Pytanie 1 Mexikowie (czyt. Meszikowie, popularnie zwani Aztekami) - Najliczniejszy obecnie naród indiański w Meksyku. W momencie konkwisty przewodzili najsilniejszej federacji państw na obszarze Mezoameryki.

Termin Azteca pierwotnie oznaczał "ludzi z Aztlán" i odnosił się jedynie do niewielkiego plemienia, które (jako ostatnie spośród wszystkich ludów Ameryki Środkowej) przybyło na obszar Płaskowyżu Meksykańskiego w XIII wieku. Z czasem jednak ludowi temu udało się podbić i częściowo zasymilować wiele innych ludów, dzięki czemu Aztekowie stali się mniejszością w samym Tenochtitlan.

Mieszkańcy Doliny Meksyku zazwyczaj nazywali siebie terminem Mexica (nadanym im wg ich wierzeń przez boga Huitzilopochtli), od którego wywodzi się współczesna nazwa Meksyku.

Prapoczątki Azteków opisuje średniowieczny dokument indiański, tzw. kodeks Boturini (zwany także Wstęgą Wędrówki - hiszp. Tira de la Peregrinación). Wspomina on, iż Aztekowie natknęli się pewnego dnia na kamienną głowę boga Huitzilopochtli, która wydawała z siebie dziwne świszczące dźwięki. Huitzilopochtli obiecał im, że uczyni ich panami całego Meksyku i wskaże im miejsce do osiedlenia się, jeżeli tylko zabiorą kamienną głowę ze sobą. Zgodnie z legendą, Aztekowie posłuchali ich nowego boga i przybyli na obszar dzisiejszego Meksyku z mitycznej krainy Aztlán (Miejsce Czapli), w 1111 (kodeks Boturini podaje datę 1168), znajdującej się daleko na północy (przypuszczalnie w rejonie dzisiejszego stanu Nowy Meksyk) i osiedlili się na krótko w miejscu zwanym Chicomóztoc (Siedem Grot - mityczne miejsce wymieniane w mitologiach wielu ludów mezoameryki). Następnie w 1163 przybyli do Coatepec (według archeologów w pobliżu miasta Tula) i ostatecznie w 1168 do samej Tuli - miasta oddalonego o 64 km od brzegów jeziora Texcoco. Dopiero po niemal 200 latach od przybycia do Tuli, po ciągłym poszukiwaniu w okolicach jeziora miejsca do zamieszkania i walkach z okolicznymi plemionami, bóg Huitzilopochtli wskazał Aztekom miejsce na ostateczną siedzibę (według azteckiego kalendarza był to rok 1325) - u źródeł strumienia znajdującego się na wyspie, pod skałą z której wypływał znajdował się kaktus, na którym biały orzeł pożerał węża. Kapłani ogłosili iż jest to długo oczekiwany znak od Huitzilopochtli i Aztekowie na wyspie założyli miasto Tenochtitlan (Miejsce Owocu Kaktusa lub Kaktusowa Skała).

W rzeczywistości powód założenia miasta na wyspie mógł być o wiele bardziej prozaiczny: teren wokół jeziora w chwili przybycia Azteków był już od dawna podzielony między silne i zorganizowane miasta, a nowo przybyłym zwyczajnie mogło brakować siły do podbicia któregoś z sąsiadów.

Aztekowie przybyli nad jezioro Texcoco w 1325 roku i zaczęli zagospodarowywać jedną ze znajdujących się na nim wysp, pomimo niewielkiej powierzchni nowej siedziby, uzyskiwano nowe miejsca do rozbudowy miasta budując tzw. chinampas - wykonane z sitowia i mułu z jeziora platformy. Założyli tam miasto Tenochtitlan, a w 1357 część ich plemienia osiedliła się na sąsiedniej wyspie, w mieście Tlatelolco, które zostało w końcu wchłonięte przez miasto Mexików.

W 1425 roku na tron w Azcapotzalco zasiadł Maxtla, uprzednio zabiwszy prawowitego następcę - swojego starszego brata Tayauha. W 1426 polecił uwięzić i zabić młodego władcę Mexików, Chimalpopoca. Jego następca, Itzcoatl, postanowił uniezależnić się i wraz ze sprzymierzeńcami wypowiedział wojnę Azcapotzalco. Po roku ciężkich walk wojna skończyła się zwycięstwem wojsk sprzymierzonych. Tenochtitlan stało się państwem suwerennym.

Autorem sukcesu Azteków był Tlacaelel, dowódca wojsk azteckich. Po zwycięstwie w 1428 został on mianowany Cihuacoatlem (wicekrólem) i przeprowadził konsekwentną reformę całego społeczeństwa. Stworzył mistyczną wizję Azteków jako narodu wybranego przez słońce. Był on inicjatorem spalenia lub skazania na zapomnienie wszystkich dotychczas napisanych lub zapamiętanych historii i stworzenie całej mitologii od podstaw.

Z żelazną konsekwencją palił również wszystkie księgi ludów podbitych i zastępował je wizją rzeczywistości lansowaną przez Azteków. Podbitym pozwalano na zachowanie tradycyjnego panteonu lokalnych bogów, jednak za najwyższych musieli być uznani Huitzilopochtli i jego matka Coatlicue, bogini ziemi.

Tlacaelel stał się także autorem pomysłu wojen kwietnych

wojny toczone w XV wieku przez plemiona azteckie po okresie suszy, która miała miejsce w Meksyku w latach 1450-1454.

W wyniku suszy wśród plemion indiańskich Mezoameryki zapanował głód. Kapłani, jako środek zaradczy, uznali potrzebę składania większej ilości ofiar z ludzi. Aby nie zabrakło ofiar, została zawarta umowa pomiędzy Tenochtitlanem, Huexotzengo oraz Tlaxcalą, o prowadzeniu pomiędzy sobą, corocznie w ustalonym wcześniej miejscu wojen tzw. guerras floridas. Wojny te toczono zawsze wiosną. Ich jedynym celem było pojmanie jak największej liczby jeńców przeznaczonych na ofiary dla bogów. Ponieważ w 1455 rzeczywiście plony były wysokie (padały obfite deszcze) umocniło to przekonania Azteków o słuszności kapłańskich żądań.

Wojny kwietne przyczyniły się też pośrednio do upadku Azteków, gdyż po wylądowaniu Corteza w 1519, plemiona azteckie usiłowały również i w walce przeciwko Hiszpanom stosować reguły "wojen kwietnych", do czego przybysze z Europy nie byli zobligowani, stąd bardzo wysokie straty pośród Indian w starciach z Hiszpanami.

Tlacaelel nigdy sam nie został wybrany tlatoanim, jednak w praktyce rządził tak polityką zagraniczną, jak i wewnętrzną państwa aż do swej śmierci między 1475 a 1480 rokiem. W tym czasie kolejni tlatoani prowadzili dalsze podboje państw Doliny Meksyku. Dzięki składom żywności założonym przez Tlacaelela, Aztekom udało się uniknąć głodu, jaki dotknął sąsiadów w wyniku powodzi w 1449 oraz mrozów i suszy w 1450 i 1451.

Zwycięskie wojny doprowadziły do tego, że w końcu XV wieku większa część państw od północnego Meksyku aż po dzisiejszą Gwatemalę płaciła Trójprzymierzu ( Tenochtitlan, Texcoco i Tlacopan) trybut w tej czy innej formie. W przeciwieństwie jednak do państw europejskich, państwo azteckie nigdy nie było scentralizowane. Z całego "Imperium" spływały do stolicy dary i trybuty, jednak na podbitych terytoriach władzę sprawowała nadal administracja lokalna.

W 1502 na tron wstąpił Montezuma II, dziewiąty tlatoani Azteków. Próbował on przeprowadzić swoistą reformę intelektualną w mieście i zmienić nieco oficjalną ideologię państwową Azteków. Sprowadzał do stolicy urzędników, artystów i poetów z innych podbitych rejonów, a także złagodził politykę wobec podbitej ludności. Za jego panowania w Tenochtitlan, tuż obok wielkiej świątyni Huitzilopochtli z czasów Tlacaelela, postawiono wielką świątynię Coateocalli poświęconą wszystkim bogom.

W latach 1519-1524 Hernán Cortés z oddziałem 500 żołnierzy podbił i opanował terytorium państwa Azteków. Swój sukces zawdzięczał głównie specyfice imperium azteckiego, gdzie w ramach imperium istniały miasta-państwa, które miały pewne synonimy niepodległości (władza) i płaciły coroczny trybut władcom Trójprzymierza, oraz zbiegowi okoliczności związanemu z wierzeniami Azteków. Przybycie Corteza zbiegło się z czasem oznaczonym na powrót bóstwa azteckiego i za nie początkowo Cortez był brany. Fakt, iż Hiszpanie dysponowali końmi, które były wcześniej Aztekom nieznane, nie miał aż takiego znaczenia, jak się do niedawna sądziło. Ostatnim tlatoni był heroiczny obrońca Tenochtitlan Cuauhtemoc, który został zamordowany przez Hiszpanów w lutym 1525 w kraju Majów-Chontal zwanym Acalan (lub Hueymollan w języku nahuall).

Warto wspomnieć, że w czasie najazdów konkwistadorów Aztecy byli na bardzo wysokim poziomie rozwoju. Ich miasta osiągały nawet do 300 tys. mieszkańców.

Społeczeństwo azteckie w zasadzie dzieliło się na dwie podstawowe warstwy - szlachtę, czyli pipiltin i lud, czyli macehuales. Ale każda z tych grup była bardzo zróżnicowana. W warstwie szlacheckiej wyodrębniały się rody arystokratyczne, wywodzące swe pochodzenie najczęściej od potomków możnowładców tolteckich, oraz zwykła szlachta. Głównym zadaniem pipiltinów było pełnienie funkcji publicznych, administracyjnych i wojennych. Szlachta miała specjalne przywileje, między innymi mogła posiadać ziemię na własność i swobodnie nią rozporządzać. Wśród ludności nieszlacheckiej również istniały znaczne podziały. W tej grupie wyróżniali się kupcy, artyści i rękodzielnicy. Niżej od nich w hierarchii społecznej stali wieśniacy , także dzielący się na kilka kategorii.

Najniższą pozycję w społeczeństwie zajmowali niewolnicy, którzy jednak nie tworzyli odrębnej klasy społecznej i jeśli na przykład popadli w niewolę z powodu długów, mogli po zwróceniu należności stać się znowu wolnymi obywatelami.

Elitę społeczną tworzyli wychowankowie calmecac - szkół w których kształcono przyszłych kapłanów i wysokich urzędników, zajmujących najwyższe stanowiska publiczne, sakralne i świeckie.

Młodzież plebskiego pochodzenia wychowywano w zakładach zwanych telpochcalli, czyli "dom młodych". Wpajano jej tam obowiązujące obywateli azteckich zasady postępowania użyteczne dla dobra całej zbiorowości i uczono przede wszystkim rzemiosła wojennego.

Uzbrojenie ofensywne wojownika meksykańskiego składało się z procy (tematlatl), miotacza krótkich oszczepów (atlatl), włóczni właściwej (tematlatl), dzidy o trzech grotach (tlatzontectli), drewnianego miecza o krawędziach nabijanych silnie tnącymi ostrzami z obsydianu (macuahuitl) lub jego odmiany, szerszej i dwuręcznej (macuahuitlzoctli), drewnianej maczugi (cuauhololli), pik, kamieni rzucanych ręcznie oraz łuku (tlahuitolli) z zapasem strzał (mitl). Groty wykonane były z łupanego kamienia, kości zwierzęcych lub rybich ości bardzo mocnych i ostrych. Groźną i skuteczną bronią były zwłaszcza macuahuitl i macuahuitlzoctli o czym przekonali się Hiszpanie obserwując jak jeden cios potrafi zabić konia.

Uzbrojenie defensywne obejmowało okrągłe tarcze (chimalli), wykonane z twardej trzciny przeplatanej bawełnianymi sznurami, z zewnątrz zdobione m.in. piórami i złotymi blachami, chroniące nawet przed strzałem z kuszy; ichcahuipilli - rodzaj pancerza - kaftanu ze skóry podbitej bawełną lub z samej zbitej i mocno pikowanej bawełny, o gubości do dwóch palców; kaftan z krótkimi spodniami, z grubego materiały, pokryty różnobarwnymi piórami, ubiory ze skór zwierzęcych oraz drewniane hełmy w kształcie głów węży, orłów, jaguarów, w których twarz wojownika wystawała z otwartej paszczy, bogato zdobione piórami, złotem, szlachetnymi kamieniami.

Stroje wojenne różnicowały wojowników ze względu na pochodzenia i pozycję społeczną. Na przykład wojownicy wywodzący się z ludu mogli nosić ichcahuipilli tylko do pasa i zdobiły ich wyłącznie skóry zwierzęce, podczas gdy szlachta używała ichcahuipilli długich, sięgających czasem do połowy łydek, oraz nosiła ozdoby z piór, złota, drogocennych kamieni.

Kupcy

Kupcy zwani pochteca, tworzyli odrębną warstwę w społeczeństwie azteckim. Byli bardzo użyteczni dla władców, gdyż poza działalnością handlową zajmowali się również wywiadem prowadzonym na terenach, przez które przechodzili. Ekspedycje kupieckie wyruszały w różnych kierunkach na dalekie wyprawy, sprowadzając cenne surowce i handlując gotowymi wyrobami. Kupcy mieli własne bóstwo, yacatecuhtli, któremu składali ofiary przed wyprawą głównie z indyków i przepiórek, prosząc o opiekę a po wyprawie w podzięce za szczęśliwy powrót.

W handlu azteckim posługiwano już się pewnymi środkami płatniczymi, jak m.in., małymi siekierkami z miedzi, tulejkami z piór wypełnionymi proszkiem złota, ozdobnymi piórami i ziarnami kakao.

Jeńców wojennych na ogół poświęcano na ofiary bogom, jednak tych, którzy posiadali jakieś nieprzeciętne zdolności, sprzedawano do służby w gospodarstwach domowych lub też przydzielono do prac użyteczności publicznej. Przestępstwa, za których popełnienie człowiek tracił wolność, były następujące: zaniedbanie doniesienia o zdradzie, przynależność do rodziny zdrajcy, porywanie dzieci mające na celu sprzedaż wolnych ludzi, sprzedaż cudzej własności bez zezwolenia właściciela, kradzież bez odszkodowania. Wszyscy ci przestępcy stawali się własnością prywatna przeważnie tych osób, na których niekorzyść popełnili przestępstwa i którym winni byli zadośćuczynienie.

Niewolnictwo dobrowolnie przyjmowali biedacy, którzy nie posiadali ziemi ani wystarczających środków do życia, osobnicy zbyt leniwi, aby zatroszczyć się o zdobycie środków utrzymana, gracze i prostytutki, szukające oparcia i protekcji. Często również sprzedawali dziecko, zastrzegając sobie, że wówczas gdy podrośnie na tyle, aby móc pomagać użytecznie w gospodarstwie domowym - wymienią je na młodsze.

Niewolnik mógł sprawować władze wobec swojej rodziny, mógł posiadać dobra prywatne i nawet mieć z kolei własnych niewolników. Jego dzieci rodziły się wolne. Jedyne co tracił - to możność uzyskania jakiegoś oficjalnego stanowiska, które zależne było od służby publicznej i nie mogło być powierzane ludziom, którzy popełnili jakieś wykroczenia przeciw społeczeństwu.

Pytanie 2

Region zamieszkany przez Majów dzieli się na cztery główne krainy historyczne:

Północne Równiny (Northern Lowlands) obejmujące większość właściwego Półwyspu Jukatan.

Centralne Równiny - Petén (Central Lowlands) - region obejmujący tropikalny las podzwrotnikowy Petén, czyli większość współczesnego terytorium Belize, wcinający się klinem w północną Gwatemalę oraz południowe rejony meksykańskiego stanu Campeche.

Południowe Równiny (Southern Lowlands) - zwane również Równinami Przejściowymi - obejmują pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniej Hondurasu, wzdłuż zlewiska rzeki Usumacinta aż do jej ujścia do Atlantyku.

Wyżyny Gwatemali (Guatemalan Highlands) - obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanicznych, mniej więcej od granic Salwadoru po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż Pacyfiku. Tak granica wschodnia jak i zachodnia tego obszaru są trudne do określenia, głównie ze względu na niskie zaludnienie i mieszanie się kultur w przeszłości.

W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i Wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji (almehenob), zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów a także innych kultur (jak Olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.

W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze Mezoameryki, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.

W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia pisma, choć głównie w formie ideograficznej.

Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Tikal, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (kilkadziesiąt metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach. Jednakże pod koniec tego okresu miasta te stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana

Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy III wieku, kiedy to na obszarze Majów pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu tak zwanej Długiej Rachuby. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe, jak na przykład strefa wpływów miasta Tikal.

Miasta Majów często błędnie określa się mianem miast-państw lub (z grecka) poleis. W przeciwieństwie jednak do ich greckich odpowiedników, zależności między nimi były o wiele bardziej luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do związków między panującymi dynastiami. Inaczej niż w wojnach europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i polityki było raczej utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii, bądź tylko wzięcie do niewoli nieprzyjacielskich wodzów i złożenie ich w ofierze bogom, niż rozciągnięcie nad pokonanym miastem władzy macierzystej metropolii. Ten element życia społeczeństw południowej Mezoameryki nie jest jednak do końca zbadany, głównie ze względu na niedostatecznie zbadany materiał źródłowy. Jednak historia polityczna Majów okresu klasycznego, zwłaszcza genealogia dynastii królewskich, wojny, sojusze i związki poszczególnych królów z fundacją poszczególnych budowli, są coraz lepiej poznane, w miarę jak postępuje odczytywanie inskrypcji hieroglificznych na stelach i budowlach publicznych.

W tym okresie w miastach Majów pojawia się podział na klasy społeczne (władców, arystokrację świecką, kapłanów i lud). Władcy poszczególnych miast nosili tytuł ahau (w nowej pisowni majańskiej - ajaw) - tym samym tytułem w okresie kolonialnym Majowie określali króla Hiszpanii. Bardzo rozwinięta sieć handlowa oraz prawdopodobnie migracje ludności, powodują zaimportowanie wielu wątków mitologicznych, nowinek technicznych i artystycznych z Teotihuacan. W połowie IV wieku doszło nawet do inwazji, w wyniku której Tikal, miasto o największych wpływach, zostało w 378 przejęte przez króla Nun Yax Ayin, fundatora nowej dynastii, wywodzącej się ze środkowego Meksyku.

Fakt ten miał ogromne znaczenie dla przyszłego rozwoju kultury Majów, gdyż przejęte zostało bardzo wiele elementów obcej kultury, tak w warstwie materialnej, jak i ikonograficznej.

Środkowy okres klasyczny (Middle classic period), między połową VI wieku a końcem VII wieku, jest dla Majów czasem wojen i niepokojów. Pierwszą z udokumentowanych wojen był konflikt między Tikal a Caracol, rozpoczęty w 556 roku. To drugie miasto początkowo wojnę przegrywało, zostało nawet zdobyte i złupione, jednak z czasem przyłączyły się doń inne miasta regionu i w 562 Tikal zostało ostatecznie pokonane przez króla Caracolu, Yajaw Te' K'inich II. Od tego czasu dominacja Tikal słabnie, a ostatecznie zanika. W jego miejsce pojawia się nowa potęga regionalna - Calakmul, sprzymierzone z miastami Dos Pilas, El Perú i Naranjo. W roku 599 władca Calakmul odniósł zwycięstwo nad królową Palenque Yok Iknal i splądrował miasto.

