Fenomenologiczna teoria literatury i literackości
Nurty poetocentryczne (ergocentryczne) – nurty opisu eksponujące walory konstrukcyjne literatury, uznające autonomię estetyczną dzieła, niepodporządkowywanie go celom poznawczym. Skupiają one uwagę na ustanawianiu porządku wewnętrznej organizacji dzieła literackiego, jego struktury, właściwości, na opisie językowych mechanizmów tworzenia znaczeń. Nie są nastawione na interpretowanie lecz na rekonstrukcję ogólnej istoty dzieł.
Fenomenologia – teoria dzieła literackiego należąca do nurtów ergocentrycznych, mająca charakter antybiograficzny i antypsychologistyczny, uznająca autonomię estetyczną dzieła, upatrująca sposobu jego istnienia w odwołaniu do świadomości autora, traktująca dzieło jako wytwór tej świadomości.
Roman Ingarden (1893-1970)
uczeń E. Husserla, filozof, estetyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, po wojnie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i Uniwersytetu Jagiellońskiego
Fenomenologia literaturoznawcza R. Ingardena– wybrana bibliografia:
R. Ingarden, O dziele literackim, 1931
R. Ingarden, O poznawaniu dzieła literackiego, 1937
R. Ingarden, Studia z estetyki, t. 1-3, 1957, 1958, 1970
R.Ingarden, Z teorii dzieła literackiego, [w:] Problemy teorii literatury s.1, Wrocław 1987
D. Ulicka, Ingardenowska filozofia literatury, Warszawa 1992
B. Ogrodnik, Ingarden, Warszawa 2000
Słownik pojęć filozoficznych Romana Ingardena, Kraków 2001
Teoria dzieła R. Ingardena
Dzieło literackie to byt intencjonalny, wytwór aktów świadomości twórcy, w których ma swoje źródło. Nie jest to jednak twór psychologiczny, jako zapisany w materiale językowym uniezależnia się od świadomości autora, nabywa autonomii bytowej, jest wtedy w stanie istnieć nawet poza materiałem fizycznym, np. w czyjejś pamięci, choć wtedy grozi mu zniekształcenie.
Byt intencjonalny to trzeci, poza bytami realnymi i idealnymi, typ istnienia, łączący ich cechy.
Przedmioty realne mają swój początek i kres w powiązaniu z materią, z której są zbudowane.
Byty idealne istnieją wiecznie poza materią, to np. pojęcia abstrakcyjne takie jak nazwy wartości czy kolory.
Autonomia bytowa dzieła
Zdania literackie mimo swego formalnego podobieństwa do zdań w wypowiedziach np. naukowych czy potocznych nie podlegają ocenom w kategoriach: prawda – fałsz. Nie są sądami (zdaniami logicznymi), nie są hipotezami (przypuszczeniami co do rzeczywistości), nie są wygłaszane w dobrej wierze (autor nie udaje, że wierzy w to, co mówi), a mają charakter quasi-sądów (sądów pozornych).
Quasi-sądy zawieszają referencję – odniesienia do przedmiotów istniejących niezależnie od świadomości mówiącego. Zdania dzieła literackiego nie odnoszą się do przedmiotów realnych, lecz do intencjonalnych tzn. będących wytworem świadomości pisarza. Nie można ich więc zweryfikować poza światem dzieła literackiego.
Budowa dzieła literackiego:
1.Dwuwymiarowa struktura – nieprzypadkowy związek elementów, ich powiązanie w dwu układach:
a) Pionowy wymiar dzieła (warstwy):
brzmień
znaczeń
przedmiotów
wyglądów
Dwie warstwy językowe: brzmieniowa, znaczeniowa.
Ad.1 brzmienia głosek łączą się w porządek wyrazów, wyrazy w zdania lub wersy, zdania i wersy w akapity czy strofy. Nad brzmieniami głosek nadbudowują się zjawiska prozodyjne (układy akcentów, intonacja, iloczas).
Ad.2 Znaczenia - nie chodzi tu konkretne znaczenia, ale o mechanizmy znaczeniotwórcze – słowo, zdanie czy wers, strofa czy akapit to kolejne jednostki sensu.
Semantykę rozpatrujemy też w całości tekstu – mówimy o wypowiedzi jasnej, przejrzystej, czy niejasnej, zawikłanej.
Całościami semantycznymi są opis, opowiadanie, monolog, dialog.
Dwie warstwy odnoszące się do treści dzieła: przedmiotowa, wyglądowa.
Ad.3 Warstwa przedmiotów przedstawionych (świat przedstawiony) – to, o czym się w dziele mówi – rzeczy, ludzie, stosunki między nimi, procesy, stany, uczucia, pojęcia abstrakcyjne itp.
Ad.4 Warstwa uschematyzowanych wyglądów – sposoby przejawiania się przedmiotów czytelnikowi.
[Przedmioty - obiekty świata przedstawionego, wyglądy - treść spostrzeżeń związana z tymi obiektami]
W życiu wyglądy spostrzeżeniowe, w literaturze wyobrażeniowe, bo dzięki tekstowi czytelnik nie widzi przedmiotów, ale wyobraża je sobie.
Wyglądy nie muszą być tylko wzrokowe – ale i słuchowe, dotykowe, zapachowe, a nawet wzruszeniowe.
b) Poziomy wymiar dzieła – jego fazowość oparta na porządku następstwa elementów (brzmień, znaczeń, przedmiotów, wyglądów).
Sens fazowości – utwór rozwija się od początku do końca jako całość brzmieniowo-znaczeniowa.
Wartości w dziele
Dzieło literackie wobec innych tekstów językowych:
Na aksjologicznie neutralnym szkielecie dzieła osadzają się jakości artystycznie doniosłe (np. oparte na ukształtowaniu brzmieniowym czy na powiązaniu wartości brzmieniowych i semantycznych).
Prowadzą one do jakości wartości artystycznych (jasność, przejrzystość, napięcia znaczeniowe, paradoksy, efekt zaskoczenia, czy prostoty itp.)
W odbiorze jakości artystyczne umożliwiają dostęp do jakości estetycznie wartościowych, te zaś pogrupowane ujawniają wartości estetyczne (komizm, piękno, brzydota) Najcenniejsze wśród nich to jakości metafizyczne (wzniosłość, tragiczność, tajemniczość, demoniczność, świętość, podłość).
Dzieło jako byt intencjonalny ma charakter schematyczny, najbogatszy nawet opis językowy nie wyczerpie wszystkich cech przedmiotów realnych.
Konkretyzacja – konkretna lektura, w której wypełnieniu ulega zapis głoskowy, przypisane słowom czy zdaniom znaczenia, cechy opisywanych postaci, cechy scenerii i rekwizytów, a także ich wyglądy, uzależniona od semantycznego przekazu w dziele oraz wiedzy i doświadczeń czytelnika.
Warunkiem poprawności jest wierność dziełu i postawa estetyczna – nastawiona na ukonstytuowanie wartości estetycznej i przeżycia estetycznego.
Wnioski – Ingarden stworzył teorię dzieła jako czystego fenomenu, nie interesowały go praktyczne problemy czytania, uwikłania np. kulturowe czytelnika. Nie zajmował się interpretacją dzieł, a rozważał to, co ją umożliwia, jak powinno przebiegać właściwe czytanie.
Pytania:
Jak jest zbudowane każde dzieło literackie?
Jaka jest specyfika dzieł literackich (w jaki sposób wartości artystyczne nakładają się na aksjologicznie neutralny szkielet dzieła)?
Jakie są mechanizmy lektury/poznawania dzieł literackich?