury mają nadzieję, że wpłyną w jakiś sposób na dziedziny życia, którymi się zajmują. Podobno studia nad kulturą popularną prowadzą do śmierci literatury.

Język, znaczenie, interpretacja

Literatura jako rodzaj języka, ale i jako specjalnie użycie języka. Uwzględnia się w niej również szczególną uwagę na język.

Przywołany zostaje wiersz Frosta pt. „Sekret siedzi”. Na jego podstawie zostają wyciągnięte wnioski, że mamy do czynienia ze znaczeniem słowa, wypowiedzi i tekstu. Znaczenia słów składają się na znaczenie wypowiedzi, a znaczenie tekstu to jego oddziaływanie na czytelnika (co autor chciał mu przekazać?).

Wg de Sosjura język to system opozycji. Poszczególne elementy dzieła powinny badane w opozycji do pozostałych elementów systemu językowego. Dowodzi on tego na analogicznym przykładzie pociągów: tożsamość danego pociągu zależy od miejsca jaki zajmuje w systemie kursowania.

Tu następuje powrót do językoznawstwa ulubieńca polonistów, ww. de Sosjura, który mówi, że znak językowy jest arbitralny. Składają się na niego element znaczący (forma zmysłowa) i znaczony (znaczenie). To, że coś nazywa się KRZESŁO to kwestia konwencji bądź reguł mojego języka. Drugą kwestią arbitralności jest fakt, że zarówno forma jak i znaczenie są wyodrębniane na drodze konwencji: pierwszy na płaszczyźnie dźwięku, a drugi na płaszczyźnie pojęciowej.

Związek między językiem, a myślą:

1. język jako wyraziciel myśli

2. język jako determinant myśli

Kod językowy jako teoria rzeczywistości - każdy język ma swój własny sposób nazywania oraz podziału rzeczywistości, np. Anglicy mają określenie pets na zwierzęta domowe, przy czym Francuzi mimo posiadania dużej liczy psów i kotów nie mają słownego odpowiednika, nazywającego tę grupę zwierząt.

Język stwarza swoje własne kategorie - nie dostarcza etykietek kategoriom istniejącym.

Langue - system języka, parole - konkretne mówienie czy pisanie. Język ma za zadanie jako system umożliwić budowanie konkretnych wypowiedzi. Analiza synchroniczna języka obejmuje badanie go w danym momencie, natomiast diachroniczna bada język przekrojowo - zmiany elementów języka na przestrzeni historii. Zadaniem językoznawstwa jest opisanie struktur języka tak aby udowodnić, że występują różnice między np. zamkiem, a zamkiem.

Poetyka wychodzi od istniejących znaczeń i bada jak one powstały (najw zadaniem poetyki jest wyjaśnienie, jak czytelnik radzi sobie z interpretacją dzieła literackiego), a hermeneutyka zaczyna od tekstów, pyta o ich znaczenie i próbuje znaleźć nowe, trafniejsze intrepr. Znaczenia wypowiedzi należy poszukiwać.

Kompetencja lit to wiedza, którą czytelnik wnosi w spotkanie z tekstem. Na jej podst. oparta została krytyka odbioru lit. wg której znaczenie tekstu to doświadczenie czytelnika. Interpr dzieła to opowieść o jego czytaniu. Ważne jest również to, kto interpretuje dzieło. Kiedyś brano pod uwagę tylko możliwość, że to mężczyzna jest odbiorcą dzieła, kobiety zatem miały patrzeć na utwór z punktu widzenia mężczyzny. Marksizm, feminizm, neohistoryzm i wiele innych szkół krytyki - próbują zbadać zjawiska istotne dla kultury. W interpr ważne jest wykorzystanie poszczególnych składników dzieła, które mówią nam jak dzieło powinno być analizowane.

Znaczenie utworu to to, co autor zdołał zawrzeć w swoim dziele. Znaczenie zależy również od sytuacji i momentu historycznego, w kt autor tworzył. Jest to równocześnie doświadczenie czytelnika, własność tekstu, jak i po części chociaż intencja autora. Jeśli musimy już uznać jakąś metodę za słuszną to można powiedzieć, że o znaczeniu decyduje kontekst, kt jest nieograniczony (podatny na wpływ nowych dyskursów teoretycznych).