W 695 roku królowi Tikalu, Jasaw Chan K'awiil I udało się pokonać armie Calakmul i wyzwolić spod jego dominacji. Oba miasta wyszły jednak z konfliktu bardzo osłabione, a pozostałe miasta nie były w stanie objąć przywództwa nad regionem. W efekcie, na całym obszarze zamieszkanym przez Majów nastąpił kryzys tradycyjnej polityki międzynarodowej. Mniejsze miasta przestały uznawać przewodnią rolę tradycyjnych hegemonów, zaś żadne z państw nie było w stanie narzucić swej woli siłą. Proces ten nie jest do końca zbadany, jednak wydaje się, że właśnie w tym okresie (koniec VII wieku) klasyczna cywilizacja Majów zaczyna chylić się ku upadkowi. Z drugiej strony, niektóre ośrodki właśnie w tym okresie osiągnęły największy rozwój architektoniczny. Palenque (znane wówczas pod nazwą B'aakal) zostało odbudowane po wojnie z Calakmul, po objęciu władzy przez królową Sak K'uk, założycielkę nowej dynastii w roku 612. Jej syn, K'inich Janaab' Pakal, znany jako Pacal Wielki, panujący w latach 615-683, stał się jednym z najsłynniejszych władców Majów okresu klasycznego, głównie ze względu na zakrojone na wielką skalę projekty budowlane.

Próbę zdobycia lokalnej przewagi podejmowało wiele miast, jednak dość szybko spotykała je klęska. Los ten spotkał m.in. Dos Pilas, które zostało niedługo po 761 roku zdobyte i złupione, a wkrótce potem - całkowicie opuszczone. Do końca VIII wieku, w większości tradycyjnych ośrodków życia politycznego i kulturalnego zamiera całkowicie działalność budowlana, co oznacza prawdopodobnie ich opuszczenie.

W okresie klasycznym schyłkowym, latach 800-900, nastąpił upadek majańskiej cywilizacji, jedno z najbardziej tajemniczych wydarzeń w całej historii prehiszpańskiej Ameryki. Już około roku 700 w ważniejszych ośrodkach regionów środkowych i na nizinnym południu zaprzestano wznoszenia budowli ceremonialnych, rezydencjalnych i administracyjnych, upadały rzemiosła i dystrybucja dóbr luksusowych. Nie stawiano już rzeźbionych monumentów. Pomimo to w niektórych miastach o mniejszym znaczeniu nadal uprawiano tę rzeźbiarską sztukę, a ostatni znany przykład nosi datę 909 r. i został odnaleziony w Toninie (Chiapas), ważnym, chociaż peryferyjnym ośrodku.

Tylko niektóre miasta, jak Ceibal i Caracol, rozwijały się jeszcze przez krótki okres, podczas gdy w innych liczba ludności zmnieszyła się w posób drastyczny (do 10% w Tikalu), po czym zostały opuszczone całkowicie, zaś ruiny niektórych ośrodków odkryto ponownie dopiero w XIX wieku. Nie oznacza to jednak, że ten obszar zupełnie się wyludnił, jednak aż do przybycia jukatańskich Itzów w XIII wieku nie powstała w Peten, Chiapas i dzisiejszym Belize żadna cywilizacja miejska. Żyjący na tych terenach Majowie Chol czy Tzetzal żyli już tylko w rozproszonych, małych wioskach. Najsilniejszy związek z dawnymi miastami wykazywali tzw. leśni Majowie z plemienia Lacandona, do dziś odwiedzający położone w dżungli ruiny Yaxchilan, Palenque czy Bonampak, aby odprawiać tam ceremonie religijne.

Centrum cywilizacji Majów po upadku klasycznych ośrodków przeniosło się na północną część półwyspu Jukatan. W miastach Uxmal, Edzná, Oxkintok, Labná, Sayil i Kabáh, które znajdowały się w najlepszym momencie swego rozwoju, wzniesiono ogromne budowle i rozkwitał architektoniczny styl Puuc.

Ze względu na złożoność, którą w tej epoce osiągnęła kultura Majów, jest mało prawdopodobne, że jej upadek (utożsamiany potocznie z upadkiem cywilizacji Majów w ogóle) mógł zależeć od jednego czynnika. Formułowano więc różne hipotezy, które przypisywały większe znaczenie czynnikom wewnętrznym, powodującym destabilizację, jak na przykład ogromna przepaść między klasami społecznymi, czy też nadmierny wzrost liczby ludności i jego skutki związane ze środkami utrzymania i możliwym niezadowoleniem z powodu braku żywności. Mówiąc o przyczynach zewnętrznych koncentrowano się z jednej strony na zniszczeniu tradycyjnych sieci handlowych - upadek Teotihuacanu rozpoczął się około 700 roku - co spowodowało utratę bogactw, prestiżu i władzy przez część elity panującej, a z drugiej, na najeździe zmeksykanizowanych grup Majów (Putún i Chontal), co miało doprowadzić do powstania interesujących zjawisk synkretyzmu, czy też zmieszania się z innymi kulturami mezoamerykańskimi.

Fakt, iż centra Majów zostały opuszczone, nie oznacza, że całkowicie znikła ich kultura. Jak to się dzieje we wszystkich procesach kulturowych, nowe warunki spowodowały głęboką transformację społeczeństwa w taki sposób, że pewne charakterystyczne cechy zanikły, podczas gdy inne uległy modyfikacji i ułatwiły adaptację kultury do nowych czasów.

Zmiany w okresie postklasycznym, przypadającym na lata 900-1500, były bardzo znaczące w porównaniu z etapem poprzednim. Miasta półwyspu Jukatan, regionu o niskich opadach i mniej żyznych glebach, rozwijały się dzięki zasobom lokalnym, zwłaszcza morskim (ryby i sól), wykorzystując też rośliny do produkcji włókien (bawełna i sizal) oraz owoce, miód i produkty zwierzęce. Liczni badacze twierdzą zgodnie, że - podobnie jak na pozostałych ziemiach Mezoameryki - był to etap wzrastającego militaryzmu. Trzeba podkreślić, że wiedzę o schyłku tego okresu, dzielącego się na wczesny i późny, czerpiemy z dokumentów, które przetrwały do dzisiaj i były napisane zarówno w językach indiańskich (alfabetem łacińskim - na Jukatanie księgi "Chilam Balam", w górach Guatemali księga "Popol Vuh" czy "Annales de Cakchiquel"), jak i po hiszpańsku (np. "Relacja o sprawach Jukatanu" biskupa de Landy). Zarówno sztuka, architektura jak i astronomia okresu postklasycznego wykazywały znacznie niższy poziom zaawansowania, w porównaniu z okresem klasycznym, zaprzestano m.in. rzeźbienia steli kalendarzowych w Długiej Rachubie oraz inskrypcji dynastycznych, co uniemożliwia dokładne datowanie zabytków. Nadal używano jednak pisma hieroglificznego i tworzono kodeksy (księgi harmonijkowe), która to sztuka ocalała na Jukatanie aż do okresu hiszpańskiej konkwisty.

We wczesnym okresie poklasycznym, obejmującym lata 900-1221, północna strefa ziem nizinnych była zasiedlona gęściej niż kiedykolwiek przedtem. Chociaż niektóre regiony Obszaru Centralnego Belize i El Petén były nadal zaludnione, największy rozwój kulturowy dokonywał się teraz na północy półwyspy Jukatan. Miasto Chichén Itzá, kontrolowane przez plemię Majów Itzá, w ciągu dwóch wieków zdominowało cały Jukatan, pod względem zarówno militarnym, jak i handlowym.

. W okresie postklasycznym na Jukatanie pojawili się Toltekowie, przybysze z centralnych wyżyn Meksyku. Przekazy spisane w czasach kolonialnych sugerują, że Toltekom przewodził Kukulcan, który miał być tożsamy z Ce Acatl Topiltzin (Quetzalcoatl), wygnanym tolteckim władcą z Tuli. Ta na poły legendarna postać utożsamiana była z kolei, zarówno na terenach Majów jak i Nahua, z bogiem przedstawianym bądź to jako upierzony wąż, bądź też jako brodaty mężczyzna o białej skórze. Architektura Chichen Itza nosi wyraźne wpływy środkowomeksykańskie, również kult Kukulcana-Quetzalcoatla, któremu poświęcona była jedna z piramid tego miasta, dowodzi rozwiniętego tolteckiego osadnictwa na Jukatanie.

Okres poklasyczny późny (1221-1500) rozpoczął się od upadku Chichen Itzá w 1221 roku i przejęcia hegemonii przez pobliskie Mayapán. Kroniki nie podają przyczyn tej zmiany, chociaż należy uwzględnić wśród nich polityczną intrygę. Generał dowodzący armiami Mayapanu, Hunac Ceel, sprzymierzony z miastem Izamal, zdobył i splądrował Chichen Itzá. Dzięki temu Mayapan uzyskał hegemonię, która utrzymywała się na Jukatanie przeszło dwa i pół wieku. Uchodźcy z Chichen Itzá powędrowali do niemal wyludnionego Petenu, gdzie założyli nową stolicę, Tayasal, niewielkie miasto na wyspie śródleśnego jeziora. W tym czasie rozwijały się też ośrodki ze wschodniego wybrzeża Jukatanu: Tulum, Isla Mujeres, Cozumel, Lamanai i Santa Rita Corozal, znane w okresie konkwisty jako Chetumal. Dzięki handlowi z innymi ośrodkami (prowadzonemu głównie przez przybrzeżnych żeglarzy z grupy Majów Chontal lub Putun zwanych niekiedy "Fenicjanami Mezoameryki") osiągnęły stopniowo wspaniały rozkwit, włączając do swych dzieł artystycznych elementy charakterystyczne dla centralnego Meksyku - freski ścienne i ceramikę o wpływach Misteków, rozwijaną w Oaxaca (ostatni taki fresk powstał w Tulum około roku 1450, a więc niedługo przed konkwistą). Sytuacja polityczna była jednak niestabilna, czego dowodem było otoczenie całego Mayapanu i Tulum murami obronnym, czego we wcześniejszych okresach nigdy nie czyniono.

W roku 1441 Ah Xupán Xiu, władca miasta Uxmal stanął na czele koalicji jukatańskich miast przeciwko dynastii Cocom władającego dominującym na Jukatanie miastem Mayapán. Doszło do otwartego buntu zbrojnego, miasto zostało ograbione, spalone i opuszczone, darowano jedynie życie stacjonującym tam meksykańskim najemnikom. Część wychodźców z Mayapanu powędrowała w dżungle Petenu, osiedlając się - pod nazwą Kow'oj - w sąsiedztwie swoich odwiecznych wrogów, Itzá. Kow'oj osiedlili się m.in. w Zacpeten i Topoxte, opuszczych ośrodkach ze schyłku okresu klasycznego, wprowadzając tam typowo postklasyczną architekturę, wzorowaną na budynkach Mayapanu. Po upadku tego ostatniego, cały Jukatan pogrążył się w wojnach domowych między 16 państewkami, rządzonymi przez halach uinic (władców) i zorganizowanymi wokół małych, silnie ufortyfikowanych miast. Ród Xiu przeniósł swoją siedzibę z upadającego Uxmal do Mani, zaś ocalały z pogromu ród Cocom osiedlił się w Sotuta. Ich antagonizm wykorzystali Hiszpanie, gdy w 1517 roku wkroczyli na ten obszar.

W okresie postklasycznym rozwijały się też państwa Majów w południowej części ich obszaru kulturowego, to jest na terenach górskich dzisiejszej Gwatemali. Powstały tam królestwa Majów Quiche (ze stolicą w Gumarcaah, zwaną Utatlan przez ludy Nahua z Wyżyny Meksykańskiej), Cakchiquel (ze stolicą w Iximche), Tzutujil (ze stolicą w Chuitinamit), Mam (ze stolicą w Zaculeu) i Pocomam (ze stolicą w Mixco Viejo). Budowali oni silnie ufortyfikowane, kamienne miasta na szczytach gór, skupione wokół surowych, kamiennych świątyń-piramid, pałaców władców i rozległych placów do gry w rytualną piłkę. Ich architektura pozbawiona jest bogatej ornamentyki (zwłaszcza rzeźb figuralnych i fresków) typowej dla Jukatanu i El Peten; brak jest tam również inskrypcji kalendarzowych i dynastycznych. Królewskie rody górskich Majów legitymizowały swoją władzę legendarnymi związkami z dawnym imperium Tolteków (Tula), skąd mieli otrzymać swoje insygnia. Władcy Quiche z rodu Cavec, drogą militarnych podbojów, rozszerzyli stopniowo swoją władzę na sąsiednie plemiona, tworząc lokalne mocarstwo, dynamicznie rozwijające się i agresywne wobec sąsiadów. Szczyt potęgi osiągnęli po roku 1350, za panowania królów Cotuja i K'ucumatz. Podbili nawet wybrzeża Pacyfiku, zarazem skutecznie tłumiąc bunty wasali - Cakchiquel, oraz blisko spokrewnionych plemion Tamub i Ilocab. Od podbitych ludów ściągali wysokie trybuty i osadzali na ich ziemiach swoje garnizony. Państwem tym, funkcjonującym aż do przybycia hiszpańskich konkwistadorów, rządziło każdorazowo dwóch władców, noszących tytuły ahpop (ajpop) i ahpop camha. Pozostało po nim jedno z najwybitniejszych dzieł literatury prekolumbijskiej, "Popol Vuh" czyli "Księga Rady Narodu Quiche", spisana po podboju alfabetem łacińskim w języku Majów.

Dla Majów, tak jak i dla przytłaczającej większości mezoamerykańskich Indian, przybycie Hiszpanów było prawdziwą klęską - w aspekcie zarówno biologicznym, jak i kulturowym. Znane są przyczyny dramatycznego spadku liczby ludności, którego początkiem była konkwista. Nowe choroby, na które Indianie nie byli odporni i ciężka eksploatacja, której zostali poddani w ciągu wieków; doprowadziły do wymarcia licznych grup etnicznych i rozpadu struktury kulturowej tych, którzy przeżyli.

W XVI wieku ziemie Majów, a zwłaszcza Jukatan i płaskowyż Gwatemali, były politycznie zorganizowane w małe państewka, walczące ze sobą o hegemonię. Pierwsze kontakty między Majami, a Hiszpanami sięgają roku 1502, kiedy Krzysztof Kolumb podczas swej czwartej podróży spotkał w Zatoce Hondurasu płynących na łodziach majańskich kupców. Parę lat później w 1511 roku, dwudziestu rozbitków ekspedycji Valdivii dotarło do zachodniego wybrzeża Jukatanu, gdzie wszyscy zostali schwytani przez Majów, a niektórzy złożeni w ofierze. Juan de Grijalva, jeden z dwóch pozostałych przy życiu rozbitków, po wielu przygodach nawiązał kontakt z Hernanem Cortesem w czasie jego pierwszej ekspedycji w tej strefie w 1519 roku. W roku 1517 wybrzeża Jukatanu spenetrował Francisco Hernández de Córdoba, lądując w mieście Champoton. Majański władca tego ostatniego, Ah Moch Cuch, rozkazał swoim wojownikom zejść do portu i zaatakować Hiszpanów, co zakończyło się całkowitą klęską konwistadorów.

Już wczesne kontakty z Hiszpanami przyniosły ogromne szkody Majom z Jukatanu, którzy przeżyli pierwszą wielką epidemię, być może ospy, w latach 1515 i 1516. Sytuacja nie zmieniła się w latach późniejszych - w 1517 i 1518 na Jukatanie dochodziło do konfliktów zbrojnych. Hernán Cortés wrócił na półwysep w 1524 roku, a w 1525 przeszedł region centralny i nizinne południe, poznając Tayasal, stolicę Itzás. Tymczasem górskie plemiona Majów już wiedziały o przybyciu Hiszpanów i konkwiście. Delegacja ich głównych grup rzeczywiście była w Tenochtitlanie, stolicy Azteków, przed jej upadkiem w 1521 roku, ale nawet to nie skłoniło Majów do stworzenia szerszego przymierza przeciwko nowemu najeźdźcy.

Kiedy Pedro de Alvarado wraz z indiańskimi sojusznikami Tlaxcaltecami przybył w 1524 roku na ziemie górskich Majów w Gwatemali, napotkał silny opór Indian Quiché, podczas gdy ich odwieczni rywale: Zoques, Tzotziles i Cakchiquel stali się jego sprzymierzeńcami. Alvarado pokonał armię Quiche pod wodzą księcia Tecum Uman, osobiście zabijając go na polu walki, po czym wkroczył do ich stolicy Gumarcaah i spalił ją, wraz z uwięzionymi majańskimi arystokratami. Wracając do Meksyku zdobył jeszcze (po kilkumiesięcznych oblężeniach) ufortyfikowane miasta Mixco Viejo oraz Zaculeu. Większość sojuszy trwała krótko i w niedługim czasie rozpoczął się proces kolonizacyjny, oparty na eksploatacji ziemi i zamieszkujących ją Indian. Wkrótce wybuchło jednak w Gwatemali powstanie Indian przeciwko kolonizatorom. Na jego czele stanęli ostatni władcy Quiche oraz Belehe Cat, król plemienia Cakchiquel, którzy początkowo złożyli hołd hiszpańskiej koronie i przyjęli chrzest. Rebelianci zostali jednak pokonani, zaś zbuntowani królowie - powieszeni. Powstania wybuchały później przez cały okres kolonialny, a nawet podczas tworzenia niepodległej republiki Gwatemali. Ostatnio pojawienie się takich konfliktów mogliśmy obserwować w Chiapas, w 1994 roku w postaci powstania zapatystów.

Podbój Jukatanu trwał znacznie dłużej, z uwagi na rozdrobnienie polityczne tego terenu. W 1531 Francisco de Montejo Starszy, jeden z towarzyszy Grijalvy założył miasto Campeche, zaś jego syn dotarł aż do ruin Chichen Itza, które ogłosił stolicą hiszpańskiego Jukatanu. Jednak po kilku miesiącach okoliczni Majowie powstali przeciwko najeźdźcom, zmuszając ich do ucieczki. W 1540 Francisco de Montejo Młodszy najechał Jukatan jeszcze raz, zakładając miasto Merida na ruinach majańskiego T'ho. Władca pobliskiego Mani z rodu Xiu sprzymierzył się z Hiszpanami, przyjął chrzest i otrzymał szlachecki tytuł hidalgo, dążąc do uzyskania sojuszników przeciwko swoim odwiecznym antagonistom - wywodzącemu się z Mayapanu rodowi Cocom. W 1546 połączone siły Hiszpanów i Xiu zwyciężyły armie państewek Majów wschodniego Jukatanu, oficjalnie kończąc konwistę półwyspu. Tayasal, miasto Majów z plemienia Itza przetrwało jednak na wyspie jeziora Petén Itzá aż do roku 1697, kiedy to hiszpańska piechota Martína de Ursua, gubernatora Jukatanu, dotarła łodziami na wyspę i przełamała obronną palisadę. Jednak podobnie jak w górach Gwatemali, również na porośniętych dżunglą nizinach powstania wybuchały przez cały okres kolonialny, osiągając kulminację w XIX-wiecznej tzw. "wojnie kast".

Wbrew opiniom lansowanym od połowy XIX wieku, popieranym zwłaszcza przez Erica Thompsona, Majowie nie byli ludem nastawionym pacyfistycznie. Poszczególne miasta prowadziły ze sobą w różnych okresach wiele wojen, jednak ich nasilenie było o wiele mniejsze, niż konfliktów zbrojnych w ówczesnej Europie. Armie rzadko przekraczały liczebność kilkuset wojowników, a gęsty las podzwrotnikowy w zasadzie uniemożliwiał zastosowanie skomplikowanych manewrów taktycznych. Podobnie jak w innych kulturach Mezoameryki, bitwy Majów sprowadzały się zazwyczaj do serii potyczek między poszczególnymi wojownikami.

W walce najczęściej używano różnego rodzaju maczet wykonanych z drewna i ostrych kawałków obsydianu, pik oraz maczug. Gęste zalesienie spowodowało, że nie wytworzył się u Majów żaden specyficzny typ broni miotającej, ani specjalizacja w obrębie wojsk.

