1. Cele i zadania historii doktryn polityczno - prawnych

- historia doktryn politycznych i prawnych jest historią poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa, a przede wszystkim na państwo jako najważniejsze zjawisko tej struktury oraz na obowiązujące w społeczeństwie prawo

- celem doktryn jest badanie przez historyka co ludzie kiedyś myśleli o polityce i prawie oraz dociekanie dlaczego tak właśnie myśleli

- ocena historyka zawiera próbę odpowiedzi na pytanie, jakie poznawcze wartości wniosła doktryna do zastanych wyobrażeń, jak jej twórcy i reprezentanci postrzegali urzeczywistnienie swych idei i jaką im wyznaczyli funkcję, oraz jaką rolę doktryna faktycznie grała

- zgłębianie historii doktryn politycznych i prawnych wzbogaca teoretyczną wiedzę studenta, podsumowuje jego wiadomości z zakresu historii ustroju prawa, wprowadza w meandry wiedzy o mechanizmach władzy, pomaga postrzegać problemy współczesności integralnie i perspektywicznie, poszerza intelektualne horyzonty i służy podnoszeniu poziomu kultury politycznej i prawnej

2. Sofiści i ich poglądy na państw, prawo i społeczeństwo.

- poglądy sofistów znane są tylko z krytycznych relacji Platona

- sofiści uważali się za nauczycieli i sprzedawali współobywatelom swą mądrość za pieniądze

- tradycjom wychowania arystokratycznego przeciwstawiali ideę wychowania wszechstronnego i praktycznego, chcieli uczyć sztuk i rzemiosł, które zapewniają niezależność, wpajali swym słuchaczom sztukę retoryki i dialektyki, a przede wszystkim umiejętność przemawiania i przekonywania

- najwybitniejszym przedstawicielem sofistów był Protagoras - twórca relatywizmu, uzależniającego opinie od konkretnych układów odniesienia

- relatywizm oznaczał szacunek dla prawa i urządzeń społecznych, prowadził do uznania, że ogólne mniemanie obywateli o tym, co sprawiedliwe powstaje na zgromadzeniu, i do twierdzenia, że człowiek-obywatel jest także jedyną miarą konwencji i instytucji społecznych

- wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi, to porozumienie między ludźmi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy, to zgoda obywateli rozstrzyga o tym, jaka opinia powinna przeważyć

- otrzymujemy u Protagorasa głośną w późniejszych czasach ideę umowy społecznej - z faktu, że państwo powstało z woli ludzi, wysnuł on nie tylko ten wniosek, że ma ono człowiekowi służyć, dowodził też, że o początkach państwa zadecydowała wola większości, a zatem i państwo współczesne ma większości służyć - konstrukcja ta stwarzała możliwość zaaprobowania demokracji jako ustroju najbardziej naturalnego, a zatem i najbardziej zasadnego

3. Zasady funkcjonowania demokracji ateńskiej.

- głównym teoretykiem demokracji ateńskiej był Perykles (ok. 500-429)

- za główny filar demokracji Perykles uznawał wolność - znaczyła ona, że w granicach prawa każdy może robić to co chce i mówić to co chce

- Perykles szczególne znaczenie przywiązywał do wolności słowa: na zgromadzeniu ludowym każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu, za treść wystąpienia nikogo nie można karać

- Perykles z dumą podkreślał, że w ustroju Aten udało się stworzyć harmonię między poczuciem dobra ogólnego a wolnością jednostki

- drugim filarem ateńskiej demokracji była zasada równości praw - oznaczała równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sadem, na agorze, w urzędzie podatkowym; preferowała talent i cnoty, a nie urodzenie, kryterium miała być przydatność do służby publicznej

- gwarancją równego dostępu do urzędów miało być losowanie, jako sposób nie odbierający szans ubogim

- wśród urzędniczych walorów mocno akcentował życzliwość ludowi a także podkreślał potrzebę starannego kontrolowania funkcjonariuszy

- za trzeci filar demokracji ateńskiej Perykles uważał zasadę praworządności - czyli dobrowolne ale konieczne podporządkowanie się prawu

4. Państwa idealne Platona

- Platon (427 r. p.n.e. - 347 r. p.n.e.) był twórcą pierwszego systemu idealizmu obiektywnego i wielkim teoretykiem państwa idealnego

- podstawą filozofii Platona był pogląd, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee

- świat idei, to świat doskonały, jest identyczny z bóstwem lub też stanowi jego twór, jest absolutny, jego prawa są niezmienne, dobre i trwałe, są także oparte na zasadach hierarchii

- świat drugi - jest niedoskonałym odbiciem pierwszego

- Platon odrzucał stary pogląd, głoszący, że filozof nie powinien tolerować państwa, podobnie jak państwo powinno się strzec filozofa