Hermeneutyka odtwarzająca - rekonstruuje pierwotny kontekst twórczości i intencji autora, a także znaczenia, jakie dany tekst mógł mieć dla współ mu czytelników

Hermeneutyka podejrzeń - ma na celu eksponowanie nie branych pod uwagę do tej pory założeń, których może dotyczyć dany tekst.

Interpr też może być dwojaka - ta, która rozpatruje tekst jako mający dużo do powiedzenia lub jako Inter symptomu - tekst jest nośnikiem głębszych pozatekstowych zjawisk.

Retoryka, poetyka, poezja

Retoryka jako badanie środków mowy, mających na celu ekspresję i przekonywanie - techniki mowy i myślenia, pozwalające na skuteczne oddziaływanie.

Arystek wyodrębnił poetykę i retorykę poprzez stwierdzenie, że retoryka to sztuka przekonywania, a poetyka naśladowania/przedstawiania.

W średniowieczu retoryka stała się sztuką wymowy, a poezja jej ukoronowaniem. Od tego czasu retoryka popadła w niełaskę, wróciła dopiero w XX wieku jako dyscyplina, badająca siłę tworzącą struktury dyskursu.

Dzisiaj poezja jest postrzegana jako silnie związana z retoryką, gdyż to właśnie z jej zasobów korzysta. Kiedyś była uznawana za narzędzie do wkręcania czegoś ludziom.

W rozumieniu teoretyków lit, figura retoryczna jest przekształceniem bądź odstępstwem od zwykłego użycia języka. Np. wyraz róża nie musi oznaczać od razu kwiatu, ale coś pięknego i drogocennego. Figury i tropy coraz częściej traktowane są jako podstawowe elementy struktury języka, a nie odkształcenia. Do najw tropów zalicza się: metaforę, metonimię (korona zamiast królowa), synekdochę (dziesięć par rąk zamiast dziesięciu robotników) oraz ironię. Pojawia się tez kwestia gatunków i rodzajów literackich, które kiedyś wyodrębniano na podstawie mówiącego, rozmówcy czy odbiorcy i tak np. epika była to mowa narratora do określonej jednostki czy grupy osób.

Poezja zawiera w sobie zarówno głos autora jak i głos wypowiadającego jego słowa. Nie zawsze autor jest jednocześnie podmiotem lirycznym. Poezja próbuje dotrzeć do wzniosłości, do czegoś, co przekracza ludzkie pojmowanie, dlatego też używa hiperboli i często zwraca się do czegokolwiek (wiatr, tygrys), zamiast do rzeczywistego odbiorcy. To wiąże się z używaniem figur retorycznych - apostrofy, personifikacji, onomatopei, paradoksu.

Aktowi inwokacji, czyli wymówienia takiego wiersza na głos, towarzyszą silne emocje.

Wg J.S.Milla poezja liryczna to wypowiedź podsłuchana - jeśli podsłuchamy jakąś wypowiedź, próbujemy wyobrazić sobie lub odtworzyć głos mówiącego i kontekst wypowiedzi. Takie przeświadczenie dominowało w XX wieku.

Utwór liryczny to naśladowanie wypowiedzi jakiejś osoby. Jego interpr polega na dotarciu do poglądów mówiącego poprzez wskazówki zawarte w dziele.

Liryka sama próbuje być wydarzeniem. Wszelkie zawarte w wierszu apostrofy nawołują do kogoś, wierząc, że tego kogoś przywołają, a z drugiej strony pokazują, że to wywołanie ma nastąpić na płaszczyźnie werbalnej. Liryka pozwala dostrzec znaczenie, wyłaniające się ze słownej warstwy utworu. Istotą poezji jest wysuwanie na plan pierwszy języka i jego udziwnianie pod względem słownym, fonetycznym itp. Badacze zajmują się analizą związków między tym, co wiersz mówi, a tym jak mówi.