Rok kalendarzowy Majów składał się z osiemnastu miesięcy liczących po dwadzieścia dni, czyli z trzystu sześćdziesięciu dni i czterech dni dodatkowych przy końcu roku; istniał "rok przestępny" celem wyrównania różnicy kilku dodatkowych godzin, jakie zawierał rok słoneczny. Za pomocą tego kalendarza można było oznaczyć każdy dzień w okresie liczącym trzydzieści tysięcy lat. Niezliczone generacje kapłanów studiowały niewątpliwie ruchy gwiazd, aby móc go ułożyć, gdyż jeśli nawt jakiś genialny umysł zrobił taki wynalazek, musiał oprzeć się na obserwacjach ciał niebieskich, które rozwijało się przez setki lat. Majowie mieli nie tylko kalendarz oparty na obserwacjach Słońca, ale i na badaniach ruchów planety Wenus.

Myśliciele Majów, zastanawiając się nad początkiem świata, ustalili przypuszczalną datę jego stworzenia na rok 3300 p.n.e., co w zastanawiający sposób zbiega się z twierdzeniami ojców Kościoła, którzy głosili, żę świat został stworzony w roku 4004 p.n.e. Jedni i drudzy zbyt nisko oceniali czas jego istnienia - uczeni współcześni obliczyli wiek Ziemi na prawie trzy miliardy lat.

Upadek cywilizacji Majów sięga roku 1000 n.e. , kiedy to na Jukatanie wybuchła wojna domowa. Do tej pory nie wiadomo dlaczego doszło do takiego kryzysu, który później rzucił cień przegranej na walczących z hiszpańskimi najeźcami Majów. To wszystko przerodziło się w prawdziwe piekło. Walki, śmierć i rozpacz już nigdy nie opuściły cywilizacji.

W panteonie najważniejszych bogów pierwsze miejsce zajmował Bóg-Stwórca, Hunab Ku („Jedyny Bóg”), niekiedy zwany był również Kinebahan („Oczy i Usta Słońca”) i uosabiał wówczas promienie słońca. Był on, w kosmologii majów odpowiedzialny za stworzenie świata po trzech potopach i źródło wszelkiego istnienia.

Ahau Kin [edytuj]

Obok Hunab Ku często wymienia się starego boga Ahau Kin bez wkładu i wsparcia którego nie byłoby możliwe dzieło stworzenia świata. Nazywano go „Władcą Oblicza Słońca”. Był obdarzony przez Majów najwyższym szacunkiem pomimo, iż nie dysponował bezpośredniej władzy. Traktowano go jako praprzodka, boga słońca Hunahpu

Itzamna [edytuj]

Wszyscy pozostali bogowie stali poniżej boga Hunab Ku. Niezależnie od charakteru tych bogów posiadali oni wiele cech ludzkich, dzięki czemu można było ich rozróżniać wśród takiej wielkiej liczby bogów. Przykładem tego jest potężny bóg Itzamna, "Dom Iguan" (Zamna), syn boga Hunab Ku. Nazwa Dom Iguana odnosi się do jednego z mitycznych wyobrażeń Majów na temat Wszechświata mówiącego, iż ziemia spoczywa na grzbiecie wielkiej jaszczurki zaś Kosmos był jej domem

Bardzo ważnym bogiem w mitologii Majów był bóg wód i roślinności oraz deszczu i burzy Chac (Tlaloc) -(„Powodujący Wyrastanie”) - zwłaszcza na Jukatanie, gdzie okres suszy trwał bardzo długo. Bardzo często jego imię oznaczało „czerwony” lub „duży” a pochodzenie imienia tłumaczy się od jego opadającego nosa lub obwisłego przyrodzenia. Jego domeną była płodność ziemi. Przedstawiano go z wyraźnie podkrążonymi oczami i z wysuniętym językiem, co klasyfikowało go do starego pokolenia bogów.

rogal2000

W mieście Palenque czczono pramatkę, założycielkę dynastii panującej w tym mieście, Panią Bestię. Żyła ona w 2360 r. p.n.e. i urodziła trojaczki. Ojcem ich był GI' ( G-jeden-kreska_). Boska trójca z Palengue otrzymała imiona GI, GII,GIII. Największe znaczenie spośród braci przypisują majolodzy GI, kojarzonym z bogiem Wenus-90 Wiatrem-0 a także z Quetzalcoatlem, pierwowzorem Kukulkana z Jukatanu. Jak wiemy, Majowie boga Quetzalcoatla, przejęli od Tolteków i nazwali go Kukulkanem. Był on symbolem boga wiatru, a jego pióra symbolizowały zmarszczki na wodzie spowodowane wiatrem, tchnienie samego życia i związek nieba z ziemią. Kukulcan jako „Jasny bóg” był ich nauczycielem sztuki pisania

Pytanie 3 Inkowie to ludność tubylcza zamieszkująca terytoria przybrzeżne wzdłuż środkowych Andów w Ameryce Południowej (zobacz Indianie). Państwo Inków, założone w XII wieku, rozbudowane zostało w rozległe imperium w ciągu niespełna 200 lat przed odkryciem Ameryki. Na początku XVI w. obejmowało prawie całe wybrzeże Pacyfiku wzdłuż Andów i tereny Peru i Boliwii w głębi kontynentu, a zamieszkane było wtedy przez ok. 12 milionów mieszkańców. Zajmowali się oni głównie rolnictwem, uprawiając kukurydzę, ziemniaki, trzcinę cukrową, bawełnę i kokę oraz hodowlą lam i alpak. Część pól nawadniano przy pomocy sztucznych kanałów irygacyjnych. Domy mieszkalne budowano z cegły adobe lub kamieni łączonych zaprawą glinianą. Rozwinięta była ceramika, zdobiona inkrustacjami i malowidłami.

Władcy legendarni [edytuj]

1. Manco Capac

2. Sinchi Roca

3. Lloque Yupanqui

4. Mayta Capac

5. Capac Yupanqui

6. Inca Roca

7. Yahuar Huacac

8. Viracocha Inca

9. Pachacuti Inca Yupanqui (1438 - 1471)

10. Tupac Inca Yupanqui (1471 - 1493)

11. Huayna Capac (1493 - 1527)

12. Huascar (1527 - 1532)

13. Atahualpa (1532 - 1533)

Imperium Tahuantinsuyu [edytuj]

Podbój [edytuj]

Imperium Inków, przed najazdem oddziału Francisco Pizarro, było bardzo osłabione wcześniejszą wojną domową. Pizarro wykorzystał tę sytuację i zaprosił zwycięskiego władcę Atahualpę wraz z gronem 5 tys. szlachty indiańskiej. Przybyli oni bez broni, zaś w czasie uczty zostali podstępnie napadnięci i wymordowani przez żołnierzy hiszpańskich. Z rzezi oszczędzono i wzięto do niewoli tylko samego władcę. Obiecano mu wolność w zamian za duży okup. Faktycznie Hiszpanie otrzymali 6 ton złota i 12 ton srebra, lecz mimo to Atahualpa został skazany na śmierć przez spalenie na stosie. Według wierzeń Inków spalenie ciała było równoznaczne z zabiciem również duszy. Hiszpanie zgodzili się więc na zamianę wyroku śmierci na uduszenie, wszakże pod warunkiem wcześniejszego przejścia skazańca na chrześcijaństwo. Tak też się stało. Ciało Atahualpy zostało w nocy potajemnie wykopane z grobu przez wiernych Indian i ukryte. Po śmierci władcy Inków, jego dwie armie się rozpierzchły, a niewielka armia Pizarro opanowała w ciągu kilku lat całe imperium Inków.

Królestwo Vilcabamba [edytuj]

Ustrój polityczny i administracja [edytuj]

Sapa Inca [edytuj]

Zobacz więcej w osobnym artykule: Władcy Inków.

Władcy Inków otoczeni byli wielkim przepychem i czczeni jak bogowie, po śmierci ich ciała mumifikowano i nadal oddawano im boską cześć. Do nich i kapłanów należała cała ziemia w państwie. Najważniejszymi bóstwami były Inti, czyli słońce i Illapa, władający siłami przyrody. Na ich cześć budowano kultowe kamienne piramidy. Stolicą państwa Inków było miasto Cuzco w Peru na Płaskowyżu Andyjskim. A najciekawszym i zagadkowym miastem, odkrytym w 1911 r., jest Machu Picchu, położone wysoko w górach, zbudowane tak, że nie jest widoczne z dołu. Z niewiadomych powodów zostało opuszczone przez mieszkańców krótko przed przybyciem Hiszpanów do Ameryki.

Administracja terenowa [edytuj]

Imperium Inków było dobrze zorganizowane. Na jego czele stał Sapa Inka, syn słońca i boski namiestnik. Niżej w hierarchii byli prefekci, każdy z nich zarządzał jedną czwartą częścią kraju. Podlegali im urzędnicy, oficerowie armii i sędziowie. Dół piramidy to robotnicy i rolnicy.

W chwili rozpoczęcia podbojów 1531-1536 przez Hiszpanów, imperium Inków zajmowało prawie wszystkie terytoria na zachodnich wybrzeżach Ameryki Południowej. W roku 1572 ostatnim Inką został Tupac Amaru, którego ojcem był Manco Inca.

Religia [edytuj]

Politeizm Inkowie wierzyli w słońce jako ich stwórcę i uznawali je za główne bóstwo. Wszyscy władcy uważani byli za potomków pochodzących od słońca. Obok kultu słońca, jednym z najbardziej popularnych kultów był kult bóstwa zwanego Wirakocha, który uważany jest za odpowiednik Kukuklana (Majowie) czy Quetzalcoatla (Aztecowie).

Uroczystości religijne [edytuj]

Ciekawą historię mumifikacji przedstawia mumia Inki Tuo, odkryta w górach Andach.

Kiedy Sapa Inka umierał, jego ciało balsamowano i mumifikowano. W czasie świąt mumie sadzano obok żyjącego władcy, by mogły widzieć świętujących. Wprowadzano 100 śnieżnobiałych lam. Składano je w ofierze bogu Inti, co miało zapewnić urodzaj. Królewskie mumie wkładano do specjalnych wnęk w murze świątyni, aby były gotowe na kolejne dni świąt.

Gospodarka [edytuj]

Podstawą gospodarki było rolnictwo. Było tak rozwinięte, że imperium dysponowało dużymi nadwyżkami żywności. Inkowie budowali na stokach gór, do wysokości 4.000 m n.p.m. uprawne stopnie - tarasy. Na spód sypano kamienie stanowiące drenaż, następnie warstwę piasku którą przykrywano ziemią uprawną. Podstawowym narzędziem był inkaski pług nożny, używany po dziś dzień. Pola i tarasy uprawiane były przez całą wspólnotę wiejską. Do najważniejszych roślin uprawnych zaliczały się ziemniaki i kukurydza. Uprawiali też fasolę, guawy, paprykę i chili. Opanowano metodę suszenia ziemniaków (wynoszono je wysoko w góry gdzie w nocy zamarzały, po rozmrożeniu udeptując nogami wygniatano z nich wodę i suszono na słońcu). Dodać należy że do tego nadaje się specjalna odmiana ziemniaków, nie występująca w Polsce. Tak przygotowane ziemniaki przechowywano do 20 lat.

Ponadto Inkowie zajmowali się hodowlą 5 gatunków zwierząt: kaczek, świnek morskich, psów, alpak i lam. Lamy i alpaki oraz ich runo stanowiły własność Inki.

W okresie przerwy w pracach rolnych w porze suchej, wieśniacy zajmowali się tkactwem i rękodziełem. Wyroby, podobnie jak płody rolne czy zwierzęta stanowiły własność Inki, odbierane były przez jego urzędników składowane w magazynach i w miarę potrzeb redystrybuowane wśród całej populacji.

Drugą dziedziną gospodarki było górnictwo. W kopalniach rud miedzi i srebra pracowali oddelegowani na przeciąg do trzech miesięcy mieszkańcy wiosek. W systemie tym zwanym mita budowano drogi, świątynie, pałace. Okres oddelegowania zależny był od uciążliwości pracy. Wieśniacy chętnie uczestniczyli w tych pracach, gdyż była to jedyna okazja opuszczenia wsi i choć z odległości zobaczenia jak żyje arystokracja inkaska.

Informacje na temat stanu zapasów, liczby ludności itp. przekazywane były do stolicy w formie informacji zapisanych przy pomocy węzełków -kipu.

Komunikacja [edytuj]

Mimo, iż w Imperium Inków nie znano koła i nie używano do transportu żadnych pojazdów, a jedynym wykorzystywanym zwierzęciem jucznym aż do podboju hiszpańskiego była lama, królestwo pokryte było niezwykle gęstą siecią dróg. Rozmiary i jakość inkaskich szlaków były tak wielkie, iż często porównuje się je do dróg rzymskich. Łączną długość inkaskiej sieci komunikacyjnej szacuje się na ponad 40 000 kilometrów, z czego do dnia dzisiejszego zachowało się ponad 20 000.

Stworzenie w krótkim czasie tak olbrzymiego założenia było możliwe dzięki włączeniu do systemu komunikacyjnego sieci dróg istniejących już wcześniej i odziedziczonych po starszych cywilizacjach andyjskich oraz perfekcyjna organizacja pracy w skali całego państwa, jaką udało się Inkom zaprowadzić- każdy mężczyzna zamieszkujący w Imperium zobowiązany był do odpracowania w ramach świadczeń na rzecz państwa kilku tygodni w ciągu roku. Inkowie nie ingerowali w sposób budowy, jaką poszczególne ludy zamieszkujące Imperium realizowały plan ogólnopaństwowej sieci komunikacyjnej, stąd wyróżnia się dziś około 40 różnych technik budowlanych.

Inkowie nie znali pisma, nie tworzyli więc literatury we współczesnym rozumieniu. Przedinkaskie próby zapisu przy pomocy pisma hieroglificznego przez Inków zostały zaniechane.

Edukacja [edytuj]

Forma edukacji w Imperium Inków ściśle uzależniona była od pozycji społecznej. Zwykły mieszkaniec państwa miał jedynie możliwość poznania tajników zawodu, jaki przyszło mu wykonywać, edukację pobierał więc od dzieciństwa w środowisku rodzinnym. Odmienny los spotykał dziewczęta, które w wieku 10 lat na drodze selekcji (obejmującej szerokie warstwy społeczeństwa) wytypowane zostały do klasztoru Acllahuasi. Poznawały tam tajniki tkactwa i posługi religijnej, niezbędne w służbie Dziewic Słońca.

Członkowie wyższych warstw społecznych- inkaska arystokracja oraz elita podbitych ludów, pobierała nauki w założonej wg tradycji przez króla Incę Rocę, znajdującej się w Cuzco, w dzielnicy Collcamrata szkole Yacha Huasi, ucząc się tam historii, mitologii (a poprzez nią również swoistej ideologii jaką realizowali władcy Inków), religii, literatury, prawa, wiązania i odczytywania kipu oraz tajników administracji.

Wojsko inkaskie stanowili piechurzy. Uzbrojeni oni byli najczęściej w buzdygany, które składały się z drewnianego trzona o długości około 1m oraz na ogół kamiennej głowni w kształcie gwiazdy, choć w wykopaliskach znajdowane są też głównie wykonane z mosiądzu, a niektóre z tych głowni noszą ślady pozłacania. Najpopularniejszą inkaską bronią dystansową była proca.

Medycyna [

Medycyna inkaska opierała się na ziołolecznictwie i szamaństwie. Pomimo tego uważa się że stała na wysokim poziomie. Znali działanie lecznicze wielu ziół,w tym m.in. chininę. Używali liści koki, która wzmacniała ich podczas wędrówek i zarezerwowana była dla inkaskich urzędników i arystokracji. Zaskakuje poziom chirurgii i znajomość wielu chorób (nowotworów). Nie radzili sobie z chorobami zakaźnymi przeniesionymi z Europy.

Obserwacje inkaskie prowadzono z tak zwanej Wieży Słońca oraz w Świątyni Trzech Okien. Okna te były ułożone na jednej linii ze stojącym głazem w środku budynku.

Inkaskie święta słońca: Intip Raymi - odbywało się podczas letniego, a Kapaq Raymi podczas zimowego przesilenia.

Dowodów na znaczenie kultu słońca dostarcza Intihuatana, czyli słupek, do którego przywiązuje się słońce. Uważa się, że służyło to do obliczania ważnych dat, np. zrównania dnia z nocą. Nazwa dotyczy uroczystości, odbywanej podczas zimowego przesilenia, kiedy mówiono, że słońce przywiązywano do słupa.

Pytanie 4 i 5

W okresie między IV a XVI stuleciem w Afryce subsaharyjskiej rozkwitały wielkie, regionalne imperia. Ich historia do niedawna była całkowicie nieznana. Dopiero dekolonizacja kontynentu afrykańskiego przyczyniła się do rozbudzenia świadomości afrykańskiej. Przyczyniło się to do rozwoju badań nad starymi państwami tej części świata.

· Ghana - między IV a XI w. w górnym biegu rzek Senegal i Niger - stolica: Kumbi-Saleh, okres jego rozkwitu przypada na IX-XI w., aż do najazdu Almorawidów w 1076 r.; jego wypływy rozciągały się na całym obszarze Sudanu Zachodniego;

· Mali - między XI a XVII w., stworzone przez ludy Mandingo; po podbiciu Ghany zajmowało rozległe terytorium w Afryce Zachodniej; na XIV w. przypada szczyt jego potęgi, które osiągnęło dzięki kopalniom złota i handlowi - główne miasto imperium Mali to Timbuktu; już w tym okresie popada jednak w zależność· do państwa Songhaj, które doprowadziło je w końcu do upadku;

· Songhaj - między VII-XVI w., stworzone przez lud Songhajów; podporządkowało sobie m.in. państwo Mali; najważniejsze miasta to: Gao, Dżenne i Timbuktu; upadło w 1591 roku po inwazji marokańskiej;

· Kanem-Bornu - państwo Kanem istniało od VIII w., w okolicach jeziora Czad; w XI w. przyjęło islam; szczyt jego potęgi przypada na wiek XIII; w kolejnych wiekach popadło w zależność· od państwa Bornu, które powstało w XIV w.; rozwijało się gwałtownie w XVI-XVII w.; do jego upadku w XIX w. przyczyniły się najazdy ludów Fulbe;

· Królestwa Jorubów - konfederacja założonych przez plemię Joruba miast-państw w Afryce Zachodniej; istniały między XI a XVIII w.; do najważniejszych należały: Ife, Ojo i Benin;

· Kongo - królestwo stworzone przez ludy Bakongo, w dolnym biegu rzeki Kongo; istniało między XIV a XVII w.; od XV w. pod silnym wpływami portugalskimi - przyjęcie chrześcijaństwa w 1491; po przegranej bitwie z Portugalczykami w 1655 nastąpił rozpad na mniejsze, zwalczające się królestwa;

· Monomotapa - między XIII a XVII w., w Afryce Południowej; rozwinęło się głównie dzięki wydobyciu i obróbce miedzi i złota; jego głównym ośrodkiem było miasto Zimbabwe;

· Luba i Lunda - państwo Luba, rozwinęło się w XV w., w regionie Katanga; jego kontynuacją było od XVII w. plemienne państwo Lunda; istniało do XIX w.

Imperium Ghany istniało w latach 750-1036 i zlokalizowane było w rejonie dzisiejszej południowo-wschodniej Mauretanii i części Mali. Chociaż znane swoim własnym obywatelom Soninke jako Wagadou, w Europie i Arabii oficjalną nazwą imperium było Imperium Ghany. Nazwa pochodziła od tytułu władcy - Ghana, znacząc Żołnierz Króla. Pierwszy człon w nazwie waga w przybliżeniu tłumaczy się jako stado, tłum, z kolei drugi człon dou jest terminem Mande tłumaczonym jako ląd, kraina i jest najbardziej rozpowszechnioną nazwą od Afryki Centralnej do Zachodniej. Tak więc Wagadou można przetłumaczyć jako Kraj ludzi.

Prawdopodobnie było to jedno z pierwszych imperiów, które powstały się w tej części Afryki. Początki państwa sięgają ósmego stulecia, kiedy dramatyczna zmiana w gospodarce obszaru Sahel, na południe od Sahary pozwoliła na ukształtowanie się większej ilości scentralizowanych stanów. Wprowadzenie hodowli wielbłądów i innego żywego inwentarza przez Arabów spowodowały rewolucję w handlu i po raz pierwszy wielkie zasoby naturalne jak złoto, kość słoniowa i sól mogły być wysyłane na północ i na wschód do skupisk ludzkich w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w Europie, otrzymując w zamian dobra wytworzone.