- Platon był twórcą pierwszej w historii myśli politycznej filozofii dziejów - jej cecha była teza o postępującej degeneracji ustroju; timokracja - rządy odważnych, była jeszcze względnie dobra, ale wadę tego ustroju stanowiła mała stabilność - ambitni wojownicy rychło poczęli się demoralizować; szczególnie pogoń za luksusem wytrąciła im ster władz z rąk, do rządu doszli bogacze, oligarchowie, nowe ekipy skrzętnie dbały o gromadzenie coraz to większych bogactw, stad popadały w coraz ostrzejsze konflikty z nienawidzącym je ludem, tak powstała demokracja - ustrój jeszcze bardziej kruchy od poprzednich: pozbawiony zaplecza intelektualnego, oparty na niewiedzy i braku kompetencji, lud nie potrafił robić właściwego użytku z wolności, korzysta z niej jako z przyzwolenia do swobód bez granic, do rozpasania, które znajduje ujście w anarchii, Platon drwił z praktyki powoływania urzędników przez losowanie i krytykował system diet, dzieląc z wieloma poprzednikami pogląd, że zachęcają one do lenistwa i nieróbstwa

- kres niepożądanej i groźnej ewolucji ku złemu może położyć ustanowienie rządu „stróżów doskonałych”, czyli mędrców, obraz idealnego państwa - miasta stanowi pomieszanie elementów antydemokratycznych antydemokratycznych elementami „komunistycznymi” na szczeblu rządzącej elity

- idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, albowiem społeczeństwo i państwo są zbudowane na podobieństwo duszy człowieka

- Platon nie interesował się zbytnio losem niższych klas, poza polem obserwacji pozostawiał niewolników, niewiele tez pisał na temat rzemieślników i kupców - mieli oni przede wszystkim pracować, po to, aby ci, którzy rządzą i wojują, byli wolni od trosk materialnych - praca była ich podstawową cnotą, racją ich egzystencji

- uwaga Platona koncentrowała się na analizach wierzchołka społecznej drabiny, czyli na filozofach i wojownikach - granica między tymi dwiema grupami nie jest zdaniem Platona nieprzekraczalna - wojownicy są pomocnikami mędrców, obie grupy zostały objęte wspólnym systemem wychowania obywatelskiego

- hierarchia społeczna Platona została oparta na hierarchii wiedzy - mędrcy jako jedyni dochodzą do pełni prawdy o świecie idei, wojownicy poznają tylko jej część, prostacy zaledwie jej strzępy

- w miarę upływu lat Platon zdawał się coraz lepiej rozumieć, że jego wizja państwa idealnego jest utopią

5. Klasyfikacja ustrojów państwowych u Arystotelesa.

- Arystoteles (384 r. p.n.e. - 322 r.p.n.e) był najwybitniejszą postacią greckiej kultury politycznej, posiadał rozległą wiedzę, interesował się przyrodoznastwem, fizyką, logiką, ekonomią, etyką, estetyką i filozofią

- zasłużona sława, jaka okryła Arystotelesa, miała swe źródło w empirycznej idei filozofii oraz w oryginalnej metodzie badawczej, polegającej na odrzuceniu platońskiego aprioryzmu

- Arystoteles badał i analizował fakty i dopiero na tej podstawie formułował uogólniające oceny

- podstawa nauki Arystotelesa o państwie jest jego twierdzenie, że państwo należy do tworów natury … człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem albo nadludzką istotą - państwo to zatem wspólnota mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich; jest ono jednak „doskonalsze”, bo odznacza się samowystarczalnością i przemyślaną perspektywą celu; celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka

- Arystoteles ostro krytykował współczesnych sobie cyników za ich pogardę dla dóbr materialnych; poddawał też w wątpliwość pochodzącą od sofistów wersję państwa jako płodu ludzkich konwencji

- poglądy Arystotelesa na społeczeństwo to osobliwe połączenie realizmu z mistyfikowaniem sytuacji społecznych, zasadniczym podziałem społeczeństwa jest podział na znakomitych i lud

- kryteria wyodrębnienia znakomitych: majątek, szlachectwo, cnota, wykształcenie, znakomici to członkowie elity, żyjący z cudzej pracy

- do ludu zaliczano: rzemieślników, kupców, żeglarzy oraz wyrobników, czyli lud to biedni, zatrudnieni w produkcji, żyjący z pracy własnych rąk

- pomiędzy tymi grupami pojawia się stan średni, czyli ci, którzy są na tyle zamożni, że potrafią się zdobyć na niezależność od najbogatszych i na tyle biedni, że nie skupiają na sobie zawiści biedoty

- zawiłe i niespójne były wypowiedzi Arystotelesa na temat niewoli i niewolników - mysl, że niewolnictwo jest związane z niedoskonałością gospodarki sąsiadowała z tezą, że niewola wynika z praw natury

6. Porównanie poglądów społeczno - politycznych Platona i Arystotelesa.

- Arystoteles był uczniem Platona

- sława Arystotelesa miała swe źródło w oryginalnej metodzie badawczej, polegającej na odrzuceniu platońskiego aprioryzmu