Narracja

Kiedyś za lit uznawana była tylko poezja. Powieść była zbyt zbliżona do biografii czy kroniki. W XX wieku powieść zdominowała poezję. Życie toczy się wg logiki opowieściowej. Wg tej logiki również o nim opowiadamy - co doprowadziło do takiego zdarzenia, co spowodowało to zdarzenie, itp. Struktury narracyjne są wszechobecne.

Teoria narracji to ważny składnik teorii lit. Składają się na nią techniki narracyjne, różne typy narratora czy pojęcie fabuły. Teoria narracji jest też próbą określenia kompetencji narracyjnej - już małe dziecko podświadomie zdaje sobie sprawę z tego, jak opowiadanie powinno wyglądać (wie, kiedy oszukuje się je przy skracaniu opowiadanych bajek ).

Podstawowym warunkiem opowieści jest fabuła, a podstawą fabuły jest przemiana - coś się zaczyna, zmienia, a rozwiązanie uwydatnia zmianę. Zakończenie z kolei musi być jakimś odniesieniem do początku. Fabuła powinna być niezależna od języka czy przekazu - czytelnik powinien mieć prawo streścić ją własnym sposobem, zachowując przy tym sens opowiadania. Fabuła jest jednocześnie ciekawą historią i czymś widzianym z różnych punktów widzenia. Historię miłości można przedstawić z perspektywy kobiety, mężczyzny, ich rodziców.

Zdarzenia/fabuła

Historia/dyskurs

Fabuła czy historia to materiał, który zostaje uporządkowany z określonego punktu widzenia przez dyskurs, ale sama fabuła jest już uporządkowaniem zdarzeń. Najważniejsze jest rozróżnienie między fabułą, a przedstawieniem i historią, a dyskursem.

Jeżeli mamy tekst to nadajemy mu sens poprzez rozpoznanie fabuły i jej przedstawienia z danego punktu widzenia. Pozostałą część materiału możemy traktować jako dany sposób przedstawiania zdarzeń. W tym momencie możemy się zastanowić, jaki sposób przedstawiania wybrano i jakie znaczenie ma ten wybór.

Narratologia (teoria narracji) zajmuje się wychwytywaniem zmian właśnie np. w sposobie przedstawiania czy rozumieniu fabuły.

Najistotniejsze są pytania wskazujące te różnice: kto mówi - ważny jest narrator (1osobowy lub 3osobowy), kto mówi do kogo - odbiorca tekstu jest określany mianem narratee- narracjobiorca, kto mówi kiedy - narracja umiejscowiona w czasie opisywanych zdarzeń, narracja opisująca wydarzenia, które już były, kto mówi jakim językiem- narrator może mówić własnym językiem lub naśladować język innych, jaki jest autorytet mówiącego- jeśli narrator mówi, że ta kobieta jest ładna to z reguły mu wierzymy; jest coś takiego jak narracja samoświadoma - tu narrator przyznaje się do tego, że opowiada jakąś historię i nie bardzo wie, jak ją opowiedzieć; jest też narracja niewiarygodna - tu narrator dostarcza mnóstwo dowodów na swoją stronniczość i przestajemy mu wierzyć; kto patrzy - np. narracja z perspektywy małego dziecka, mimo tego, że autor dzieła wcale dzieckiem nie jest. Narracja została zogniskowana przez świadomość tego dziecka.

Aspekty towarzyszące podejrzeniom, że osoba ogniskująca jest tożsama z narratorem:

1. czas - narracja może ogniskować wydarzenia z teraźniejszości lub jakiegoś odstępu czasowego. Tak np. jeżeli narrator opowiada o wydarzeniach z dzieciństwa, wówczas ogniskuje je wokół świadomości dziecka.

2. odległość i szybkość - albo można coś opowiedzieć szybko, streszczając, albo powoli, snując rozbudowane opowieści. Zdarzenie może być ukazane także jako regularnie powtarzające się. Taka częstotliwość wynika z ważności czy doniosłości zdarzenia, które nie pozwalają na napomknięcie o nim raz.