Imperium Ghany stało się bogate przez transsaharyjski handel złota i soli. Handel spowodował powiększającą się nadwyżkę przekazywaną większym centrom. To też spowodowało ekspansję terytorialną w celu zyskania kontroli nad intratnymi szlakami handlowymi.

Stosunkowo mało wiadomo o królestwie, większość informacji pochodzi od andaluzyjskich kupców, którzy często odwiedzali ten kraj oraz od Almorawidów, którzy najechali królestwo pod koniec XI wieku.

Pierwsza wzmianka pisana pochodzi od kupców Sanhaja, którzy dotarli do królestwa w VIII stuleciu. Więcej szczegółów o scentralizowanej monarchii, która zdominowała inne stany w regionie pochodzi z okresu na przełomie IX i X wieku. Hiszpański uczony z Kordowy Al-Bakri zebrał opowiadania od pewnej liczby podróżnych, którzy wrócili z tego regionu i szczegółowo opisał królestwo w roku 1067. W tamtym czasie Ghana mogłaby się bronić armią składającą się z około 200 tys. żołnierzy.

Po śmierci Ghany na tron wstąpił syn jego siostry. Zmarły Ghana został pochowany w wielkim grobowcu pokrytym dachem w kształcie kopuły. Religia królestwa była mieszana, ludzie po części czcili imperatora Ghana oraz Bida, mitycznego węża morskiego z Nigru.

Prawdopodobnie Imperium Ghany powstało jako mała osada pastersko-rolnicza w regionie znanym jako Awkar, założona w połowie IV stulecia. Następnie około roku 750 lub 800 lud Soninke zjednoczył się z Mande pod przywództwem Majan Dyabe Cisse albo Dinga Cisse w przejęciu Awkar.

Badania archeologiczne potwierdzają, że Mande byli wśród pierwszych ludzi na kontynencie, poza regionem Nilu i Etiopii, budujących osady z wykorzystaniem kamieni. Sytuowali je na skalistych cyplach Tiszit i Walata i urwiskach Takant w Mauretanii gdzie znaleziono setki kamiennych budowli z prosto rozmieszczonymi ulicami. Datowane na około 1600 lat p.n.e. miasta miały unikalną czteroklasową strukturę hierarchiczną i system poboru daniny. Cywilizacja ta zaczęła upadać około roku 300 p.n.e. po wtargnięciu berberyjskich armii z Sahary ale po późniejszej reorganizacji i nowej sposobności powstało królestwo Wagadou/Ghana. Wydaje się, że ta administracja jest odziedziczoną strukturą społeczną i ekonomiczną zespołu Tiszit-Walata.

Z czasem Wagadou stało się ośrodkiem sinego handlu w regionie. Dinga Cisse został pierwszym Ghana (władcą), a jego klan stał się dynastią nowego stanu. Do dziś imię Cisse jest sławne w polityce Mali i Mauretanii.

Część El Ghaba [edytuj]

Większa część miasta została nazwana El-Ghaba, była ochroniona kamienną ścianą i funkcjonowała jako królewska i duchowa stolica Imperium. Obejmowała święty gaj drzew używanych podczas obrządków religijnych Soninke, pałac króla oraz największe budowle w mieście. Był tam też jeden meczet odwiedzany przez muzułmańskich oficjałów.

Część handlowa [edytuj]

Nazwa drugiej części miasta nie została przekazana. Wiadomo, że była ośrodkiem handlu i działała jak rodzaj biznesowego rejonu stolicy. Prawie całkowicie zamieszkana przez Arabów i kupców berberyjskich. Ponieważ większość tych kupców była muzułmanami, ta część miasta zawierała więcej niż tuzin meczetów.

Początki islamu [edytuj]

Kiedy islam rozpowszechniał się w regionie, Ghani pozwolili na tę religię ale nie zamienili jej, w przeciwieństwie do mniejszego stanu Takrur w dzisiejszym Senegalu. Soninke zdobyli ważne miasto Aoudaghost w roku 1050, następnie odbite przez Takrur, którzy połączyli się z Almorawidami, radykalnymi muzułmanami z północy.

Schyłek i podbój [edytuj]

Imperium zaczęło mieć kłopoty po osiągnięciu swojego szczytu na początku XI stulecia. Do roku 1059 gęstość zaludnienia wokół wiodących miast imperium poważnie przeciążała region podatkami. Sahara rozszerzała się na południe zagrażając rezerwom żywności. Kiedy dochody z handlu były wysokie, import żywności był wystarczający do utrzymania ludności, kiedy handel zaczął się chwiać, system też się załamał. Rosnąca potęga Almorawidów wkrótce doprowadziła do rozpoczęcia dżihadu przeciw Ghanie w roku 1062 pod przywództwem generała Abu Bakra ibn Omara. Almorawidzi walczyli z Imperium Ghany przez pięć lat, zanim po oblężeniu zdołali zdobyć stolicę w roku 1067. Imperium pod przywództwem Ghana Bassi i jego następcy Ghana Tunki Menina przez kolejne dziesięć lat stawiało opór. Ostatecznie w roku 1076 Abu Bakr Ibn Omar zdobył Kumbi Saleh i położył kres imperium podczas nawracania jego obywateli na islam.

Następstwa [edytuj]

Generał Abu-Bakr zmarł w roku 1087; Almorawidzi panują nad resztkami Imperium Ghany, lecz nie trwa to długo. Podzielony region przechodzi ponownie pod rządy Soninke jednak ze znacznie mniejszą władzą.

Okupacja Sosso [edytuj]

Około roku 1140, zaciekle antymuzułmańscy ludzie Sosso królestwa Kaniaga zdobyli znaczną część dawnego imperium. Diara Kante przejął kontrolę nad Kumbi Saleh w roku 1180 i założył dynastię Diarisso. Jego syn Soumaoro Kante odziedziczył po nim tron w roku 1203 i zmusił ludzi do zapłacenia daniny. Sosso poradzili też sobie z aneksją sąsiedniego stanu ludu Mandingo - Kangaba na południu, gdzie zlokalizowane było ważne złotodajne pole Bure.

Rządy Mandingo [edytuj]

W roku 1230 Kangaba poprowadzili powstanie pod przywództwem księcia Sundiata Keita przeciw rządom Sosso. Ghana Soumaba Cisse, wtedy wasal Sosso zbuntował się z Kangaba i luźną federacją stanów mówiących językami mande. Po porażce Soumaoro w bitwie pod Kiriną w roku 1235, nowi władcy Kumbi Saleh stali się trwałymi sprzymierzeńcami Imperium Mali. Kiedy Mali stało się potężniejsze, rola Kumbi Saleh jako sojusznika malała do tego stopnia, że stał się stanem uległym. W roku 1240 przestał być niezależnym królestwem.

Imperium Mali (1235-1546) było średniowiecznym państwem ludu Mande w Afryce Zachodniej. Imperium zostało założone przez Sundiatę Keitę, późniejszego króla (mansę), i słynęło z hojności i bogactwa jego władców, szczególnie mansy Kankana Musy I. Imperium Mali miało olbrzymi wpływ na kulturę zachodniej Afryki pozwalając na rozpowszechnienie jego języka, praw i obyczajów wzdłuż rzeki Niger.

Songhaj - średniowieczne państwo istniejące w VII - XVI w. na terenie zachodniej Afryki. Od XII w. wpływy islamskie, następnie przejściowo uzależnione od Mali (XIV w.). Rozkwit i szczyt potęgi w drugiej połowie wieku XV oraz pierwszym ćwierćwieczu XVI, gdy Songhaj opanował ośrodki handlowe - Timbuktu i Dżenne, przejmując kontrolę nad szlakami handlowymi. W okresie tym państwem rządził Mamadou Toure. Po jego detronizacji kraj znalazł się w stanie kryzysu politycznego. Porządek w kraju przywrócił dopiero Daud (1549-1582), za którego rządów nastąpiło odrodzenie gospodarcze kraju. W roku 1590 sułtan Maroka rozpoczął wojnę z państwem Songhaj. Pretekstem stało się nie dotrzymanie postanowień układów handlowych. Na czele armii sułtańskiej stanął Hiszpan Dżawdar. 4-tysięczna armia uzbrojona w broń palną i artylerię, rozbiła doszczętnie Songhajczyków w bitwie pod Tondibi.

Pytanie 6 Dynastia Song (chiń. 宋, pinyin: Sòng; 960 - 1279), tę dynastię założył generał Zhaokuangyin (Chao K'uang-yin).

Od połowy X wieku Chiny znajdowały się pod panowaniem cesarzy dynastii Song. Zreformowali oni gruntownie państwo w dziedzinie wojskowości, administracji, gospodarki i kultury. Ponad milionową armię zredukowano do pół miliona żołnierzy zawodowych, wspomaganych przez milicję terytorialną. Dla administracji krajem powołano odpowiednio przeszkolonych, profesjonalnych urzędników.

W państwie dokonał się duży postęp gospodarki, nauki i kultury. Nastąpił też wielki rozwój malarstwa i literatury, w związku z rozpowszechnieniem się druku z zastosowaniem ruchomych czcionek z gliny. Wynaleziono proch i kompas. Dźwigniami rozwoju były sprawiedliwe podatki, wzrost handlu morskiego i rzecznego, wprowadzenie uprawy ryżu, plonującego dwa razy w roku oraz zastosowanie pieniędzy papierowych. Chiny liczyły wówczas już ponad 100 milionów mieszkańców.

W 1127 r. północna część kraju, wraz ze stolicą Kaifeng, została zaatakowana i zajęta przez Dżurdżenów. Cesarz przeniósł się wówczas do Hangzhou, nowoutworzonej stolicy na południu kraju, która w ciągu kilkudziesięciu lat osiągnęła dwa miliony mieszkańców. Po zjednoczeniu plemion mongolskich przez Czyngis-chana, swe podboje rozpoczął on od przejęcia panowania nad Mandżurią i północnymi Chinami, które zajął w 1215 r. Niszczycielskie najazdy zahamowały rozwój Chin na wiele dziesięcioleci. Dzieło podboju południowej części Chin dokończył jego wnuk Kubilaj-chan do 1279 r. Ostatni cesarz dynastii Song popełnił wtedy samobójstwo.

Pytanie 7 Dynastia Yuan (1271 - 1368)

Po śmierci ostatniego cesarza dynastii Song, władzę w Cesarstwie Chin na 90 lat przejęła nowa dynastia Yuan, założona przez jednego z braci Kubilaj-chana. Mongolscy cesarze zachowali struktury administracyjne państwa i okazywali pełną tolerancję wobec panujących obyczajów i religii.

Po niespełna stuletnich rządach dynastia Juan została obalona w 1368 r. w wyniku wielkiego powstania chłopów chińskich przeciwko mongolskim władcom. Przywódca powstania, mnich buddyjski Zhu Yuanzhang, ogłosił się cesarzem i rozpoczął panowanie dynastii Ming, która utrzymała się aż do 1644 r.

Pytanie 8 Dynastia Ming - dynastia panująca w Chinach w latach 1368 - 1644, była ostatnią narodową dynastią chińską. Została założona przez Zhu Yuanzhanga, przywódcę powstania przeciwko mongolskiej dynastii Yuan. Pod rządami dynastii Ming Chiny odbudowały się po zniszczeniach z czasów poprzedniej dynastii. Jej upadek nastąpił po wielkim powstaniu chłopskim i najeździe Mandżurów.

W pierwszym okresie panowania dynastii Ming, do połowy XV wieku, nastąpił imponujący rozwój gospodarczy i kulturalny całych Chin, a szczególnie regionów południowych i przybrzeżnych. Prowadzone były wielkie roboty nawadniające, zalesienia, rozwinięto uprawę bawełny, produkcję tkanin jedwabnych i bawełnianych, szkła, porcelany, statków morskich. Nastąpiło w tym okresie wielkie odrodzenie rodzimej kultury chińskiej, a buddyzm i taoizm stały się religiami panującymi.

W XV w. Chiny podporządkowały sobie Mandżurię na północy i Wietnam na południu oraz prowadziły ożywione kontakty handlowe i dyplomatyczne z Japonią, Indiami i Azją Płd.-Wsch. Umożliwiała to wielka flota dalekomorskich dżonek handlowych. Od połowy wieku stały się one łakomym łupem japońskich okrętów pirackich, jakie atakowały też, w celach rabunkowych, nabrzeżne miasta kontynentu. Drugim dużym zagrożeniem były, nieustannie ponawiane, ataki Mongołów na północne rubieże Chin. W celu ich osłonięcia przed najazdami koczowników odnowiony został Wielki mur chiński i wybudowano 5 tys. kilometrów szańców.

Pytanie 9 Ok. 1600 r. wódz Nurhaczi (1583-1628) zjednoczył w południowo-wschodniej Mandżurii plemiona tunguskie i nadał im ściśle wojskową organizację tzw. Ośmiu Chorągwi. W 1620 r. Mandżurowie zdobyli Mukden. W tym samym czasie narzucili oni swe zwierzchnictwo Korei.

Za ostatniego cesarza z dyn. Ming, Cz'ung Czena (1628-44) powstania chłopskie doprowadziły do faktycznego upadku państwa (wojna chłopska w latach 1628-1644). Wezwani na pomoc przez oddziały cesarskie w 1644 r. Mandżurowie wkroczyli do Chin, krwawo stłumili powstanie ludowe i przejęli władzę w Pekinie. Dało to początek dynastii mandżurskiej. Rządziła ona Chinami aż do 1911 r.

Cesarz K'ang Si (1662-1722) jeden z najwybitniejszych władców chińskich był wodzem, mężem stanu i uczonym. Tolerował obecność jezuitów w swym państwie ze względu na ich kompetencje naukowe i techniczne - jego nauczycielem był jezuita Ferdinand Verbiest. Aby zabezpieczyć Chiny wieńcem państw buforowych, kolejni cesarze organizowali wyprawy przeciwko plemionom zachodniomongolskim i tunguskim w rejonie Kukunoru. Chiny ustanowiły również protektorat nad Mongolią (1696) i Tybetem (1724). Stosunkowo nieliczna grupa Mandżurów utrzymywała władzę nad olbrzymim imperium dzięki środkom policyjno-administracyjnym. Mandżurowie zorganizowali rozbudowaną hierarchię urzędniczą z systemem podwójnej obsady stanowisk (Chińczyk i Mandżur) ze szczegółowymi, pisemnymi egzaminami (ale tylko dla Chińczyków). Ubezwłasnowolniono szerokie warstwy społeczne (np. wprowadzono upokarzający przymus noszenia warkocza). Wprowadzono surowy system kontroli i cenzury. Za działalność antymandżurską karano śmiercią. Osiągnięcie długotrwałego spokoju wewnętrznego sprawiło, że liczba ludności Chin wzrosła ze 100 mln w 1680 r. do 276 mln roku 1780, co dało początek migracjom Chińczyków na tereny pograniczne.Pod panowaniem mandżurskim nastąpił rozkwit chińskiej filologii (Ku Jen-wu). W literaturze popularnością cieszyły się opisy kraju, lokalne kroniki i zbiory literackie (Księga Pieśni oraz Myśli Codzienne). Cesarz Cz'ien Lung (1736-96), ortodoksyjny konfucjonista, zakazał propagowania chrześcijaństwa. Pod jego panowaniem system mandżurski zaczynał kostnieć. Nasiliła się cenzura i wystąpiło palenie zakazanych książek. Na fali niechęci wobec "obcych", a zwłaszcza wobec ekspansji europejskiego handlu (głównie opium), powstawały tajne stowarzyszenia. W 1757 r. Mandżurowie zamknęli dla obcych statków wszystkie porty z wyjątkiem Kantonu, chcąc w ten sposób obronić Chiny przed importem towarów z Europy i obcymi wpływami.

Wojny opiumowe - wojny kolonialne Wielkiej Brytanii i Francji z cesarskimi Chinami, na podłożu wymuszenia ustępstw handlowych, w tym handlu opium.

Pierwsza wojna opiumowa trwała w latach 1839-1842.

Na początku XIX w. panujący w Chinach Mandżurowie (dynastia Qing), kierując się własnymi zyskami, ograniczyli handel z zagranicą do kilku monopolistycznych organizacji kupieckich, znajdujących się pod ich nadzorem. Protestowali przeciwko temu kupcy europejscy, zwłaszcza angielscy i francuscy, którzy działali w ramach ekspansywnych Kompanii Wschodnioindyjskich. Proponowali oni przede wszystkim otwarcie wielkiego chińskiego rynku zbytu dla swych towarów. Kupując w dużych ilościach herbatę, jedwab, ryż i wytwory rzemiosła, musieli płacić za te towary srebrem, z braku zgody na wwóz do Chin własnych towarów.

Gdy na polecenie cesarza władze Kantonu dokonały blokady faktorii angielskich i zniszczono 20 000 skrzyń z zarekwirowanym opium, zmieszawszy je z wapnem, solą i wodą i w tej postaci spuściwszy do morza; niszczenie narkotyku trwało 22 dni. Rząd W. Brytanii uznał to za pretekst do wszczęcia karnej wojny (1839-42) przeciwko Chinom. Eskadra okrętów brytyjskich zaatakowała Kanton, a oddziały desantowe piechoty zajęły ten port, później także szereg innych miast przybrzeżnych, łącznie z Szanghajem. Rząd Qingów musiał skapitulować, gdyż Brytyjczycy dysponowali znacznie nowocześniejszym uzbrojeniem, któremu Chińczycy nie potrafili się przeciwstawić.

W zawartym po pierwszej wojnie opiumowej traktacie nankinskim Chiny zgodziły się na udostępnienie W. Brytanii pięciu dużych portów, ograniczenie cła wwozowego do 5 %, przyznanie praw eksterytorialnych dla Brytyjczyków i inne. Podobne traktaty spisane zostały również z Francją i USA. Francuzi dodatkowo uzyskali zgodę na prowadzenie w Chinach działalności misyjnej przez Kościół katolicki.

Powstanie Taipingów (1851 - 1864) - powstanie ludowe w Chinach.

Po pierwszej wojnie opiumowej w ciągu kilku lat import tkanin bawełnianych i wełnianych z Wielkiej Brytanii do Chin wzrósł ok. 4-krotnie. Zrujnował on tysiące drobnych zakładów tkackich w całych kraju i spowodował wystąpienie dużego deficytu w handlu zagranicznym. Wzrósł też znacznie kurs srebrnego pieniądza, jakim płacono za import towarów, w stosunku do pieniędzy miedzianych, będących w obrocie wewnętrznym. W konsekwencji nastąpił znaczny wzrost podatków i gwałtowne ubożenie ludności. Na tym tle doszło do dziesiątków powstań i buntów, głównie chłopskich, zwłaszcza w prowincjach południowych, które najbardziej ucierpiały wskutek brytyjskiej agresji.

W połowie XIX wieku bunty te stały się zarzewiem wielkiego ruchu o charakterze religijno-militarnym, zwanego powstaniem taipingów. Przywódcą ruchu stał się charyzmatyczny mistyk Hong Xiuquan. Proklamował on w sierpniu 1851 utworzenie Niebiańskiego Królestwa Wielkiego Pokoju (Taiping tianguo, chin. 太平天國), od którego chińskiej nazwy pochodzi nazwa powstania. Sam siebie ogłosił władcą. Ogłosił też nową religię, będącą mieszanką chrześcijaństwa i konfucjanizmu. Wprowadzała ona purytańskie zasady moralne, wspólną własność majątkową, równy podział ziemi, równość kobiet i mężczyzn, mandarynów i chłopów itp. wprowadzając w spoleczeństwie surową dyscyplinę i wojskową organizację. Znakiem Taipingów była żółta przepaska na głowie i długie włosy bez warkoczyka.