- zdawał sobie sprawę z kruchości państw-miast daleko lepiej aniżeli Platon

- Platon nie interesował się losem klas niższych, poza polem obserwacji pozostawiał niewolników - Arystoteles uważał, że niewola wynika z praw natury

7. Poglądy społeczno - polityczne cyników.

- dzieła cyników nie zachowały się - informacje o nich czerpiemy z przekazów późniejszych, często zabarwionych skrywającą niechęć polemiką

- twórca nurtu był Antystenes z Aten

- cynizm głosił pochwałę życia prostego, zgodnego z naturą, która była identyczna z biologicznie pojmowaną przyrodą i z dumą przyjmował nadane mu przez przeciwników miano „psich filozofów” czy wręcz „zwyczajnych kundli”

- filozofia cyników charakteryzowała się sensualizmem w teorii poznania i materialistyczną koncepcją świata

- cynicy uważali, że najwyższą wartością w życiu jednostki jest jej szczęście, do którego prowadzi życie w cnocie, czyli zgodne z naturą i jej prawami

- natura była tożsama z przyrodą, naturalne było to co przyrodnicze, praktycznie to co stanowiło minimum życiowych potrzeb

- cynicy odmawiali uczestniczenia w praktykach religijnych, nie chcieli też żyć w państwie

- cynizm obiecywał ludziom wolność od kataklizmów polityki w życiu samotnym i skromnym, miał swoich wyznawców przede wszystkim w warstwach ubogich, pozbawionych możliwości udziału w życiu państwa

8. Poglądy społeczno - polityczne epikurejczyków.

- twórcą doktryny był Epikur z Samos, syn ubogiego ateńskiego kolonisty, uczeń Ksenokratesa

- myśl Epikura i jego uczniów stanowiła filozofię życia, przystosowaną do gustu jednostki, była próbą odpowiedzi na pytanie, jak ma żyć człowiek, któremu państwo zabrało możność aktywnego uczestnictwa w polityce

- epikureizm był materialistyczną i ateistyczną filozofią, która jako najwyższy cel wysuwała indywidualne szczęście człowieka, a samo filozofowanie traktowała jako czynność, która dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu zapewnia szczęśliwe życie, człowiek rozumny jest wolny i szczęśliwy, kiedy przestaje być niewolnikiem urojonych pragnień

- epikurejski mędrzec dochodzi do wewnętrznej wolności wtedy, kiedy przestaje żyć w strachu, gdy nie gnębią go troski i zmartwienia, droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności, synonimem cnoty jest bowiem używanie rozkoszy, które oferuje cywilizacja

- epikurejczyk nie lekceważy społecznych i politycznych konwencji, pilnuje swej własności i dba o jej pomnażanie, nie odwraca się również od państwa: toleruje je i respektuje jego wartości: państwo jest pożyteczne, bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój i chroni przed zawiścią innych

- prawdziwy mędrzec nie pasjonuje się polityką, nie pociąga go służba obywatelska, podobnie jak odpychają go zobowiązania religijne, obowiązki wobec państwa odwodzą człowieka od używania, zatruwają smak przyjemności, utrudniają praktykowanie cnoty

- epikurejczyk współpracuje z władzą tylko wtedy, kiedy wymaga tego jego bezpieczeństwo, odwraca się od intryg politycznych i chroni w swej willi, gdy horyzont polityczny wydaje mu się czysty

- aprobata dla epikurejskiej wolności duchowej łączyła się z pochwałą egoizmu jednostki: najlepszymi obywatelami są egoiści, jeśli kierują się rozumem, bo tylko oni nie krzywdzą się wzajemnie i nie wyzyskują

9. Stoicka myśl polityczna i społeczna oraz jej powiązania z myślą chrześcijańską.

- stoicyzm był najbardziej popularną doktryną filozoficzną i polityczną epoki hellenistycznej

- najwybitniejsi przedstawiciele to: Zenon z Kation, Chryzyp z Soloj i Kleantes z Azji Mniejszej

- stoicy podjęli trud przewartościowania podstawowych kategorii filozoficznych i politycznych, uważali, że stoicki świat jest rozumnym ładem i harmonią

- ten naturalny porządek jest oparty na determinizmie, co znaczy, że wszystkim rządzi przeznaczenie, rozum - jak dusza w człowieku - przenika, choć w rozmaitym stopniu wszystkie jego części, co sprawia, że świat to twór ożywiony

- spośród czterech natur zamieszkujących kosmos - roślin, zwierząt, ludzi i bogów - najściślejsze są związki ludzi z bogami, łączy ich bowiem rozum, różni zaś to, że bogowie są rozumni z natury, zaś ludzie osiągają rozum dopiero własnym wysiłkiem, kosmos jest ojczyzną przede wszystkim bogów i ludzi, w której wszyscy mają swe ściśle określone przez rozum miejsce

- cnota to wartość absolutna i niepodzielna, jednakowa u mężczyzn i kobiet, człowieka i boga, wolnego i niewolnika; ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do czynienia zła jest wprowadzana z zewnątrz