3. ograniczenia poznania - może być narracja zogniskowana z bardzo ograniczonej perspektywy, np. muchy na ścianie, dająca pośredni ogląd sytuacji bez uwzględnienia m.in. myśli bohaterów (może pokazywać świat tajemniczy) albo narracja wszechwiedząca, która jest w stanie opisać wszystko, włączając w to motywacje bohaterów (może pokazać, że da się pojąć świat rozumem)

Co sprawia, że fabuła jest warta poznania?

- dostarcza czytelnikowi przyjemności poprzez nieoczekiwane zwroty akcji osadzone w codziennym życiu

- opisuje nasze pragnienia, ale też jest pragnieniem poznania - chcemy koniecznie zobaczyć jak dana rzecz się zakończy

- opowieści mają także funkcję uczenia nas o świecie, pozwalają poznać np. bohaterów, czym kompensują niedostatek wiedzy o ludziach z realnego świata

Utwory narracyjne porządkują życie publiczne. Bardzo często sprowadzają nas na ziemię, jeśli chodzi o rozumienie różnego rodzaju uczuć. Do tego służą jako narzędzie krytyki społecznej.

Język peformatywny

Konstatacje - Grzesiek obiecał coś zrobić - takie wypowiedzi odnajmują pewien stan rzeczy, coś stwierdzają i są prawdziwe, albo fałszywe.

Performatywy - Obiecuję, że ci zapłacę - nie są prawdziwe ani fałszywe, są wykonaniem czynności, do których się odnoszą - w tym przypadku jest to czynność obiecywania. Sama wypowiedź jest czynnością.

Należy dokonać testu, aby przekonać się czy dana wypowiedź jest performatywna. Wystarczy dodać przed czasownikiem słowo „niniejszym” lub „tym samym”, które w tym przypadku oznaczają - wypowiadając te słowa. I tak np. mamy niniejszym rozkazuję ci…

Każda wypowiedź może być performatywem utajonym, gdyż taki performatyw nie wymaga występowania czasownika performatywnego - np. stój!.

Kot jest na macie - to konstatacja, jednak jeśli dodamy do tego niniejszym stwierdzam, że kot jest na macie, wówczas robi nam się z tego perfomatyw stwierdzający.

Konstatacje zatem są pewnego rodzaju performatywami.

Jak widać, literatura nie tylko mówi, ale i robi. Stwarza pewne sytuacje:

- powołuje do życia postaci

- powołuje do życia sytuacje

- powołuje również stworzone przez siebie idee i pojęcia

Wypowiedź performatywna wysuwa na pierwszy plan światotwórcze użycie języka. Performatyw zrywa związek między słowem, a intencją autora, gdyż to, co swoimi słowami spowoduję wynika ze społecznej konwencji - jeżeli powiem `obiecuję', złożę obietnicę i dokonam aktu obiecywania bez względu na intencje.

Sonet jest fortunny, jeśli spełnia kryteria sonetu. Do tego dzieło literackie jest fortunne, jeśli zostaje wydane, czytane oraz recenzowane.

Performatywy mogą być poważne - to te, które coś obiecują albo oznaczają zawarcie małżeństwa lub niepoważne.

Język charakteryzuje się tym, że wypowiedzi nim napisane są powtarzalne, da się je zacytować, sparafrazować.

Derrida uważa, że wypowiedzi performatywne to też takie, które wprowadzają coś nowego, stwarzają coś nowego w polityce czy literaturze. Akt polityczny i literacki zależą od związku performatywów i konstatacji - aby się powiódł musi być przekonujący przez odniesienie do stanów rzeczy. Sukces polega na tym, aby stworzyć stan rzeczy, do którego akt się odnosi.

Konstatacja to wypowiedź roszcząca sobie pretensje do przedstawiania rzeczy takimi, jakimi są, a performatyw to zabieg retoryczny, akt mowy, podważający te roszczenia przez powoływanie czegoś do życia, a nie po prostu przedstawianie czegoś, co jest.