W 1853 powstańcy zajęli Nankin, ogłosili go swoją stolicą pod nazwą Tianjing (Niebiańskie miasto) i utworzyli scentralizowane państwo. W 1860 rozpoczęli oni nowy marsz na północno-wschodnie prowincje. Początkowo odnosili sukcesy i podjęli nawet próbę opanowania największego ośrodka gospodarczego Chin, Szanghaju. Zostali jednak odparci z dużymi stratami przez wojska cesarskie, wspierane przez kanonierki, artylerię i oddziały brytyjskie, francuskie i amerykańskie. Głównie ta interwencja państw europejskich spowodowała, że do 1864 wojska Taipingów zostały rozgromione. Ostatnim akordem powstania było zdobycie przez wojska rządowe Nankinu, będącego stolicą Taipingów i rzeź 100 tys. obrońców miasta.

II wojna opiumowa - zbrojna interwencja kolonialna Wielkiej Brytanii i Francji w Chinach rządzonych przez cesarską dynastię Qing. Trwała cztery lata w dwóch etapach, określanych też jako dwie odrębne wojny: 1856-1858 i 1859-1860.

Pytanie 10

Złota Orda (mong. Алтан Ордын улс / Ałtan Ordyn Ułs; tt. Altın Urda)- historyczne państwo mongolsko-tatarskie, założone ok. 1240 r. w zachodniej części imperium Czyngis-chana przez jego wnuka Batu-chana, ze stolicą w Saraj Batu (1242-1454).

Altın Urda, 1389.Po podbojach w swym największym zasięgu obejmowało terytoria na zachód od Irtyszu do gór Kaukazu, Morza Czarnego i dorzecza Wołgi i Kamy, przy uzależnieniu wszystkich księstw ruskich. Od XIV w. kraj pogrążał się w stopniowej anarchii. Na początku XV w. rozpadło się na chanaty syberyjski, astrachański, kazański, krymski, uzbecki i inne. Po 1435 r. nastąpiła odbudowa kraju jako Wielka Orda. Kres Wielkiej Ordzie położył najazd wojsk chanatu krymskiego pod wodzą chana Meñli I Gireja w 1502 r.

Nazwa powstała od oznaczenia w tradycji mongolskiej "środka" kolorem złotym. W okresie powstawania Złotej Ordy (Ałtyn Ordu) zakładano iż terytorium państwa mongolskiego powiększy się o centralną część Europy (próba podboju Węgier w 1241/1242) przez co państwo ze stolicą w Saraj Batu stanowić miało geograficznie środkowy obszar imperium ordy.

Pytanie 11

Ujgurzy z Chotanu.

Historycznie termin "Ujghurzy" (oznaczający "zjednoczony" albo "sprzymierzony") został zastosowany do grupy tureckojęzycznych plemion, które mieszkały na terenie obecnej Mongolii. Wraz z tak zwanym Gokturkami, Ujgurzy byli jednym z największych i najtrwalszych ludów tureckich żyjących w Azji Środkowej. Egzystowali jako plemienna federacja rządzona przez Żuan Żuan (460-545), a następnie przez Hefalitów w latach 541-565. Następnie zostali wchłonięci przez Kaganat Staroturecki.

Ich chińska nazwa "Huihu" z czasem zaczął oznaczać chińskich muzułmanów i obecnie jest nazwą mniejszości narodowej, która choć używa języka chińskiego, to jednak wyznając islam zatraciła poczucie jedności z resztą Chinczyków (Hui).

Kaganat Staroturecki, najpierw rozbity został przez cesarza Li Tuana z Dynastii Tang. W tym czasie Ujgurzy byli plemieniem od niego zależnym. W 744 Ujgurzy, razem z innymi plemionami zwyciężyli Kaganat Staroturecki i jego sojuszników i założyli Kaganat Ujgurski.

Kaganat rozciągał się od Morza Kaspijskiego do Mandżurii, i istniał w latach 745-840. Pod koniec tego okresu wśród Ujgurów rozpowszechnił się manicheizm. W 840 roku miał miejsce najazd Kirgizów, innego ludu tureckiego. W rezultacie większość Ujgurów wyemigrowała do współczesnego Sinkiangu. Dołączyli tam do innych grup plemiennych żyjących w Dżungarii i Kotlinie Turfańskiej, założyli królestwo które istniało do 1209 roku, gdy dobrowolnie dołączyli do Imperium Czyngis-Chana. Takie położenie geograficzne spowodowało że byli ważnym ogniwem łączącym Chiny z resztą świata, wzdłuż jedwabnego szlaku, co pozwoliło im zostać pośrednikami w handlu między Orientem a Europą.

Po rozpadzie Imperium Mongolskiego Ujgurzy tworzyli niewielkie państewka w XVII wieku ich ziemie zostały częściowo włączone do Chanatu Dżungarskiego. W XVIII wieku Ujgurzy podbici zostali przez chińską dynastię Xing a należącą do nich ziemię nazwano Xinjiang. Wcześniej w powszechnym użyciu była nazwa Turkiestan Wschodni.

Pod koniec IX wieku niewielka liczba Ujgurów na wschód do obecnej prowincji Gansu, gdzie porzucili manicheizm i przyjęli tybetański buddyzm. W przeciwieństwie do reszty Ujgurów nigdy nie przyjęli islamu. Ich potomkowie żyją wciąż w prowincji Gansu, dzielą się na dwie społeczności z których jedna używa języka mongolskiego. Nazywa się ich Yugurami, czyli Żótymi Ujgurami.

Większość Ujgurów przeszła na islam w XV wieku. Przedtem wyznawali manicheizm, buddyzm, a nawet nestoriańskie chrześcijaństwo. O ile prawdopodobne jest, że genetycznie i kulturowo, współcześni Ujgurzy wywodzą się z koczowniczych plemion Mongolii, o tyle ich migracja do Kotliny Turfańskiej spowodowała przemieszanie się z zamieszkującymi dolinę ludami indoeuropejskimi. Ludność ta stała wyżej pod względem kulturowym żyjąc w miastach-oazach. Dziś wciąż można spotkać Ujgurów z jasną skórą i włosami.

Nazwa Ujgurzy oznaczała pierwotnie rolników osiadłych w miastach-oazach. Jako nazwa narodu została przyjęta po raz pierwszy w 1921, wraz z utworzeniem Organizacji Rewolucjonistów Ujgurskich, byli oni komunistyczną narodowościową grupą z intelektualnymi i organizacyjnymi powiązaniami ze Związkiem Radzieckim. Są pewne dowody, na to że Ujgurscy studenci i kupcy żyjący w Rosji już wcześniej używali tej nazwy, wykorzystując rosyjską naukę, która domagała się powiązania pomiędzy historycznym chanatem i obecnymi mieszkańcami Xinjangu.

Pytanie 12 Awarowie - koczowniczy lud mieszanego pochodzenia ugro-ałtajskiego. Słowianie określali ich mianem 'Obrzy' a słowiańskie słowo 'olbrzym' wywodzi się z słowa 'obr'. Od nich Słowianie nauczyli się jeździeckiego zastosowania koni, nie znali go wcześniej aż do VII wieku. Sprowadzili do Europy pierwsze żelazne strzemiona.

Jest prawdopodobne, że Awarowie wchodzili w skład chanatu Żou-żan (Juan-Juan), który zamieszkiwał pierwotnie między Tien-szanem a Wielkim Chinganem.

Kaganat staroturecki - pierwsza i zarazem największa orda Turków, z której wywodzą się wszystkie ludy turecki.

Kaganat staroturecki zgodnie z legendami pochodzi od ordy Aszyna, która została rozbita przez Hunów i wyparta z nadgranicznych stepów chińskich w 439 roku. Niedobitki tej ordy osiedliły się w górach Ałtaj wśród pasterskiego ludu Turku i przejęły nad tym ludem kontrolę.

Potomkowie Aszyna wciąż jednak pałali zemstą nad Hunami. Rozwinęli oni w górach Ałtaju metalurgię żelaza oraz hodowlę ciężkich koni wierzchowych, dzięki czemu mogli stworzyć silną formację zakutej w zbroje ciężkiej kawalerii. Kawaleria ta zwana była "synami czerwonej wilczycy", ze względu na swój sztandar przedstawiający karmiącą wilczycę na krwisto-czerwonym tle.

W 536 roku pra-prawnuk Aszyna - Bumyn zorganizował wyprawę w celu rozbicia, dominującej wówczas na wschodnich obszarach Wielkiego Stepu ordy żoużanów. Po 10 latach ciężkich walk orda Bumyna podporządkowała sobie całkowicie Żoużanów (których niedobitki przekoczowały na zachód i w 558 r. n.e. pojawiły się w Europie jako Awarowie) i przejęła kontrolę nad wschodnimi obszarami Stepu. Bumyn mianował się wtedy Kaganem - co w tłumaczeniu ze starotureckiego znaczy po prostu wielki wódz.

Awarowie pojawili się w Europie w roku 558 pod presją napierających ze wschodu Turków (zwanych też Staroturkami lub Turkutami) wiek po rozpadzie państwa Hunów. Początkowo osiedlili się nad dolnym Dunajem, tworząc kordon wzdłuż północnej granicy Cesarstwa Bizantyńskiego. Podporządkowali tu sobie plemiona słowiańskie, które w strefie naddunajskiej przebywały już wcześniej, zapewne od połowy V wieku (co stało się możliwe dzięki załamaniu się potęgi Hunów, którzy wcześniej panowali nad tą strefą). Cesarstwo Bizantyńskie usiłowało odwrócić uwagę Awarów od najazdów na swoje terytorium i zainspirowało dwie (?). Wkrótce Awarowie zaangażowali się w konflikt gepidzko-longobardzki, rozbijając w koalicji z Longobardami państwo Gepidów w Panonii w roku 567. W następnym, 568 roku Longobardowie dobrowolnie przekazali Awarom swoje ziemie położone na zachód od południkowego odcinka Dunaju i przenieśli się do północnej Italii.

Istniejący od VI wieku w Kotlinie Panońskiej kaganat Awarów współdziałając ze Słowianami był przeciwnikiem Bizancjum, granice którego najeżdżali Awarowie regularnie, łupiąc północną część Cesarstwa i domagając się wypłat coraz większego trybutu. W 582 r. Awarowie zdobyli Sirmium (Sremska Mitrovica), jedną z najważniejszych twierdz bizantyńskich, broniących północnej granicy Cesarstwa. W 586 r. oblegali bezskutecznie Tesaloniki. Kres najazdom awarskim na Bizancjum położyła nieudana wyprawa awarsko-słowiańsko-perska w roku 626, która zakończyła się nieudanym oblężeniem Konstantynopola (niektórzy uczeni uważają, ze do klęski tego oblężenia przyczyniła się celowa dywersja słowiańska, skoordynowana z antyawarskim powstaniem Samona na Morawach). Po roku 626 stosunki awarsko-bizantyńskie miały charakter pokojowy.

Kaganat awarski rozpadł się dopiero pod wpływem ataków frankońskich wojsk Karola Wielkiego i Protobułgarów pod koniec VIII wieku. W latach 791-805 Karol Wielki pobił Awarów i założył na ich dawnym terytorium kilka granicznych marchii, na czele których osadził swych namiestników, natomiast wschodnią część dawnego kaganatu awarskiego chan bułgarski- Krum, przyłączył do swego państwa.

Awarowie z czasem wtopili się w zamieszkującą te tereny ludność słowiańską, a później madziarską. Ostatnie wzmianki o Awarach (pseudo-Awarach, jak zwali ich wcześni geografowie) odnotowano w IX wieku tj. w 822r.

Pytanie 13 Kamakura - okres w historii Japonii trwający w latach 1192-1333. Ten okres rozpoczyna czasy „średniowiecza” japońskiego - prawie 700 lat, kiedy cesarz, dwór i centralne rządy zostały sprowadzone na margines do roli czysto ceremonialnej i symbolicznej. Władzę cywilną, militarną i sądowniczą kontrolowała klasa bushi, spośród której najpotężniejszy był de facto władcą Japonii. Nadeszły czasy feudalne. Lordowie potrzebowali lojalnych wasali, którzy opiekowali się nadanymi im ziemiami, tworząc tam lokalne rządy wojskowe.

Minamoto Yoritomo skonsolidował władzę i utworzył nowy rząd w swoim rodzinnym mieście Kamakura. Nazwał go bakufu (幕府 - rządy namiotowe), ale ponieważ nosił tytuł seii taishogun - nadany mu przez cesarza - nazywa się je również szogunatem. Sposobem rządów Yoritomo wzorował się na rodzie Fujiwara - stworzył Radę Administracyjną, Radę Prawniczą i Radę Sądowniczą.

W 1221 r. wybuchła Wojna Jokyu (pomiędzy cesarzem Go-Toba, a rodem Hōjō), który cesarz usiłował obalić. Głównym polem bitwy było miasto Uji na przedmieściach Kioto. Stolica została zdobyta przez wojska szoguna, a dwór cesarski znalazł się pod bezpośrednią kontrolą bakufu. Od tamtej pory żadne posunięcie Kioto nie mogło się obyć bez zatwierdzenia go przez Kamakurę.

Podczas regencji Hōjō w 1225 ustanowiono Radę Państwową, aby wysocy wojskowi mogli się wypowiadać i głosować w sprawach sądowych i legislacyjnych w Kamakurze. Obradom przewodniczył regent Hōjō. Zaowocowało to powstaniem Kodeksu Joei (1232), który odzwierciedlał gruntowną zmianę rządów: z dworskich w wojskowe. Był to dokument, który szczegółowo określał obowiązki zarządców i naczelników, sposoby rozwiązywania konfliktów w sprawie ziemi, a także opisywał sposoby zarządzania dobrem dziedzicznym. Dla tych, którzy naruszali przepisy, były w nim dokładnie określone kary. Kodeks ten przetrwał przez następne 635 lat.

Ważnymi wydarzeniami z historii okresu było odparcie dwóch inwazji Mongołów na Japonię. W 1268 r. do dworu w Japonii dotarła informacja o nowym reżimie Mongołów w Pekinie. Mongolski przywódca, Kubilaj-chan zażądał, aby Japonia zapłaciła okup i groził reperkusjami w razie odmowy. Japonia odrzuciła ultimatum i poczęła przygotowywać obronę na wyspach. Pierwsza inwazja miała miejsce w 1274 roku. Ponad 600 statków połączonych flot mongolskiej, chińskiej i koreańskiej z 23 000 żołnierzy uzbrojonych w katapulty, wybuchowe pociski, łuki i strzały. Gdyby nie pomoc żywiołu (tajfunu), który zmiótł wrogą armię, Japonia padłaby łupem najeźdźców. Kubilaj-chan wycofał swoje okręty by w kilka lat później (1281) próbować dokonać drugiej inwazji (ponad 4000 statków, ponad 140 tys. żołnierzy). I tym razem tajfun pomógł Japonii, niszcząc wrogą flotę. Według dwóch kapłanów sintoistycznych, Japonii dopomógł boski wiatr (kamikaze).

Pytanie 14 - Azuchi Momoyama (jap. 安土桃山時代 - Azuchi Momoyama-jidai) - okres w historii Japonii przypadający na lata 1560-1600. Nazwa pochodzi od rezydencji dwóch ludzi, którzy doprowadzili do pierwszego w historii zjednoczenia całego kraju - Ody Nobunagi i Toyotomiego Hideyoshiego. Podobnym znaczeniowo terminem jest sengoku jidai - 'okres kraju w stanie wojny domowej'.

W początek tego okresu Japonia wkroczyła jako kraj podzielony na wiele feudalnych księstw rządzonych przez lokalnych daimyō. Po wojnie Ōnin (1466-1477) shōgunowie z rodu Ashikaga nie dysponowali potęgą wystarczającą do utrzymania w ryzach walczących o powiększenie swych ziem poszczególnych daimyō. Rejonem szczególnie zażartej walki stała się równina Kantō, w pobliżu której swe siedziby miały najsilniejsze klany: Imagawa, Takeda, Hōjō, Uesugi i Date.

Nobunaga, który pochodził z prowincji Owari, dysponował początkowo znacznie mniejszą siłą, jednak okazał się doskonałym dowódcą. W 1560, jako 26-latek, pokonał wojska klanu Imagawa. W 1568 wkroczył do Kyōto, gdzie znajdowały się siedziby cesarza oraz shōguna. W tym samym roku muszkiety jego żołnierzy pokonały armię Takedy Katsunoriego w bitwie pod Nagashino. W 1573 pozbawił władzy ostatniego z shōgunów Ashikaga. Niestety nie zdołał doprowadzić zjednoczenia kraju do końca - został w 1582 zmuszony do popełnienia samobójstwa, oblężony w Kyōto przez wojska wcześniejszego sojusznika Akechiego Mitsuhidego. Do tego momentu opanował 33 (wg PWN - 20) z 66 historycznych prowincji japońskich.

Po śmierci Nobunagi po raz kolejny wybuchła walka o schedę po dyktatorze. Wygrał ją człowiek będący chyba jeszcze większą osobowością - Toyotomi

Hideyoshi zajmował się także reformowaniem kraju: nałożył na daimyō podatek zależny nie od powierzchni ziemi, a od zbiorów, tzw. kokudaka. Związane z tym było dokładne mierzenie gruntów w całym kraju przez urzędników Hideyoshiego. Stale prowadzono też akcję rozbrajania chłopów i mnichów - od tej pory broń mieli posiadać jedynie samurajowie. Wraz z upływem lat Hideyoshi stawał się coraz bardziej pewny siebie i żądny władzy. Podbicie całej Japonii (99% ziem w rękach jego wasali) nie wystarczało mu. W 1592 rozpoczęła się wyprawa Japończyków na Koreę. Mimo początkowych sukcesów, okazała się ona klęską, także dzięki pomocy dla Korei ze strony Chin. Marzenia Hideyoshiego o imperium legły w gruzach. Ostatnie miesiące życia poświęcił desperackiej walce o zapewnienie dziedzictwa swemu synowi. Oczywiście po jego śmierci w 1598 po raz kolejny wybuchła wojna domowa. Triumfował kolejny z byłych generałów Nobunagi - Tokugawa Ieyasu. Dał on początek nowej dynastii shōgunów, która rządziła przez 250 lat i kolejnej epoce w dziejach Japonii o nazwie Edo (1600-1868).

Pytanie 15 W 1603 r., w wyniku zwycięstwa w wojnie domowej, do władzy w Japonii doszedł feudalny ród Tokugawa. Początek XVII w. były latami znacznego rozwoju rzemiosła i handlu, rozbudowywały się miasta. Edo i Kioto w połowie XVII w. liczyły po pół miliona mieszkańców. Do rodu Tokugawa należało ok. 1/4 obszaru Japonii. Jego przedstawiciele, jako szoguni, sprawowali potem rządy w państwie przez 250 lat. W pierwszej kolejności ograniczyli oni rządy cesarza (mikado), którego rola sprowadzona została jedynie do funkcji reprezentacyjnych.

Ogół obywateli został poddany ścisłej kontroli administracji centralnej, która poprzez system nakazów określała podatki, obowiązki, sposób zachowania się, ubierania i życia poszczególnych grup społeczeństwa. Np. chłopom nie wolno było zajmować się handlem i rzemiosłem, a mieszczanom nosić ozdób ze złota i srebra, ani budować wysokich domów. Bogacili się natomiast kupcy, którzy zrzeszeni byli w gildiach. Możnowładcom nie wolno było utrzymywać własnych oddziałów samurajów, ponad określoną ich liczbę. Zresztą warstwa samurajów szybko się kurczyła, wobec braku wojen. A nie wolno im było zajmować się żadnymi innymi pracami, jak wojowaniem. Obowiązującą religią był konfucjanizm, który głosił ścisłe posłuszeństwo wobec władz, zaś buddyjskie klasztory znajdowały się pod kontrolą szogunów.

W XVIII w. nadal trwała samoizolacja Japonii od reszty świata. Dozwolone dotąd przez szogunów panującej dynastii Tokugawa kontakty handlowe z zagranicą tylko poprzez kupców holenderskich, w 1715 r. zostały także poważnie ograniczone. Natomiast od 1720 r. przyzwolono na import książek z Europy, celem zapoznania i wykorzystania nowych osiągnięć, zwłaszcza w nauce i medycynie. Mimo izolacji, Japonia w XVII i pierwszej połowie XVIII w. rozwijała się względnie dynamicznie. Rozbudowywały się miasta, rosła liczba ludności (25 milionów w 1800 r.) oraz produkcja rolnicza i rzemieślnicza, by zaspokoić wzrastający popyt na żywność i inne towary.