- mądrość jest identyczna z wolnością, gdyż tylko człowiek mądry jest zarazem wolny; tylko on akceptuje oparty na rozumie porządek świata i nie usiłuje go zmienić

- fatalizm sprawia, że w każdym tkwi ta sama iskra, która pozwala mu posiąść mądrość; każdy ma więc szansę być mądrym i tym samym wolnym, ale nie każdy nim się staje; wolność jest zatem kategoria ducha, stanem wewnętrznym, który może pozostawać bez pokrycia w przymiarce do realnych stosunków społecznych

- stoicyzm nie kwestionował współczesnej sobie rzeczywistości społecznej, aprobował prywatną własność i nierówność między ludźmi

- stoicy z wielkim dystansem spoglądali na państwo i jego aparat, zasadą była współpraca z władzą

- ze wszystkich szkół filozoficznych hellenistycznej epoki stoicyzm był najbliższy polityce - widział w niej narzędzie realizacji filozofii kosmosu, którym rządzi rozum i mędrzec

10. Myśl społeczno - polityczna św. Pawła Apostoła i pierwszych gmin chrześcijańskich.

- Apostoł Paweł z Tarsu był autorem pierwszych tekstów chrześcijańskich i moralistą, pochodził z zamożnej rodziny żydowskiej, mającej przywilej obywatelstwa rzymskiego; według Dziejów apostolskich był prześladowcą chrześcijan, zanim stał się gorliwym ich wyznawcą i nauczycielem

- zakładał gminy chrześcijańskie, do których pisał listy, z których 14 się zachowało; stanowią one część Nowego Testamentu

- św. Paweł sporo tekstów poświęcił sprawom społecznym i politycznym - władza świecka jest bożym sługą, nawet jeżeli osoby te władzę piastujące są poganami, państwo ma boże zadania do spełnienia, nabiera ono cech sługi Bożego, chrześcijanin powinien modlić się za królów i za wszystkich będących w posłuszeństwie; wzór doskonałego chrześcijanina to człowiek łagodny, przyjazny ludziom, lojalny wobec przełożonych, prowadzący żywot spokojny i cichy; poglądy te nie oznaczały jeszcze jednoznacznej zachęty do współpracy z państwem, Paweł wydawał się świadom, że walory, jakimi władza świecka dysponuje, są wartościami kruchymi, niepewnymi i przejściowymi, w oczekiwaniu na dzień Pański, czyli na ponowne przyjście Chrystusa, należy jednak zachować spokój - stąd apel św. Pawła o posłuszeństwo cesarzowi; teksty Nowego Testamentu pełne są akcentów współczucia dla biednych i pochwał ubóstwa: królestwo boże ma być wspólnotą ubogich i łaknących sprawiedliwości, podnosiły moralne znaczenie niebezpieczeństwa, jakie niesie z soba bogactwo, własność to tylko czasowe użytkowanie, a majątki są ludziom przydzielone przez Boga tylko na określony czas i na określonych warunkach; ostrzeżenia pod adresem złych panów, apele o dobre traktowanie poddanych, a także wezwania do bratania się z niewolnikami nie szły jednak w parze z słowami zachęty do buntowania się przeciwko ówczesnym stosunkom społecznym, nie akceptowano radykalnych form wyzwolenia czy nawet wykupywania niewolnych; zasady równości nie rozciągano na stosunki ziemskie

11. Teologia polityczna św. Augustyna.

- Augustyn, biskup w Hipponie i organizator chrześcijaństwa w północnej Afryce, był głównym przed Tomaszem z Akwenu autorytetem filozofii chrześcijańskiej

- podstawą teologii politycznej Augustyna była filozofia katastrofizmu, kreślona przezeń panoramę doczesności przenikał głęboki pesymizm; ogromna większość ludzi jest zła: ludzie są zachłanni, żądni zaszczytów i władzy, uciskają się wzajemnie i połykają jak ryby - większy zjada mniejszego, tylko Bóg wie, jaka będzie przyszłość

- państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową, prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami

- państwo ziemskie nie jest u Augustyna identyczne z jakimkolwiek konkretnie istniejącym tworem państwowym, twierdził on, że w każdym realnym państwie współegzystują obywatele obu, bożego i szatana, tyle że po stronie tych ostatnich jest znaczna liczebna przewaga

- państwo stanowi organizację niepewną, podatną na pokusy podsuwane przez diabła, niezdolną do poprawienia ludzkiej natury, państwo może co najwyżej przyczyniać się do tego, by ludzie jeszcze bardziej nie pogrążali się w grzechu

- państwo jest potrzebne, bo stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa, ale nie wymaga specjalnie dobrych władców

- teza o państwie potrzebnym do mitygowania grzeszników prowadziła Augustyna do akceptacji represji wobec heretyków