Argumentacja, że akt oznajmiania jest wypowiedzią performatywną, przyjmuje postać konstatacji .

Butler proponuje żeby np. płeć traktować jako performatyw - stanowi o niej to, co się robi, a nie czym się jest. Oczywiście mowa tu o czynnościach wielokrotnie powtarzanych. Nadanie dziewczynce imienia jest początkiem procesu udziewczynkowania.

Teoria pedalska- wyzywanie kogoś od pedała nie bierze się zazwyczaj z intencji autora tylko ze stereotypu, schematu, nazwy, którą posługiwano się już w przeszłości. Temu wyzwisku siłę nadaje właśnie świadomość ludzi o tym, że jest to pewnego rodzaju wykluczenie osobnika ze społeczeństwa.

Dla Austina performatyw to nowy aspekt języka, do tej pory pomijany przez badaczy i filozofów. Dla Butler jest to model myślenia o istotnych procesach społecznych. Austina interesuje w jaki sposób dana wypowiedź sprawia, że coś się wydarzyło, a Butler interesuje jak wielokrotnie powtarzana wypowiedź wytwarza realia historyczne i społeczne.

Tożsamość, identyfikacja, podmiot

Pytanie o to kim jest ja - osoba, sprawca działań czy jaźń? Po drugie czy jaźń to coś wytworzonego, czy naturalnego i czy należy rozpatrywać ją w kategoriach jednostki czy zbiorowości ?

1. jaźń jako coś naturalnego i jednostkowego - jest to najbardziej skryta i najw część osobowości i to od niej wychodzi nasze słowo i czyn.

2. jaźń jako jednocześnie coś danego i uwarunkowanego społecznie - np. jest zdeterminowana przez pochodzenie - jesteś biały, czarny, jesteś kobietą albo mężczyzną, co determinuje jaźń

3. jaźń jako coś jednostkowego i wytworzonego - zmienna natura jaźni uwarunkowana naszymi czynami

4. jaźń jako coś społecznego i wytworzonego - stajemy się tym, kim w danej chwili mamy się stać - pracownik, syn, ojciec, itp.

Dzisiaj, wśród teoretyków, panuje opinia, zaciągnięta z psychoanalizy zresztą, że ja to wytwór wielu otaczających go czynników seksualnych, społecznych, językowych.

Podmiot zastanawia się na ile jego ja jest wolne, a na ile zależy od innych czynników. Samo słowo podmiot zawiera w sobie dwie sprzeczności: jest to czynnik działający, ale i coś, co czemuś podlega.

Jeżeli chodzi o tożsamość to są dzieła w których:

- tożsamość zależy od urodzenia

- tożsamość ulega przemianom poprzez koleje losu

- tożsamość opiera się na osobistych przymiotach, ujawniających się w ciężkich sytuacjach życiowych

Teoretycy borykają się z problemem czy badać tożsamość jednostkową czy grupową, bo badanie każdej z osobna prowadzi do wielu niejasności. Z jednej strony warto konkretyzować, z drugiej generalizować i wyciągać wnioski ogólnej z danego przykładu.

Z drugiej strony literatura zajmuje się tożsamością czytelników, chociażby przez to, że kiedy czytamy dane dzieło często utożsamiamy się z bohaterami albo jest to od nas wymagane.

Jest wiele koncepcji na temat tożsamości - kolejna mówi o tym, że tożsamość to wynik własnych przymiotów i emocji, w tym tych, które powoduje miłość.

Jeszcze inna koncepcja mówi o tożsamości wynikającej z identyfikacji z innym człowiekiem.

J. Lacan za początek tożsamości uznaje moment, w którym dziecko zaczyna utożsamiać się ze swoim lustrzanym odbiciem. Tożsamość jako wynik wielu identyfikacji, nigdy nieukończona.

Podmiot ma moc sprawczą, nawet jeżeli jest podzielony wewnętrznie. Ja ma również wolność wyboru, tak samo jak i w niektórych kwestiach jego wybory są czymś zdeterminowane.

Teoria nie prowadzi do jednoznacznych rozwiązań.

---