Wszelkie propozycje nawiązania kontaktów handlowych i gospodarczych, stawiane w latach 1820-50 Japonii, głównie przez ekspedycje poselskie Rosji i Wielkiej Brytanii, były odrzucane przez rządy panującego rodu Tokugawa. Zezwalały one tylko na prowadzenie ograniczonego handlu przez kupców chińskich za pośrednictwem Holendrów, zresztą przy ścisłej kontroli szogunatu.

Po zwycięskich dla mocarstw europejskich wojnach opiumowych w Chinach, również Stany Zjednoczone zainteresowały się możliwościami wykorzystania Azji Wschodniej, jako swego rynku zbytu. W tym celu w 1853 r. rząd USA wysłał do Japonii wojskową ekspedycję pod dowództwem Matthew Perry'ego z propozycjami udostępnienia 1-2 portów na Wyspach Japońskich dla utworzenia w nich amerykańskich baz handlowych i zaopatrzeniowych dla statków wielorybniczych. Perry dał do zrozumienia Japończykom, że ich zacofana armia nie będzie stanowić przeszkody dla armii amerykańskiej. Rok później (1854 r.) wrócił do Zatoki Edo na czele nowej ekspedycji dziewięciu amerykańskich okrętów wojennych z 250 działami i desantem piechoty morskiej i po demonstracji kanonierek amerykańskich szogun zgodził się na zawarcie Traktatu w Kanagawie (obecnie jedna z dzielnic Jokohamy), zgodnie z którym otwarto na handel ze Stanami Zjednoczonymi dwa porty (Shimoda i Hakodate). W ciągu kilku lat podobne układy zawarła Japonia również z Wielką Brytanią, Rosją, Francją i Holandią.

Pytanie 16 Epoka Meiji - Epoka oświecenia zwana również restauracją Meiji lub mniej poprawnie rewolucją Meiji, dosłownie Epoka światłych rządów, to okres w historii Japonii rozpoczynający się wstąpieniem na tron młodego cesarza Mutsuhito w 1868. Okres ten odpowiada europejskiemu Odrodzeniu. Japonia w tej epoce stała się potęgą Azji.Obalenie shōgunatu początek modernizacji Japonii na wzór europejski.Po ponad dwustuletnim okresie izolacji, Japonia zmuszona została do otwarcia się w 1854 r. na handel z ówczesnymi mocarstwami. W następnych latach napływ tanich towarów przemysłowych spowodował kryzys półfeudalnych manufaktur i rzemiosła, jak również kryzys władzy feudalnej w Japonii. W ich wyniku miały miejsce liczne bunty ludności oraz w latach 1867-1868 wojna domowa Boshin. W wojnie tej odwieczni wrogowie z regionów Satsuma i Choshu za sprawą mediacji Sakamoto Riomy wystąpili przeciw ponad dwustuletniej uzurpacji władzy przez shogunów z rodu Tokugawa. Pokonawszy siły shoguna, którym udało się nawet na pewien czas stworzyć na Hokkaido secesyjną Republikę Ezou, samuraje ci przywrócili władzę w ręce cesarza. Cesarz Mutsuhito przybrał tytuł 'Meiji' (jap. oświecony) symbolicznie zaznaczając tymsamym nadejście nowych czasów.

Po wojnie urząd shōguna został zniesiony i cesarz odzyskał bezpośrednią władzę w państwie. Przeniósł on stolicę z Kioto do Edo, zmieniając jego nazwę na Tokio. Miasto to odbudowywało się wtedy po wielkim trzęsieniu ziemi z 1857 r. i pożarach, które strawiły papierowo-drewnianą zabudowę i spowodowały śmierć 107 tys. ludzi.

Nowe warunki gospodarki kapitalistycznej powodowały jednak napięcia w stosunkach społecznych. Toteż powstały różne organizacje walczące o prawa pracownicze, zawiązały się pierwsze japońskie partie polityczne. W wyniku ich działalności, nacisków i walki w której szczególnie odznaczył się Itagaki Taisuke będący założycielem pierwszej partii politycznej w Japonii, Partii Liberalnej (Jiyu-to) wprowadzona została w cesarstwie w 1889 r. Konstytucja Meiji, a w 1890 r. parlament. Konstytucja jednakże utrwaliła centralną władzę i absolutyzm cesarski.

Pod koniec XIX wieku Japonia rozpoczęła szeroką ekspansywną politykę we Wschodniej Azji. W 1894 r. Japończycy w wojnie z Chinami rozbili armie Chin w Mandżurii i zagarnęli wyspy Tajwan i Peskadory. Jednak w wyniku interwencji mocarstw zachodnich musieli wycofać się z Półwyspu Liaotang i Port Artura w Mandżurii, a Korea stała się państwem niezależnym.

W 1900 r. Japonia wzięła udział, wespół z mocarstwami europejskimi i USA, w stłumieniu tzw. powstania bokserów w Chinach, a przy okazji ustaliła swój protektorat nad Koreą. Natomiast w 1904 r. wszczęła wojnę z Rosją. Zakończyła się ona pełnym zwycięstwem Japończyków, którzy pokonali wojska rosyjskie pod Mukdenem w Mandżurii, opanowali na powrót Półwysep Liaotang i Port Artur, niszcząc rosyjską Flotę Oceanu Spokojnego w Port Artur, a następnie zniszczyli nieomal całkowicie rosyjską flotę bałtycką w bitwie pod Cuszimą.

W zawartym po wojnie z Rosją traktacie pokojowym, Japonia odzyskała południową część Sachalinu i utwierdziła swe wpływy w regionie północno-wschodnich Chin. W 1910 r. dokonała aneksji Korei. Odtąd Japonia stała się najpotężniejszym państwem na Dalekim Wschodzie, a głównym kierunkiem jej zaborczej ekspansji stała się Mandżuria i północne Chiny. Zamiar ich opanowania stał się później podstawowym powodem przystąpienia Japonii w 1914 r. do pierwszej wojny światowej.

Pytanie 17 i 18 Mogołowie lub Wielcy Mogołowie byli islamskimi - pochodzenia turecko-mongolskiego - władcami północnych Indii od XVI do XIX wieku.

Przez cały XV wiek północną część Indii zajmował Sułtanat Delhijski. Zaś na południu subkontynentu indyjskiego znajdowało się kilka niezależnych państw, rządzonych przez indyjskich maharadżów. Kolejni sułtanowie delhijscy próbowali rozszerzyć swe panowanie na obszary południowe, lecz zawsze próby te kończyły się fiaskiem. Maharadżowie, mimo wzajemnych waśni i konfliktów, jednoczyli się we wrogości do agresywnego północnego sąsiada. Okazja by się go pozbyć nadarzyła się, gdy w Afganistanie przejął władzę Babur, potomek Tamerlana i Dżingis-chana.

Babar stworzył sprawną, nowoczesną armię, wyposażoną w artylerię. Początkowo próbował poszerzyć swoje królestwo o Azję Środkową i Persję, to jest o terytoria dawnego imperium swoich bitnych przodków. Gdy się to nie udało, chętnie przystał na propozycję podbicia Sułtanatu Delhijskiego, zgłaszaną przez maharadżów indyjskich. W latach 1526-1528 dokonał tego, a Delhi stało się stolicą jego imperium.

Babar dał początek królewskiej dynastii Wielkich Mogołów. Przez pierwsze dwa wieki ich panowania państwo przeżywało swój złoty wiek, zwłaszcza za rządów Akbara (1556-1605), wnuka Babara. Mogołowie zreorganizowali administrację i system oświaty, wprowadzili nowy pieniądz, stałe podatki i nadzór nad urzędnikami, by zapobiec korupcji. Dbali o rozwój sztuki i literatury.

Pytanie 19 Państwo Samona to najstarsze znane państwo zachodniosłowiańskie. Istniało w latach 623-658, zdaniem innych autorów w latach 626-661, na terenie Moraw, Czech, Łużyc i Panonii.

W ostatnich dziesięcioleciach VI wieku Słowianie żyjący w Kotlinie Panońskiej i w jej sąsiedztwie zetknęli się z chanatem awarskim. Rozdrobnieni na wiele plemion Słowianie rychło dali sobie narzucić zwierzchnictwo awarskich władców, sprzymierzonych z Bizancjum. Kiedy jednak Awarowie rozpoczęli łupieżcze wyprawy przeciwko Konstantynopolowi, kolejni cesarze bizantyjscy podejmowali współpracę ze słowiańskimi plemionami przeciwko byłym sojusznikom. W połowie lat dwudziestych VII wieku wybuchło ogólnosłowiańskie powstanie przeciwko Awarom, inspirowane być może przez cesarstwo i być może związane z organizowaną przez Awarów wielką wyprawą na Konstantynopol w roku 626. W toku walk wielką sławę zdobył frankijski kupiec Samo (albo Samon). Gdy Słowianie zrzucili awarską zwierzchność, obwołali go swoim władcą. Samon stanął na czele wielu zjednoczonych plemion, które w miejsce dawnych prymitywnych organizacji politycznych wspartych na wojennej demokracji tworzyły teraz ponadplemienne państwo. Jego centrum stanowiły Morawy, ale w efekcie szybkiego rozwoju terytorialnego, w latach 623-658, granice państwa Samona objęły na południu dolną Austrię i Kotlinę Czeską, na północy bagna Sprewy na Łużycach , na zachodzie oparły się o Soławę, a na wschodzie o środkową Odrę na Śląsku. W latach 629-639 słowiańskie państwo toczyło wojnę z frankijskim królem Dagobertem I dwukrotnie odpierając jego najazdy, m.in. wielka wyprawa Franków zakończyła się w roku 631 klęską pod Wogastinburgiem (położenie nieznane). Śmierć Samona w 658 lub 661 roku wywołała zamęt wewnętrzny i w efekcie rozpad państwa.

O powstaniu pierwszego państwa oraz jego walkach z Dagobertem szczegółowo opowiada kronika Historia Francorum, napisana około 660 roku przez anonimowego dziejopisarza frankijskiego zwanego Fredegarem.

Pytanie 20 Państwo wielkomorawskie (także Wielkie Morawy - cz. Velká Morava, słow. Veľká Morava, łac. Magna Moravia lub Rzesza Wielkomorawska - cz. Velkomoravská říše, słow. Veľkomoravská ríša) - średniowieczne państwo słowiańskie.

Powstało na początku IX wieku na terenach dzisiejszych Moraw. Rządzone było przez lokalną dynastię, której pierwszym znanym przedstawicielem był Mojmir I. Pierwsza wzmianka o tym państwie dotyczy włączenia do niego Księstwa Nitrzańskiego przez Mojmira I, co nastąpiło w roku 833 lub nieco wcześniej. Mniej więcej w tym samym czasie w państwie zaszczepione zostało chrześcijaństwo. Chrzest przyjęto w 822 od strony państwa wschodniofrankijskiego. Od 863 roku działalność misyjną w państwie wielkomorawskim prowadzili Cyryl i Metody, wraz z którymi pojawił się stworzony przez nich obrządek słowiański oraz język staro-cerkiewno-słowiański. Epizod obrządku słowiańskiego zakończył się w roku 887, kiedy to za sprawą wrogiej postawy duchowieństwa niemieckiego uczniowie Cyryla i Metodego zostali wygnani.

Szczyt ekspansji Wielkich Moraw przypadł na panowanie Świętopełka I w latach 870-894, kiedy w ich skład wchodziły poza Morawami częściowo tereny dzisiejszych Węgier i Małopolski, a także Czechy, Śląsk, Łużyce i Słowacja. Państwo upadło około roku 907 w wyniku najazdu koczowniczych Madziarów, którzy wtargnęli przez północne Karpaty do Kotliny Panońskiej.

Pytanie 21 W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych z Azji Środkowej. W V wieku p.n.e. jedno z plemion trackich utworzyło nawet organizm państwowy - Królestwo Odrysów. Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku (6 - 9 r. n.e.) pomiędzy Dunajem a pasmem Starej Płaniny utworzyli rzymską prowincję Mezję, która w roku 86 n.e. została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną. W połowie I w. n.e. na południe od Starej Płaniny powstała rzymska prowincja Tracja. Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się miejscem najazdów Hunów i Gotów.

W VI wieku tereny te zaczęły osiedlać pasterskie plemiona słowiańskie, które zostały podbite ok. roku 680 przez Protobułgarów. Bułgaria powstała w 681 roku, założona przez Asparucha. Chan Borys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 maja 866 roku. Otrzymał na cześć Michała III, swojego ojca chrzestnego imię Michał. Powstało potężne państwo ze stolicą w Plisce (od 895 w Presławiu), które trwało w okresie 681-1018. W 915 r. Symeon przyjął tytuł cara. Od 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przez Bizancjum, i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych.

W latach 1186-1398 istniało drugie państwo Bułgarów, po czym jej terytorium staje się częścią państwa osmańskiego.

Niepodległość uzyskana w 1878 (w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniu Rumelii Wschodniej) zapoczątkowała ścieranie się wpływów niemieckich i rosyjskich.

Pytanie 23 Na mocy Traktatu w Verdun, zawartego w 843 roku państwo Karola Wielkiego podzielono między synów Ludwika Pobożnego: Lotara, Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego. Podział ten położył podwaliny pod powstanie w przyszłości Francji, Niemiec i Włoch.

Stworzone przez Karola Wielkiego państwo, podobnie zresztą jak wcześniej monarchia Chlodwiga, nie przetrwało próby czasu. Stworzone za pomocą oręża nie miało - poza osobą władcy i religią chrześcijańską - żadnej wspólnej więzi. Utrzymywało się po śmierci Karola jeszcze prawie 30 lat pod rządami najmłodszego syna Karola, Ludwika zwanego Pobożnym, który objął tron w 814 roku, zachowując tytuł cesarski. Jednak Ludwik nie dorównywał ojcu zdolnościami i nie radził sobie ze wzrostem nastrojów separatystycznych oraz buntami. Sytuację komplikowały dodatkowo najazdy Wikingów, Arabów oraz Węgrów.

Podział państwa Franków w latach 843-870.Po śmierci Ludwika w 840 roku państwo podzielono na trzy części:

Najstarszy z synów, Lotar, otrzymał wraz z tytułem cesarskim Italię oraz szeroki pas ziem ciągnący się wzdłuż Renu od Alp aż po Morze Północne. Był to obszar niejednolity pod względem geograficznym i etnicznym.

Dzielnica położona na wschód od posiadłości Lotara, zamieszkana głównie przez ludność pochodzenia germańskiego, przekazana została Ludwikowi zwanemu później Niemieckim.

Część zachodnią, zasiedloną przez ludność mówiącą przeważnie językami romańskimi, otrzymał najmłodszy z braci, Karol Łysy.

Podział przeprowadzony w Verdun okazał się nietrwały. Zmieniali go kilkakrotnie walczący ze sobą potomkowie Ludwika Pobożnego. W latach 885-887 ziemie dawnego imperium znalazły się ponownie w rękach tylko jednego władcy, cesarza Karola Grubego, prawnuka Karola Wielkiego, ale już na przełomie 887/888 roku nastąpił ostateczny rozpad dziedzictwa Karola Wielkiego. W Burgundii i Italii, stanowiącej teraz konglomerat kilku ośrodków władzy, niezależnymi władcami ogłosili się miejscowi możnowładcy. Nieco dłużej utrzymali się Karolingowie w królestwach zachodnio- i wschodniofrankijskim, ale utracili tytuł cesarski.

Jednak podział nakreślony w traktacie z Verdun i późniejszy, ostateczny podział monarchii karolińskiej miał ogromne znaczenie dla losów Europy. Na gruzach imperium Karolingów wyrosły bowiem państwa, których mieszkańcy zaczęli dostrzegać i akcentować swoją odrębność od sąsiadów, co z czasem doprowadziło do wykształceniu się wielu współczesnych europejskich narodów.

Pytanie 25 Wyprawy krzyżowe to łączna nazwa wszystkich krucjat prowadzonych od XI do XIII w. w celu obrony miejsc związanych z religią chrześcijańską w Palestynie. Uczestników wypraw krzyżowych nazywa się zbiorczo krzyżowcami.

Przyczyny wypraw krzyżowych:

Nasilenie się fanatyzmu religijnego w Europie, silniejsza niechęć do pogan i innowierców (jako odpowiedź i reakcja na agresywną politykę prowadzoną przez władców muzułmańskich[1]) :

obrona Jerozolimy, Świętego Grobu Pańskiego i ogólnie Ziemi Świętej przed niewiernymi

głoszenie religii chrześcijańskiej

Interesy krzyżowców :

przeludnienie Europy a także ciągłe konflikty między władcami europejskimi (brak ziem do podziału)[2],

chęć wzbogacenia się biednego rycerstwa[2],

możliwość odpuszczenia wszelkich grzechów, lecz również uzyskania błogosławieństwa za udział w krucjacie [3]

Przyjmuje się, że wypraw krzyżowych było 7. Były to:

I wyprawa krzyżowa, prowadzona w latach 1096-1099, głównie siłami rycerzy lotaryńskich (w Bizancjum i na Bliskim Wschodzie nazywanych "Frankami") oraz normańskich i prowansalskich - zakończona powstaniem Królestwa Jerozolimskiego.

II wyprawa krzyżowa, prowadzona w latach 1147-1149, siłami króla Francji Ludwika VII i cesarza Niemiec Konrada III, zakończona całkowitą porażką.

III wyprawa krzyżowa prowadzona w latach 1189-1192, siłami cesarza Niemiec Fryderyka I Barbarossy, króla Francji Filipa II Augusta oraz króla Anglii Ryszarda Lwie Serce, która prowadziła trzyletnie oblężenie Akki, zakończone jej zdobyciem i podpisaniem ugody z sułtanem seldżuckim Saladynem.

IV wyprawa krzyżowa, prowadzona w latach 1202-1204 mieszanymi siłami Wenecji oraz rycerstwa francuskiego i niemieckiego, która na skutek manipulacji doży weneckiego Henryka Dandolo, zamiast pomóc obleganej Akce, zaatakowała Bizancjum, doprowadzając do powstania w Konstantynopolu i najbliższych jego okolicach efemerycznego państewka nazywanego Cesarstwem Łacińskim.

V wyprawa krzyżowa, prowadzona w latach 1217-1221 siłami króla Węgier Andrzeja II Arpadowicza, księcia Antiochii Boemunda IV Jednookiego oraz króla Cypru Hugo I Cypryjskiego, która skończyła się całkowitym fiaskiem.

VI wyprawa krzyżowa, podjęta w latach 1248-1250 przez króla Francji Ludwika IX na wieść o zdobyciu Jerozolimy przez Chorezmijczyków w 1244 r. Zakończyła się klęską.

VII wyprawa krzyżowa, również podjęta przez Ludwika IX (w 1270), który tym razem lądował w Tunisie, licząc na pomoc tamtejszego sułtana. Oczekiwania jego się jednak nie spełniły, a sam król padł ofiarą epidemii dżumy. Po jego śmierci jego armia powróciła do Europy.

Niektórzy historycy za VI wyprawę uważają krucjatę cesarza Fryderyka II w latach 1228-1229, nie miała ona jednak charakteru ekspedycji zbrojnej, a była swego rodzaju misją dyplomatyczną, w wyniku której na drodze rokowań udało się odzyskać krzyżowcom Jerozolimę z korytarzem łączącym ją z wybrzeżem, Betlejem i Nazaret, a więc uzyskali więcej niż w niejednej prawdziwej krucjacie. W przypadku uznania tej misji za wyprawę krzyżową numeracja ostatnich dwóch krucjat się zmienia (z VI na VII i z VII na VIII).