12. Teologia polityczna św. Tomasza z Akwinu (tomizm)

- urodzony w 1224 lub 1225 Rocca Secca w Królestwie Neapolu, jako syn hrabiego Akwinu Landulfa i Teresy Caracciolo. Od 1239 studiował sztuki wyzwolone u Piotra z Hibernii na uniwersytecie w Neapolu, ale po pięciu latach porzucił zakon benedyktynów i przyłączył się do dominikanów. W drodze do Paryża został uwięziony przez rodzinę, która chciała, żeby Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne, jednak mimo to wytrwał w swoim zamiarze bycia dominikaninem. Po uwolnieniu udał się na studia do Paryża. Następnie udał się na dalsze studia do Kolonii, gdzie był uczniem Alberta Wielkiego. Tam uzyskał stopień bakałarza biblijnego i napisał pierwsze dzieła

- w 1256 został magistrem teologii. Na życzenie papieża między 1263 a 1268 zestawił „Złoty łańcuch” do czterech Ewangelii (Catena aurea in quattuor Evangelia), w której umieścił nieznane fragmenty pism Ojców greckich. Zmarł 7 marca 1274 roku. Po śmierci otrzymał tytuł doctor angelicus (doktor anielski). W 1319 Kościół rzymskokatolicki rozpoczął wstępne postępowanie w sprawie kanonizacji Tomasza z Akwinu. Akt kanonizacji ogłosił 18 lipca 1323 w Awinionie papież Jan XXII. Na soborze trydenckim tylko dwie księgi umieszczono na ołtarzu - Biblię i Summę Teologii Tomasza z Akwinu. Atrybutami świętego są: dominikański habit, słońce na piersiach, mitra u nóg, kielich i hostia oraz książka i gołąb.

Poglądy filozoficzne

- system filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej

- według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne, człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia, Tomasz uważał, że wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny - dziedzina wiedzy, w przekonaniu Tomasza, była rozległa: rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własności, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, jak Trójca św., grzech pierworodny

- na tej podstawie powstała prosta koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii, na jaką się dawniejsza scholastyka nie zdobyła, teologię buduje się na podstawie objawienia, filozofię wyłącznie na zasadach rozumu

- Arystotelesowską koncepcję bytu Tomasz wzbogaca o dodatkowy element - jest nim istnienie, obok uznanego przez Arystotelesa, złożenia z materii, która jest możnością, i formy, która jest aktem, w bycie występuje jeszcze jedno złożenie o charakterze możnościowo-aktualnym, złożenie z istoty (essentia), która jest możnością, i istnienia (existentia), które jest aktem. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji. Istota Boga jest taka, że implikuje jego istnienie. Natomiast istota rzeczy stworzonych istnienia nie implikuje; z ich istoty nie wynika, że muszą istnieć. Rzeczy stworzone nie istnieją dzięki swej „istocie”, lecz dzięki jakiemuś innemu czynnikowi. W tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem. Bóg jest bytem koniecznym (musi istnieć, bo to leży w jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury), a stworzenie jest bytem przypadkowym i zależnym (bo istnienie nie leży w Jego naturze). Stąd Bóg jest bytem prostym, a stworzenie - złożonym, bo składa się przynajmniej z formy i istnienia.

- istota substancji cielesnych jest złożona z formy i materii: forma jest podstawą tego, co w jednostkach jest gatunkowe, a materia tego, co indywidualnie różne; forma jest źródłem jedności w substancjach, materia - mnogości. Jeśli zaś mnogości, to i cielesności. Na tym polega zasadnicza różnica między światem duchowym a cielesnym. Co cielesne, składa się z formy i materii, a co jest czysto duchowe, posiada tylko formę.

- Istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą (propositio per se nota), nie wymagającą dowodzenia. Potrzebny jest dla niej dowód. Twierdząc tak, Tomasz stawał w opozycji do panującego w scholastyce przekonania, zrywał z tezą obozu augustyńskiego, dla którego Bóg był „jak najbardziej obecny w duszy ludzkiej”.

Za istnieniem Boga przemawia pięć argumentów, nazywanych drogami (łac. via - droga)

• jeśli istnieje ruch, to istnieje pierwszy poruszyciel - Bóg

• jeśli każda rzecz ma swą przyczynę, istnieje pierwsza przyczyna sprawcza - Bóg

• jeśli byty nie istnieją w sposób konieczny (pojawiają się na świecie i przemijają), musi istnieć byt konieczny - Bóg

• jeśli rzeczy wykazują różną doskonałość, to istnieje byt najdoskonalszy - Bóg

• jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności, to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych, lub pozbawionych poznania, świadczą o istnieniu Boga, kierującego światem nieożywionym.

- dzięki przyjęciu koncepcji Arystotelesa, Tomasz uzyskuje filozoficzne fundamenty, aby porzucić pogląd Platona, że tylko dusza jest człowiekiem, a ciało jest nie częścią, lecz narzędziem człowieka. Zdaniem Tomasza cielesność również należy do natury człowieka. Dusza, będąca formą materii jest integralnie powiązana z ciałem, tak dalece, że w sensie właściwym o ciele człowieka można mówić jedynie wtedy, gdy człowiek żyje, gdy dusza organizuje materię; to dusza sprawia, że powstaje ciało człowieka, i stąd mylące jest mówienie o połączeniu duszy i ciała, a należy raczej mówić o połączeniu duszy i materii, którego „efektem” jest człowiek, w tym jego ciało.

Tomasz stał na stanowisku receptywności poznania oraz łączności poznania wyższego z niższym, umysłowego ze zmysłowym. Władze poznawcze człowieka są albo zmysłowe, albo umysłowe. Władze wyższe posługują się niższymi, więc umysłowe zmysłowymi. Od władz niższych, zmysłowych, musi się też rozpoczynać proces poznania. W doczesnym życiu (secundum praesentis vitae statum) umysł, złączony z ciałem, nie może się obejść bez pośrednictwa zmysłów; zmierza jednak do umysłowego ujęcia rzeczy.

- Tomasz traktował rozum psychologicznie, jako władzę duszy, a nie metafizycznie, jako oddzielną substancję. Wraz z Arystotelesem dzielił rozum na czynny i bierny. Właściwego aktu poznawczego dokonuje dopiero rozum bierny. Ostatecznie wszelkie poznanie rozumowe, tak samo jak zmysłowe, jest receptywne.

Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem; dzięki temu posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną. Poznanie rozumowe jest zawsze ogólne, więc rozumowo poznajemy tylko gatunki, a nie jednostki materialne. Własną duszę poznajemy tylko pośrednio. Tomasz uważał, że dane są nam rzeczy zewnętrzne, a nie przeżycia wewnętrzne. Twierdził, też, że poznajemy jedynie to, co rzeczywiste, a nie to, co potencjalne. Bezpośrednio poznajemy więc tylko czynności duszy, a władze duszy i samą duszę - wyłącznie na drodze refleksji.

- Tomiści podkreślają zasługi Tomasza w kwestii poglądów na temat Boga. Arystoteles Boga określał jako byt najwyższy, Tomasz zaś nie stawiał go w hierarchii bytów, lecz definiował jako czyste istnienie, czyli Bóg jako podstawa każdego bytu, a nie jako jeden z bytów o najwyższych przymiotach.

- W dziedzinie filozofii państwa głosił, że na czele państwa jest władza świecka i duchowna, twierdził też, iż istnieje ustrój republiki i monarchii. Najlepsza jest monarchia, bo to ona troszczy się o lud, zaś król musi przestrzegać prawa bożego i natury. Za tyrana uznawał tego, co nielegalnie zdobył władzę, przez uzurpację, symonię (kupienie urzędu).

- W filozofii prawa głosił, że prawo jest rozporządzeniem rozumu (a nie woli). Prawo musi mieć odpowiedni cel - dobro wspólne, które utożsamia się ze szczęściem. Prawo ustanawiają legalnie panujący. Musi ono być promulgowane (ogłoszone). Prawo sprawiedliwe musi spełniać przynajmniej te cztery warunki. Problematyka prawa obejmuje dwa obszary: prawo-lex, oraz prawo-ius. Tomasz wyróżnia cztery zasadnicze typy prawa-lex: prawo wieczne (lex aeterna), prawo naturalne (lex naturalis), prawo pozytywne zwane też prawem ludzkim (lex positiva seu humana) oraz prawo Boże (lex divina). Prawo pozytywne obejmuje prawo narodów (ius gentium) i prawo poszczególnych państw (ius civile). Prawo Boże jest prawem objawionym i jako takie jest domeną teologii. Obejmuje prawo Starego Testamentu (lex vetus) oraz prawo Nowego Testamentu (lex nova).

- system filozoficzny oparty na poglądach św. Tomasza z Akwinu.

Współczesną wersję tomizmu nazywamy neotomizmem - zapoczątkowała go encyklika papieża Leona XIII Aeterni Patris z 1879, zachęcająca do studiowania dzieł Ojców Kościoła oraz św. Tomasza. Jego przedstawicielami są: Jacques Maritain, Étienne Gilson, w Polsce: Mieczysław Albert Krąpiec, Stefan Swieżawski, Mieczysław Gogacz.

Tomizm bazuje na filozofii Arystotelesa. Głównym pojęciami są: akt, możność, forma, materia, przyczyna sprawcza, przyczyna celowa, substancja, przypadłości, istota, natura.

Cechy charakterystyczne tomizmu to:

• prawda, piękno i dobro to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży do pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości).

• dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.

• człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze. Władze poznawcze to zależne od ciała zmysły oraz niezależny od ciała intelekt; władze pożądawcze to zależne od ciała emocje i uczucia oraz niezależna od ciała wola. Tomizm zakłada pierwszeństwo władz poznawczych nad pożądawczymi.