Oprócz tego oficjalnym wyprawom krzyżowym towarzyszyły też tzw. wyprawy ludowe, w których uczestniczyły tłumy przypadkowych cywilów i które wszystkie zakończyły się masakrami tych ludzi. Zalicza się do nich:

I wyprawa ludowa 1096, poprzedzająca I wyprawę krzyżową, prowadzona przez kaznodzieję Piotra z Amiens, która dokonała kilku masowych rzezi ludności żydowskiej w Nadrenii i na szlaku swoich przemarszów, po czym została zmasakrowana przez oddziały sułtana Ar Rumu, pod Niceą (Nikeją, Nikają), niedaleko Konstantynopola.

II wyprawa ludowa 1147 - towarzysząca II wyprawie krzyżowej, podzieliła losy tej ostatniej.

Krucjata dziecięca 1212 - prowadzona przez grupę francuskich i włoskich kaznodziejów ludowych. Zgromadziła ona kilkadziesiąt tysięcy dzieci, które zostały załadowane na okręty weneckie i genueńskie. Większość dzieci zginęła z głodu na okrętach, reszta została wysadzona na Cyprze lub sprzedana w niewolę Turkom Seldżuckim.

Pytanie 26 Rekonkwista (hiszp., port. reconquista - ponowne zdobycie) - walka chrześcijan o wyparcie Maurów z Półwyspu Iberyjskiego, trwająca od VIII do XV wieku.

Pomnik Pelayo w górach CovadongaWypędzanie muzułmanów zostało zapoczątkowane przez pierwszego króla Asturii, don Pelayo (718-737), który zbuntowawszy się w 718 przeciwko najeźdźcom, wydał walkę Maurom w górach Asturii. Punktem zwrotnym w historii Hiszpanii jest bitwa pod Covadonga, która miała miejsce w roku 722. Jego synowie oraz dalsi potomkowie kontynuowali te działania, dopóki nie wypędzili wszystkich Arabów. W tym samym czasie we wschodniej części Półwyspu, frankijscy władcy ustanowili Marchię Hiszpańską na terenie dzisiejszych Pirenejów oraz Katalonii, podbijając Gironę w 785 oraz Barcelonę w 801. Była to strefa oddzielające posiadłości chrześcijańskie od terenów zajętych przez muzułmanów.

Rekonkwista nie była jednak procesem jednoczącym chrześcijańskich władców do walki z muzułmanami, a państwa chrześcijańskie zajmujące tereny północnej Hiszpanii walczyły ze sobą tak często jak z innowiercami. Królestwo Asturii zostało uformowane pomiędzy łańcuchami górskimi północno-zachodniej Hiszpanii, a za swoją stolicę obrało Oviedo. Baskowie z Nawarry zajmowali tereny pirenejskie oraz doliny w obrębie Las Navas de Tolosa. Militarne osłabienie Umajjadów w Hiszpanii zapoczątkowało proces tworzenia się Królestwa Leónu, które pełnię niepodległości zdobyło w końcu w 913. Sancho III z Nawarry, wyróżniający się przywódca wojskowy, obsadził swojego syna Ferdynanda na tronie kastylijskim w 1028, przesuwając działania militarne jeszcze dalej na południe. Ferdynand był roztropnym oraz pobożnym monarchą, który zjednoczył Nawarrę, Galicję, Asturię oraz León. Jako że primogenitura salicka nie była wówczas znana w Hiszpanii, po jego śmierci w 1065 ziemie zostały rozdzielone pomiędzy synów - Alfonsa VI, Sancha II oraz Garcíę z Galicji. Alfons próbował zagarnąć ziemie Sancha, jednak ten, widocznie wdając się w ojca, będącego nieprzeciętnym dowódcą, pokonał go oraz zesłał na wygnanie. García nigdy nie rządził, a swoje krótkie życie spędził w więzieniu.

Bitwa rycerzy chrześcijańskich z MauramiŚmierć Sancha II w 1072 oznaczała powrót do władzy Alfonsa VI, przejmującego wszystkie domeny Ferdynanda I. Alfons był uzdolnionym dowódcą i wiele dokonał w celu powiększenia swoich ziem. Jego kraj stał się wówczas jedną z najbardziej liczących się w Europie monarchii, a jego tolerancja wobec muzułmanów była jak na tamte czasy wyjątkowo duża. W czasie jego rządów Cyd, jedenastowieczny bohater hiszpańskiej powieści epickiej, został wygnany z rodzinnych ziem oraz znalazł schronienie u muzułmańskich królów Saragossy. Po rozpadzie Kalifatu Kordowy, Al-Andalus rozpadł się na małe, walczące ze sobą państwa, co w ogromnym stopniu ułatwiło Alfonsowi ekspansję w kierunku południowym. Dotarł aż do Toledo w roku 1085, ale jego rozwój został zahamowany przez inwazję Almorawidów.

Ferdynand III Święty zjednoczył dwa kraje obejmując tron w 1230. Fernando, zwany Świętym, przez całe swoje życie walczył z Maurami na południu. Rekonkwista Hiszpanii została w XIII wieku obwołana krucjatą, jednak po ostatecznym podbiciu ziem Grenady, walczący opuścili szeregi armii. Rządy Ferdynanda oznaczały początek umocnienia się roli Hiszpanii na europejskiej scenie politycznej, kończąc dyplomatyczną izolację, wywołaną tarciami jego ojca z Papieżem. Wtedy to został zbudowany Uniwersytet Salamanki, jeden z najstarszych uniwersytetów Europy, którego celem było nauczanie praw rządzących ekonomią w duchu chrześcijańskim. Potomek Ferdynanda, Alfons X - zwany Mądrym - przyczynił się do wypromowania myśli klasycznej mauryjskich bibliotek i szkół. Następni monarchowie, związani sojuszem z Królestwem Aragonii, odsuwali muzułmanów dalej na południe, w końcu podbijając Gibraltar w 1309. Despotyczne i krwawe rządy Piotra Okrutnego zakończyły się odsunięciem go od władzy, a prowadzone przez niego wojny z Aragonią spowodowały osłabienie Kastylii.

Kapitulacja Grenady przed Monarchami KatolickimiMomentem, który wskrzesił ruch jednoczący hiszpańskich chrześcijan, został nazwany okresem Katolickich Monarchów. Byli nimi Ferdynand II Katolicki oraz Izabela I Katolicka, którzy swoim małżeństwem ostatecznie zjednoczyli Hiszpanię jako królestwo. W czasie ich wspólnych rządów, wiele zamków szlachty zostało zburzonych oraz został opracowany publiczny system podatkowy. Ferdynand i Izabela opierali proces unifikacyjny na aspektach religijnych, politycznych oraz ekonomicznych. Właśnie wtedy muzułmanie zostali ostatecznie wygnani, Aragonia stała się monopolistą na Morzu Śródziemnomorskim, a Kastylia konkurowała z Portugalią o dominację na Oceanie Atlantyckim.

Minaret w Kordowie przebudowany na dzwonnicęW 1499 roku, około pięćdziesiąt tysięcy Maurów z Granady zostało zmuszonych do przyjęcia chrztu. W trakcie wywołanego przez to powstania (znanego jako pierwsze powstanie Alpujurras), dopuszczono się masowych morderstw na osobach, które odmówiły przyjęcia chrztu oraz deportacji do Afryki. W związku z tym Maurowie, Żydzi oraz Gitanowie z Granady oraz okolicznych wiosek rozpoczęli masowe migracje na tereny górskie. W 1500 Cisneros powiedział: "Nikt z miasta nie jest chrześcijaninem, a wszystkie meczety są teraz kościołami".

Pytanie 27 Feudalizm (śrdw. łac. feudum prawo na rzeczy cudzej, lenno) - jest to ustrój społeczno-polityczno-ekonomiczny opierający się na hierarchicznej zależności (wasalności) jednostek pomiędzy sobą, istnieniu podzielonej własności ziemi i poddaństwa chłopów.

Feudalizacja stosunków społecznych rozpoczęła się jeszcze w epoce starożytnej, a mianowicie w III wieku naszej ery (gdy carstwem rzymskim wstrząsnął głęboki kryzys ekonomiczny; dotychczasowa gospodarka zaczeła się załamywać, przez co szybko nastąpił powrót do gospodarki naturalnej),przybrała na sile w średniowieczu w VII-IX w. by osiągnąć swą klasyczną postać w X-XIII w Europie Zachodniej. Ślady feudalizmu w postaci pańszczyzny przetrwały w Polsce do XX wieku(aż do wojny w 1939 w II RP istniała pańszczyzna wobec duchowieństwa), a w niektórych regionach Węgier i należących wówczas do nich Orawy i Spiszu nawet do początków XX wieku.

Istota gospodarki feudalnej [edytuj]

Feudalizm lub system feudalny stanowi jeden z porządków (ustrojów) państwa. Dawniej polegał on na tym, że cesarz przydzielał książętom, później także szlachcie, swoje ziemie jako lenno, ci z kolei przydzielali je swoim zarządcom, a oni poszczególnym chłopom. Feudalizm jako system hierarchicznej zależności jednostek był systemem zdominowanym przez elementy tradycyjne, co oznacza, że władzę w nim z reguły sprawowali ludzie "szlachetnie urodzeni". Oparty był system wzajemnych relacji. Podlegli chłopi mieli obowiązek świadczenia renty feudalnej . Pan feudalny zapewniał chłopom opiekę. Najbardziej istotnymi elementami feudalizmu były: wasalstwo, stosunki lenne, prywatne zamki obronne i rycerstwo.

Rodzaje rent feudalnych:

-pieniężna

-naturalna - część plonów dla seniora

-odrobkowa (pańszczyzna)

Odmiany feudalizmu [edytuj]

Można wyróżnić następujące odmiany:

feudalizm kontynentalny, który kierował się zasadą: wasal mego wasala nie jest moim wasalem. I taki układ dominował np. we Francji, czy późniejszym okresie średniowiecza w Polsce, co w końcu doprowadziło do rozbicia dzielnicowego. Odmiana ta miała charakter decentralizujący (odśrodkowy);

feudalizm wyspiarski, który kierował się zasadą: wasal mego wasala jest moim wasalem. Ta odmiana feudalizmu dominowała na dzisiejszych Wyspach Brytyjskich. Odmiana ta nie miała tendencji decentralizujących (odśrodkowych). Wiązało się to z tym, że Anglia nigdy nie przeszła rozdrobnienia feudalnego.

feudalizm biurokratyczny (chiński) - ustrój feudalny w pierwszych wiekach dziejów Chin (tj. dynastie Xia, Shang oraz Zhou był dość podobny do form sprawowania władzy znanych w Europie; w okresie Wiosen i Jesieni doszło nawet do rozbicia dzielnicowego i podziału ziem chińskich między kilkudziesięciu władców. Proces nabierania przez feudalizm chiński wyjątkowych cech rozpoczął się w 221 r. p.n.e., kiedy Pierwszy Cesarz Chin zjednoczył kraj i ograniczył mocno wpływy artystokracji na sprawowanie rządów. Chciał w ten sposób utrwalić swoją władzę i w tym celu powierzył funkcję wykonawcze osobom pochodzącym z ludu. Po upadku jego dynastii Qin, następna dynastia Han pozostała przy centraliźmie opartym na mandarynach, klasie urzędniczej wywodzącej się zarówno z arystokracji, jak i innych warstw społecznych. To dzięki tej klasie, chiński feudalizm nabrał swoistych cech. Pomógł w tym również pierwszy na świecie system egazminów urzędniczych, wprowadzony w 605 r. Ustrój ten był na tyle efektywny, że przetrwał zarówno upadki kolejnych chińskich dynastii jak i najazdy Dżurdżenów, Kitanów, Mongołów i Mandżurów. Żeby skutecznie zarządzać wielkim krajem, najeźdzy przyjmowali rdzenny system sprawowania władzy.

Pytanie 31 Historia wielkich odkryć

Tło historyczne

Przez wiele wieków, a właściwie tysiącleci, sól była jedyną przyprawą, a zarazem i konserwantem znanym w Europie. W czasach rzymskich zaczęły się pojawiać i inne: cynamon, goździki, gałka muszkatołowa i przede wszystkim pieprz. Wszystkie one pochodziły z dalekiej Azji - Indii lub Indochin. W średniowiecznej Europie oba te geograficzne rejony zlały się w jeden legendarny region zwany Indiami. Miała to być kraina przysłowiowym "mlekiem i miodem płynąca", bogata w "korzenie" (przyprawy) oraz szlachetne kruszce.

Początek XV wieku to przełom w rekonkwiście, dążeniu do wyparcia Maurów z kontynentu europejskiego. W tym czasie kolejne regiony Hiszpanii zostały przyłączone do chrześcijańskiego świata. Europejczykom udało się także wywalczyć na wybrzeżach afrykańskich przyczółki do dalszej ekspansji.

Nie wiadomo kiedy Portugalczycy zdecydowali się na drogę wokół Afryki. Pod wodzą księcia Henryka Żeglarza wybrali drogę wschodnią poprzez kontynuację dobrze zaawansowanych już wypraw afrykańskich.

Pierwszym znacznym sukcesem Portugalczyków, aczkolwiek nie przesądzającym jeszcze niczego, jest podróż Bartolomea Diaza, który w roku 1488 zdołał dotrzeć do południowego przylądka kontynentu afrykańskiego. W dziesięć lat później, w 1498 roku inny sławny odkrywca Vasco da Gama opłynąwszy całą Afrykę dopływa do Kalikatu nie napotkawszy przeszkody w postaci nieznanego lądu. Ptolemejski mit terra australis zostaje tym samy obalony.

Odkrycie Ameryki

Krzysztof Kolumb (1451-1506)Sześć lat przed sukcesem rywala Krzysztof Kolumb udał się w swą pierwszą wyprawę na zachód, która miała doprowadzić do odkrycia nowego kontynentu. Kolumb po krótkiej podróży z Wysp Kanaryjskich dotarł w 1492 do stałego lądu, który, jak sądził, był wschodnimi wybrzeżami Indii. W istocie dotarł do Karaibów. Kolumb w czasie swych czterech podróży, z których ostatnia się odbyła w latach 1502-1504 odwiedził Haiti, Kubę, Jamajkę, Portoryko, Trynidad. Opłynął też półwysep Jukatan i dotarł do kontynentu w okolicach Wenezueli i Panamy.

Gdy w końcu zrozumiano, że odkrytym lądem jest potężny kontynent, sądzono, że jest on przeszkodą nie do przebycia na zachodniej drodze do Indii. W 1513 inny hiszpański żeglarz Vasco Núñez de Balboa przemierzywszy konno Przesmyk Panamski dotarł nad wybrzeża Oceanu Spokojnego.

Dalsze wyprawy

Po odkryciu kontynentu amerykańskiego, Hiszpanie a także Portugalczycy, zintensyfikowali swe odkrywcze wyprawy zamorskie. W tym celu, zgodnie z opinią papieża, oba państwa zawarły w 1494 traktat z Tordesillas, w którym podzieliły między siebie nowo odkryte terytoria. Granicą podziału został południk 46 stopni na zachód od Greenwich. Leżące na wschód od niego terytoria na kontynencie afrykańskim i w południowej Azji przypadły Portugalii. Natomiast cała Ameryka miała stać się zdobyczą Hiszpanii. Jednakże, jak się później okazało, na wschód od 46 południka znalazła się znaczna część Ameryki Południowej i faktycznie tereny te opanowali potem Portugalczycy, zwąc je Brazylią.

Ferdynand Magellan, 1480-152120 września 1519 roku z portu San Lucar wypłynęła flotylla pięciu statków pod wodzą Ferdynanda Magellana. Podróż ta miała przyćmić sławą wcześniejsze dokonania i Kolumba i Vasco da Gamy. Choć sam Magellan nie powrócił z wyprawy, ginąc w walkach z tubylcami na Filipinach, jego wyprawa była pierwszą, która opłynęła świat dookoła. Z pięciu statków z 265 żeglarzami na pokładach, które wyruszyły w podróż, tylko jeden z 18-osobową załogą powrócił do San Lucar po prawie trzech latach żeglugi. Żeglarze zdziwili się również faktem, że wrócili (według własnych wyliczeń) w sobotę, podczas kiedy w San Lucar była już niedziela. Odkryli zmianę daty. Podróż Magellana dała ostateczny dowód na kulistość Ziemi oraz zmieniła wyobrażenia na temat jej rozmiarów.

W ślad za Kolumbem, da Gamą i Magellanem wyruszyli w świat inni poszukiwacze przygód, bogactw i sławy. Do końca XVII wieku układ kontynentalny świata był już w grubszych zarysach znany. Na swoich odkrywców czekały jeszcze tylko Australia i Antarktyda. Wielkie odkrycia, choć dramatyczne, trudne były do przełożenia na ścisłą wiedzę geograficzną. Odkrywcy byli żeglarzami, nawigatorami, często kupcami lub misjonarzami. Brakowało im jednak zdolności naukowej obserwacji i syntezy zdobytych informacji. Często też szczegóły odkryć objęte były tajemnicą przez rządy lub kompanie sponsorujące wyprawy w obawie przed konkurencją. Ostatecznie największą korzyścią, jaką nauki geograficzne odniosły z wielkich odkryć, było raczej burzenie starej doktryny niż budowanie nowej. Dopiero następna epoka przyniosła zmianę w tej dziedzinie.

Pytanie 32 Wojna trzydziestoletnia - była konfliktem zbrojnym w Europie toczącym się od 23 maja 1618 do 24 października 1648 pomiędzy częścią państw Rzeszy niemieckiej wspieranych przez inne państwa europejskie (jak Szwecja czy Francja) a potęgą katolickiej dynastii Habsburgów. Mimo że wojna spowodowana była przyczynami natury religijnej, jednym z powodów jej długotrwałości stało się również dążenie mocarstw europejskich do osłabienia potęgi Habsburgów.

Wojnę trzydziestoletnią dzieli się na cztery okresy:

okres czesko-palatynacki (1618-1623)

okres duński (1625-1629)

okres szwedzki (1630-1635)

okres francusko-szwedzki (1635-1648)

W wojnie trzydziestoletniej, pośrednio lub bezpośrednio, wzięły udział niemal wszystkie państwa europejskie. Stronę katolicką reprezentowały państwa Habsburgów (Austria, Hiszpania i Państwo Kościelne), niektóre księstwa I Rzeszy (m.in. Bawaria). Oficjalnie swojego wsparcia katolikom nie udzieliła Rzeczpospolita Obojga Narodów, lecz zaciężne wojsko lisowczyków wysłane przez króla na Węgry.

Po stronie protestanckich państw Rzeszy (m.in. Czech, Palatynatu) stanęła Dania (do 1629 r.), Szwecja, Francja, Siedmiogród.

Wojna zakończyła się zwycięstwem strony protestanckiej. Jej głównymi skutkami, oprócz zapewnienia wolności wyznania na terenie Rzeszy, było osłabienie dynastii Habsburgów, wzmocnienie pozycji Francji i Szwecji oraz uznanie niepodległości Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Wojnę zakończył pokój westfalski podpisany w 1648 r.

Pytanie 36

Merkantylizm lub ustrój merkantylny - system poglądów ekonomiczno-politycznych, który pojawił się we wczesnym okresie nowoczesności, wywodzący się z bullionizmu - teorii mówiącej, że posiadanie metali szlachetnych równa się bogactwu.

Termin merkantylizm został ukuty w 1776 r. przez słynnego ekonomistę Adama Smitha, który wywiódł go z łacińskiego słowa mercari, oznaczającego "handlować", "prowadzić handel", które z kolei pochodzi od słowa merx oznaczającego "towar". Początkowo używany był wyłącznie przez swoich krytyków, do których zaliczał się też Adam Smith.

[wcześniej termin Merkantylizm znajdziemy już w 1664 r. - patrz tytuł Jean Baptiste Colbert O Zasadach merkantylizmu]

Ostatnim merkantylistą brytyjskim był James Denham-Steuart (1712-1780).

Fizjokratyzm - szkoła ekonomiczna powstała we Francji (druga połowa XVIII wieku). Jej hasła były związane z ideą porządku naturalnego. Fizjokraci akcentowali znaczenie pracy (decydowała o bogactwie społeczeństwa) i rolnictwa jako jedynego źródła bogactwa. Jednym z jego twórców był François Quesnay, który napisał "Maksymy ogólne ekonomicznego rządzenia krajem rolniczym" oraz wydał "Tablicę ekonomiczną" ("Tableau économique"), stanowiące podstawę fizjokratyzmu.

Francois QuesnayZmierzał do gospodarczej przebudowy monarchii i do rekonstrukcji ustroju feudalnego. Podstawowym dobrem produkcyjnym była ziemia, a rolnictwo to siła w rozwoju społeczeństwa.

Były trzy grupy - klasa właścicieli ziemskich - świeccy i duchowni; klasa produkcyjna (rolnictwo); klasa jałowa (poza rolnictwem); Porządkiem natury była : własność, wolność, poszanowanie pracy.

Z modelu tablicy produkcyjnej czerpał później Karol Marks

Liberalizm wywodzi się z okresu Oświecenia. Skupiał on zwolenników tej epoki i związanych z nią nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie szeregu reform społeczno-politycznych, takich jak zniesienie ustroju feudalnego, ograniczenie przywilejów szlacheckich, zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, ograniczenie roli Kościoła, zniesienie monarchii i absolutyzmu, wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy czy też respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji. W opozycji do liberalizmu pojawiła się ideologia konserwatywna, broniąca "starego ładu", odrzucająca indywidualizm, stawiająca wyżej znaczenie wspólnoty niż prawa jednostki, krytykująca demokrację i próby zniesienia hierarchicznego ustroju społecznego, przywiązana do tradycji oraz religii postrzeganej jako źródło wartości.

W 1823 we Francji odbyło się spotkanie grupy liberałów, na którym przyjęto dokument ("Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji") w którym to zawarte były postulaty nawiązania intensywnych stosunków pomiędzy liberałami z innych krajów. Na spotkaniu w Genewie w 1924 powołano do życia Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych, na czele którego stanął francuz M.F. Buisson. W kwietniu 1947 w Oksfordzie odbył się kongres założycielski Międzynarodówki Liberalnej.

Pytanie 38 Mianem Wielkiej Burżuazyjnej Rewolucji Francuskiej lub rewolucji francuskiej określa się okres w historii Francji (1789-1799), kiedy doszło do obalenia monarchii Burbonów.

Za jej symboliczny początek uważa się zdobycie przez lud Paryża twierdzy Bastylia 14 lipca 1789, natomiast za koniec rewolucji uznaje się kres rządów Dyrektoriatu 9 listopada (18 brumaire'a) 1799, kiedy to Napoleon Bonaparte przeprowadził zamach stanu ogłaszając się Pierwszym Konsulem.

Przyczyny wybuchu rewolucji francuskiej

Głęboki podział społeczny, opory duchowieństwa, szlachty z powodu rezygnacji ze swojej uprzywilejowanej pozycji wobec mieszczaństwa

Spadek autorytetu króla, z powodu jego absolutnych i nieudolnych rządów

Wzrost cen towarów i inflacja

Zwiększenie wpływu burżuazji w państwie bez gwarancji na stanowisko polityczne

Pogorszenie wzajemnych relacji w każdym stanie

Zadłużenie skarbu

Układ handlowy z Anglią, w wyniku którego padły okręgi włókiennicze w Lyonie i w Amiens

Wpływ ideałów oświeceniowych

Szturm Bastylii 14 lipca 1789

Prolog rewolucji

W dniach 11-14 lipca 1789 r. miały miejsce rewolucyjne zamieszki ludności Paryża na tle konfliktu króla Ludwika XVI ze Zgromadzeniem Narodowym, ogólnonarodowym parlamentem francuskim. Dzień 14 lipca, gdy zdobyte zostało więzienie w podparyskiej Bastylii - symbol królewskiej tyranii (samo zdobycie tej fortecy wielkim wyczynem nie było, gdyż poddała się ona praktycznie bez walki, a w dodatku nie uwolniono zbyt wielu więźniów: czterech fałszerzy, hrabiego oskarżonego o kazirodztwo i dwóch szaleńców), uznany został za początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która w ostatecznej konsekwencji przekształciła ustrój społeczno-polityczny Francji z feudalnego na kapitalistyczny.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

Po 15 lipca 1789 r. Ludwik XVI wycofał wojsko z Paryża, zgodził się na mieszczańskie postulaty przebudowy ustroju państwa na monarchię konstytucyjną i na rezultaty paryskiej rewolucji ludowej. Lecz w sierpniu cała Francja znalazła się w ogniu wielkiej rewolty chłopskiej. Chłopi, stanowiący 80% społeczeństwa, domagali się w szczególności zniesienia przygniatających ich obciążeń feudalnych i obniżenia podatków, by ulżyć nędzy, w jakiej się znajdowali. Odpowiadając na to, Zgromadzenie Narodowe zniosło podatek (dziesięcinę na rzecz Kościoła), uchwaliło zasadę równości podatkowej, zlikwidowało sprzedawalność urzędów itp., zaś 26 sierpnia 1789 r. uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która stanowiła kres absolutyzmu królewskiego i zrównywała w prawach wszystkie stany.

Nowa konstytucja ustrojowa przyjęta została przez Konstytuantę ostatecznie 14 września 1791. Ustanowiła ona we Francji monarchię konstytucyjną, wprowadzając obieralny parlament jako najwyższą władzę ustawodawczą i decyzyjną w państwie. Władzę wykonawczą miał sprawować rząd, złożony z 6 ministrów, królowi pozostawiono politykę zagraniczną i ograniczone prawo weta. Konstytucja przyznała prawa obywatelskie także protestantom i Żydom, znosiła dziedziczne szlachectwo, reformowała sądownictwo i administrację Francji, wprowadzając 83 departamenty, które przejmowały wiele dotychczasowych uprawnień centralnej władzy królewskiej. Określiła też prawa obywatelskie, w tym równość wszystkich wobec prawa i utwierdziła własność prywatną

Po klęskach na frontach wojennych francuskie Zgromadzenie Narodowe mocno zradykalizowało swe działania. Również Komuna Paryska, to jest rewolucyjny samorząd Paryża, działający od 1789, bardzo się uaktywniła i poszerzyła o przedstawicieli radykalnych mieszczan. Zgodnie z ich postulatami wprowadzono władzę komisarzy ludowych w wojsku i w prowincjach, powołano Trybunał Rewolucyjny do sprawowania doraźnych sądów, skonfiskowano dobra emigrantów arystokratycznych, uwolniono chłopów od spłat obciążeń feudalnych, zarządzono banicję opornych księży, wprowadzono śluby i rozwody cywilne, reglamentację chleba i zbóż, zamknięto prawicowe gazety. Król, po nieudanej ucieczce, wraz z rodziną, do Belgii, został zawieszony przez Zgromadzenie Narodowe i po zdobyciu jego siedziby w Tuilerie 10 sierpnia 1792, został uwięziony. Próbował go później oswobodzić gen. La Fayette, lecz armia odmówiła mu posłuszeństwa i sam La Fayette wówczas oddał się do niewoli Austriakom.

Większość tych zmian wprowadzona została w sierpniu 1792 r., stąd później określono je rewolucją sierpniową. Zaś w pierwszych dniach września tłum mieszczan paryskich, powodowany histerią, w związku z klęskami na frontach i arystokratycznymi spiskami, dokonał w paryskich więzieniach samosądów i masakry 1400 więźniów kontrrewolucjonistów, ale i przestępców pospolitych oraz niewinnych ludzi (septembryzacja).

Lecz Prusy i Austria nie wykorzystały swych zwycięstw i zajęcia granicznych fortyfikacji francuskich. Ich uwagę odciągnęły latem wydarzenia dziejące się w Polsce, gdzie po uchwaleniu przez polski sejm Konstytucji 3 Maja i zawiązaniu się konfederacji targowickiej, doszło do wojny rosyjsko-polskiej. Kilkumiesięczny zastój na wschodnim froncie Francuzi wykorzystali na koncentrację wojsk i 20 września 1792 w bitwie pod Valmy we wschodniej Francji, pobili wojska pruskie. Zwycięstwo to umożliwiło następnie armii francuskiej, wzmocnionej licznymi oddziałami ochotniczymi, szybkie opanowanie całej Belgii i części niemieckiej Nadrenii.

W dniu 22 września 1792 r. Zgromadzenie Narodowe na posiedzeniu nadzwyczajnym uchwaliło zniesienie monarchii i wprowadzenie ustroju republikańskiego we Francji. Zaś w styczniu 1793 r., po procesie o zdradę państwową, został zgilotynowany król Ludwik XVI. Stało się to bodźcem do sfinalizowania pierwszej wielkiej koalicji antyfrancuskiej z udziałem: Prus, Austrii, Anglii, Holandii, państw niemieckich, Hiszpanii, Rosji, Portugalii i większości państw włoskich. W marcu Francuzi stracili Belgię i Nadrenię, częściowo z winy głównodowodzącego wojskami francuskimi, który próbował poprowadzić je przeciwko rewolucyjnemu Paryżowi. Podobne zdrady ze strony arystokratycznych oficerów zdarzały się często

Terror jakobinów wiązał się również z masową indoktrynacją i próbą reorganizacji życia społecznego, kulturalnego i religijnego we Francji. W opozycji do Kościoła Katolickiego wprowadzono kult "Najwyższej Istoty", uosabiającej rewolucyjną moralność, idee wolności, sprawiedliwości i miłości do republiki. W listopadzie 1793 roku przekształcono Katedrę Notre Dame na Świątynię Rozumu, zamykano kościoły, prześladowano katolików i duchowieństwo. Zmuszano ich do porzucenia celibatu oraz do złożenia przysięgi na tzw. Cywilną konstytucję duchowieństwa która oznaczała podporządkowanie się władzy państwowej. Ocenia się, że podczas rewolucji zginęło ok. 3 tys. księży. Jedna z największych masakr dokonała się w dniach 2-6 września 1792 roku kiedy w paryskim wiezieniu przy ulicy Abbaye zamordowano 318 kapłanów i wiernych. Aby wyraźnie oddzielić nową, rewolucyjną rzeczywistość od tradycji chrześcijańskiej, wprowadzono nowy kalendarz rewolucyjny liczący czas od utworzenia republiki. Zamiast tygodni wprowadzono dekady, stworzono nowe nazwy miesięcy. Zmieniano również nazwy miast, na przykład Marsylię, w której odbyło się wielkie powstanie antyjakobińskie nazwano za karę Miastem Bezimiennym. Innym przykładem terroru jest wysiedlenie ludność całego miasta Lyon po wcześniejszym buncie żyrondystów. Podczas rewolucji organizowano wielkie, widowiskowe święta i uroczystości wychwalające nowe ideały. Wszystkie te działania miały ukształtować świadomość nowego człowieka, według przywódców rewolucji żyjącego w wolnym, czerpiącym swe ideały z oświecenia świecie.

Terror jakobinów utrzymał się do 28 lipca 1794. W tym czasie najpierw uśmierzone zostały rebelie wewnętrzne, a później pobite kolejno obce armie pod Dunkierką, w Alzacji, nad Renem, w Sabaudii, Belgii, Katalonii. Francuzi rozpoczęli też ofensywę przeciwko Hiszpanom i Anglikom na wyspie San Domingo (Haiti) na Karaibach, wsparci przez tubylczą ludność murzyńską, w związku ze zniesieniem przez republikańskich komisarzy niewolnictwa w koloniach francuskich.

Nowy rząd tak zwanych termidorian odwołał uprzednie nadzwyczajne ustawy, zlikwidowano Komitet Ocalenia Publicznego, zamknięto klub jakobinów, a przede wszystkim zaczęto likwidację gospodarki kierowanej. Lecz rezygnacja z cen maksymalnych na żywność i powrót spekulacji spowodowały straszliwą drożyznę i chaos w zaopatrzeniu. Toteż wiosną rozpoczęły się masowe manifestacje i powstania ludowe. Tym razem rządząca burżuazja mieszczańska skierowała przeciwko manifestującym Gwardię Narodową i regularne wojsko. Skazano na śmierć pozostałych posłów jakobińskich i sędziów trybunałów rewolucyjnych, po czym w całym kraju rozpoczął się biały terror, największy na południu Francji w Lyonie i Prowansji. Rząd termidoriański starał się jednakże ten terror ograniczyć i z powrotem wprowadził też częściową reglamentację handlu zbożem. Równocześnie rojaliści uczynili próbę restauracji monarchii, a w Paryżu wybuchło 5 października 1795 ich powstanie, zostało jednak stłumione przez wojsko

Nowa konstytucja z września 1795 r. wprowadzała dalsze poważne zmiany ustrojowe we Francji. Powstał dwuizbowy parlament i kolektywny rząd, jako 5-osobowy Dyrektoriat, który w nowym układzie władzy spełniał najważniejszą rolę - był władzą wykonawczą.Władzę ustawodawczą powierzono Radzie Pięciuset i Radzie Starszych. Sprowadzała się ona głównie do utrzymywanie równowagi między radykalnymi ruchami ludowymi, aspiracjami arystokracji i szlachty, wreszcie interesami bogacącej się burżuazji mieszczańskiej. W międzyczasie ustały działania wojenne na granicach Francji i 5 kwietnia 1795 zawarty został pokój francusko-pruski w Bazylei, w którym Prusy uznały Republikę Francji i jej granice na Renie. Prusy od dłuższego już czasu „nie miały głowy” do wojny z Francją, zajęte rozbiorami Polski, gdzie dużo więcej miały do zyskania. Po miesiącu zawarty został w Hadze pokój z Holandią, przyznający Francji część Flandrii. Natomiast w pokoju z Hiszpanią Francja uzyskała połowę wyspy San Domingo (Haiti). Z wielkiej koalicji antyfrancuskiej ostała się więc wtedy już tylko Wielka Brytania i Austria.

W celu zmuszenia Austrii do pokoju, Dyrektoriat zaplanował atak na jej stolicę, Wiedeń. Ofensywa ta zakończyła się niepowodzeniem, lecz w zamian Francuzi odnieśli wielkie zwycięstwa nad wojskami austriackimi w północnych Włoszech. Zwycięstwa te były zasługą młodego, ambitnego dowódcy armii francuskiej w Italii, generała Napoleona Bonapartego.

Pytanie 39 Możemy rozróżnić trzy systemy polityczne: demokrację, totalitaryzm i autorytaryzm. Opierają się one na różnych zasadach, normach i mechanizmach. System demokratyczny ma i zawsze miał wielu krytyków, sir Winston Churchill powiedział o nim: „Demokracja to najgorsza forma rządu, z wyjątkiem wszystkich innych form”. Niektórzy radykalni krytycy z XX w. nie poprzestali na słowach. Stworzyli oraz wypróbowali dwa inne systemy: totalitarny i autorytarny.
Źródłosłów słowa „totalitaryzm” pochodzi z łaciny i oznacza „całkowity”. Totalitaryzm jest to więc system rządów politycznych, w którym wszystkie gałęzie życia i zachowania społeczne kontroluje centralna władza (jedna partia pod przewodnictwem jednego człowieka), realizująca zamkniętą i nie podlegającą ocenie, wizję ideologiczną. Twórcami tej teorii są: H. Arendt, C.J. Friedrich i Z. Brzeziński. W praktyce oznacza ona całkowite poddanie życia jednostki kontroli państwa za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, terroru tajnych służb, masowych monopartii. Totalitaryzm był bardzo charakterystyczny dla reżimów XX wieku - komunistycznego i faszystowskiego (lub nazistowskiego - odmiany faszyzmu, u której podstaw leżała jeszcze ksenofobia i rasizm). Podkreśla się strukturalne podobieństwo totalitaryzmu w państwach komunistycznych i faszystowskich, mimo ich odmiennej ideologii.
W państwie totalitarnym władza wpływa na świadomość obywateli. Oznacza to, iż ideologii podporządkowane są wszystkie etapy życia człowieka - nawet program szkolny. Obowiązuje cenzura, określona przez władzę, nie tylko w środkach masowego przekazu, ale także w sztuce i kulturze. Władza totalitarna posuwa się jeszcze dalej - wykorzystuje właśnie takie dziedziny, jak sztuka, kultura, żeby wpłynąć na sposób myślenia ludzi, wpoić im określoną ideologię. Taki zabieg nazywamy indoktrynacją. W państwach o ustroju totalitarnym możemy spotkać się z kontrolą urodzeń przez władzę (ograniczenia w rodzeniu w Chinach, czy - wręcz przeciwnie - promowanie rodzenia dzieci w komunistycznej Rumunii) czy regulowaniem przez nią stosunków społecznych (np. polityka apartheidu w RPA). Zycie polityczne i obywatelskie człowieka jest określone przez władzę. Obywatel jest tylko figurą, aby potwierdzać działanie władzy. Nie istnieje jakikolwiek pluralizm polityczny. Opozycja jest zakazana. Nie istnieją faktycznie żadne prawa obywatelskie. Aby permanentnie inwigilować każdy etap życia człowieka, państwo totalitarne posiada bardzo rozbudowany aparat milicji, stosuje się terror i przemoc. Jeśli chodzi o politykę zagraniczną, to w państwie totalitarnym mamy do czynienia z całkowitym zamknięciem się na świat. Władze dążą do konfliktu i agresji w polityce zagranicznej, przy jednoczesnym nacjonalizmie. W dziedzinie gospodarki, kraje o ustroju totalitarnym starają się całkowicie przejąć kontrole nad gospodarką, wprowadzają plany i uspołecznienie środków produkcji.
Wielkimi reżimami totalitarnymi XX wieku były lub są: komunistyczne: władza Stalina w ZSRR, Mao Tse-tunga w Chinach, Kim Ir Sena w Korei Północnej, Fidel Castro na Kubie, Hitlera w nazistowskiej III Rzeszy, dyktatura Saddama Husajna w Iraku.
System autorytarny jest łagodniejszy od totalitarnego. Charakteryzuje się on częściową liberalizacją stosunków i zachowań społecznych. Słowo autorytarny pochodzi z łaciny i oznacza „wpływ osobisty, znaczenie, przywództwo”. W systemie autorytarnym władza skoncentrowana jest w rękach jednej osoby lub instytucji, nie uwzględniających politycznych preferencji obywateli. Dla systemu autorytarnego właściwy jest ograniczony pluralizm, ograniczenie uczestnictwa obywateli w życiu politycznym, odpolitycznienie życia publicznego i sterowanie nastrojami społeczeństwa. Jednostka musi podporządkować się najwyższym celom państwa. Różnicą miedzy systemem totalitarnym a autorytarnym jest fakt, że ten drugi najczęściej nie posiada sztywnej ideologii i monopolu gospodarczego. Ideologia, jeśli istnieje, nie jest instrumentem mobilizacji społeczeństwa wokół celów władzy. Władza zgadza się na koncesjonowany pluralizm - ograniczoną przez państwo różnorodność w obszarach życia publicznego. Nie stosuje otwartego terroru, a nawet przestrzega podstawowych praw obywatela, o ile nie kolidują one z interesem państwa. W okresie kryzysu stosuje się narzędzia represyjne (stan wojenny wprowadzony w 1981 w PRL czy stłumienie praskiej wiosny w 1968). Następstwem takich relacji między obywatelem a władzą jest zanik odpowiedzialności jednostki, niechęć do ryzyka, apatia i bierność.
Przykładami państw autorytarnych są: większość państw komunistycznych (PRL, Czechosłowacja) po 1956 r.
Hitler utworzył państwo o charakterze totalitarnym, podobnie Benito Mussolini. Po II Wojnie Światowej utworzono blok państw socjalistycznych, które miały zapewnić wszystkim obywatelom równość. Saddam Husajn stworzył państwo teokratyczne. Jak się okazało nie istnieje idealny system polityczny. Ustrój totalitarny opiera się na utopijnych ideałach, które w praktyce nie zdają egzaminu i zamiast wolności i równości dla wszystkich przynoszą reżim, brak swobód i cenzurę. Państwo totalitarne jak i autorytarne prowadzi raczej do zaniku społeczeństw niż do ich rozwoju.

---