• przeznaczeniem człowieka jest poznanie najwyższego dobra - oglądanie Boga dzięki „światłu chwały” (łac. lumen gloriae)

• człowiek znajduje się na drabinie bytów pomiędzy aniołami i zwierzętami

13. Porównanie poglądów społeczno - politycznych św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.

- św. Tomasz i św. Augustyn prezentują dwie koncepcje chrześcijaństwa

- św. Augustyn akcentuje poznanie empiryczne, to św. Tomasz jest zwolennikiem intelektualizmu

- św. Tomasz swą filozofię oparł na filozofii Arystotelesa, zdecydowanie bardziej empirycznej niż filozofia Platona, z którą wiąże się twórczość św. Augustyna.

- Św. Tomasz - inaczej niż św. Augustyn - przyznał pewną wartość ludzkiemu nauczycielowi jako temu, który prowadzi swego wychowanka od potencjalności do realności

14. Cezaropapizm i papocezaryzm: dwa średniowieczne uniwersalizmy - cesarski i papieski.

- Cezaropapizm - termin pochodzący od słów łacińskich caesar i papa, oznaczający skupienie pełni władzy nad państwem i Kościołem w rękach monarchy; doktryna polityczno-religijna głosząca zwierzchność władzy świeckiej nad kościelną, szerzej - sankcjonująca wszelkie ingerencje władzy świeckiej w wewnętrzne sprawy Kościoła.

- cezaropapizm ukształtował się w starożytności; jego początki wyznacza edykt mediolański, natomiast szczyt rozwoju przypada na panowanie Justyniania I Wielkiego i czasy cesarstwa bizantyńskiego. Jego źródłem był charakter władzy cesarskiej w Rzymie - od 12 p.n.e. cesarze nosili tytuł pontifex maximus, którego nie wyrzekli się oficjalnie po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową przez Teodozjusza I Wielkiego (380), a ich prawo do miana praesidium Ecclesiae uznał papież Leon I Wielki (440-461); jeszcze w VIII w. cesarz Leon III (zm. 741) przypominał w liście do papieża Grzegorza II: "jestem cesarzem i kapłanem". Kierując się tą zasadą władcy ingerowali nie tylko w sprawy administracyjne, ale w całokształt życia Kościoła: wydawali edykty dogmatyczne (przed Justynianem Zenon - Henotikon, 482, po nim m.in. Herakliusz Wielki - Ekthesis, 638, i Konstans II - Typus, 648), występowali jako arbitrzy w sporach doktrynalnych (np. Leon V w sprawie → ikonoklazmu, 814), zwoływali synody (np. Justynian II - Synod Trullański, 692, Konstantyn V - synod w Konstantynopolu, 754) i zatwierdzali ich postanowienia; Justynian I Wielki ustanawiał nawet przepisy liturgiczne. Cezaropapizm akceptowany przez znaczną część biskupów, zmodyfikowany po przywróceniu 843 kultu obrazów (doktryna harmonii między władzą cesarską i patriarszą), w Kościele wschodnim ugruntowany został ostatecznie przez wielką schizmę wschodnią. Na zachodzie zaznaczył się szczególnie silnie za panowania Karola Wielkiego, w konsekwencji zadzierzgniętych wcześniej więzi papiestwa z królami Franków - od Chlodwiga po Pepina Małego, którego darowizna (754) dała początek Państwu Kościelnemu.

W imperium karolińskim Kościół nabrał znamion instytucji państwowej, a swoje ingerencje w jego sprawy, łącznie z wypowiedziami w kwestiach dogmatycznych (np. adopcjanizmu czy ikonoklazmu), król uważał za przejaw troski o państwo Boże na Ziemi. Dominacja władzy świeckiej nad Kościołem słabła za rządów kolejnych Karolingów. Próbę powrotu do praktyki cezaropapizmu podjęli cesarze sascy - zwłaszcza uważający się za stojącego nad papieżem władcę całego świata chrześcijańskiego - Otton I Wielki oraz jego następcy: Otton II, Otton III i Henryk II. Obok powszechnego, od czasów Franków, nadawania biskupstw i opactw, wpływano na wybór papieży, obsadzając urząd ludźmi zaufanymi, a usuwając niewygodnych. Politykę tę kontynuowali cesarze z dynastii salickiej: Henryk III i Henryk IV. Doprowadziło to, po wzmocnieniu się instytucji papiestwa za pontyfikatu Grzegorza VII, do konfliktu z cesarstwem, czego wyrazem stał się spór o inwestyturę, zakończony zawarciem 1122 konkordatu wormackiego, gwarantującego Kościołowi pełną niezależność od świeckiej władzy cesarskiej. Potwierdziła to Złota Bulla z Egeru wydana 1213 (pontyfikat Innocentego III) przez cesarza Fryderyka II. W XIII w. pojawił się tzw. cezaropapizm książęcy; wykorzystując różne sytuacje kryzysowe w łonie Kościoła, lokalni władcy na mocy konkordatów ze Stolicą Apostolską powiększali, niekiedy bardzo znacznie, swoje uprawnienia w stosunku do krajowych organizacji kościelnych (tzw. ius cavendi, oznaczające kontrolę nad aktami legislacyjnymi, liturgicznymi i dogmatycznymi wydawanymi przez instancje kościelne z papieżem włącznie oraz rozpatrywanie apelacji od wyroków trybunałów kościelnych).

- praktyką powszechną stał się cezaropapizm w protestantyzmie - władcy pełnili tu jako biskupi funkcję zwierzchników Kościołów krajowych, co sankcjonowały prawnie augsburski (1555) i westfalski (1648) pokój religijny. W podobnym duchu ukształtował się ustrój Kościoła anglikańskiego, którego głową był król Anglii. We Francji okresu absolutyzmu (2. poł. XVII i XVIII w.) cezaropapizm przybrał postać gallikanizmu; wcześniej spektakularnymi jego przejawami były m.in.: awiniońska niewola papieży, posunięcia Filipa IV Pięknego, zmierzające do ograniczenia władzy papieskiej na terenie Francji, ogłoszenie 1407 przez synod narodowy Francji tzw. swobód Kościoła galijskiego, wreszcie powiększenie prerogatyw króla w dziedzinie kościelnej przez sankcję pragmatyczną 1438 i konkordat 1516. Zasad gallikanizmu trzymały się też władze rewolucyjne (Konstytucja cywilna kleru, 1790) i Napoleon Bonaparte (Artykuły organiczne, 1802). W XVIII-wiecznych Niemczech tendencje bliskie cezaropapizmowi były reprezentowane przez febronianizm. Na obszarze monarchii habsburskiej program cezaropapizmu realizował w całej pełni józefinizm (politykę tę kontynuowano z różnymi modyfikacjami do upadku Austro-Węgier). W XIX w., mimo stopniowej redukcji prerogatyw władz świeckich w sprawach religijnych, zdarzały się jeszcze - np. w okresie Kulturkampfu - próby podporządkowania Kościoła państwu. Współczesny totalitaryzm (III Rzesza, ZSRR, Chiny) uczynił cezaropapizm normą tzw. polityki wyznaniowej, prowadzonej nie tylko w stosunku do Kościołów chrześcijańskich, ale i do innych religii (np. postawa komunistycznych władz chińskich wobec tybetańskich buddystów). Okres przewagi władzy papieskiej nad władzą świecką określany jest mianem papocezaryzm

- Papocezaryzm - zwierzchnictwo papieża nad cesarzem, w 1075 roku papież Grzegorz VII sporządził notatkę "Dictatus Papae". Dokument ten dawał zwierzchnictwo papieża nad cesarzem.

Papocezaryzm natomiast, nastąpił po zakończeniu sporu o inwestyturę. Cesarz utracił to prawo, mógł jedynie nadawać lenna dostojnikom kościelnym i ewentualnie wskazać kandydata na papieża - jego głos nie był decydujący. W okresie tym wzrósł autorytet kościoła i papieża, głównie za sprawą reform papieża Grzegorza VII (to za jego pontyfikatu spór o inwestyturę przybrał poważny obrót - zaczęło się od ekskomunikacji Henryka IV)

15. Teoria suwerenności państwa feudalnego.

- idee uniwersalizmu spotykały się z oporem, który pochodził od rozwijających się monarchii narodowych, które niechętnie podporządkowywały się potęgom uniwersalnym i w miarę upływu czasu coraz natarczywiej oznajmiały o swych aspiracjach narodowych i wyrażały tęsknotę do życia w strukturach suwerennych (w rycerskiej epice, w legendach i pieśniach, annałach i kronikach przetrwały wyobrażenia, podkreślające jedność wspólnot państwowych państwowych narodowych, narodowe sentymenty znajdowały wyraz przede wszystkim w akcentowaniu idei monarchicznej jako symbolu trwałości jednolitego państwa, w tzw. Kronice Galla Anonima mocno podkreślano naturalne prawo dynastii Piastów do rządzenia krajem)

- w XII wieku, kiedy wzrosło tętno życia gospodarczego i kiedy rozpoczął się powolny proces odbudowy autorytetu monarchii - treści uczuć narodowych i patriotycznych wzbogaciły się - monarcha stawał się symbolem jedności

- ideologia monarchiczna sięgała również do bardziej wyrafinowanych konstrukcji - chętnie podkreślano w szczególności dwie zasady: zasadę cesarskości suwerennego państwa oraz kult narodowych tradycji

- pod wpływem justyniańskiej tradycji uznawano, że władza króla jest równa władzy cesarskiej, zjawisko nadawania monarchom tytułu cesarza miało charakter niemal powszechny: występowało na terenie Anglii, w Hiszpanii, Serbii

- model króla-cesarza sprzyjał uzasadnianiu tendencji centralistycznych w stosunkach wewnętrznych, „cesarska” doktryna przyznawała poszczególnym władcom liczne prawa suwerenne, które w opinii zwolenników uniwersalizmu przysługiwały wyłącznie cesarzowi niemieckiemu

- w XIII i XIV wieku odbudowa autorytetu państwa poczyniła dalsze postępy - u jej podstaw tkwiły przeobrażenia gospodarczo - społeczne i kulturalne, w toku których umacniała się świadomość narodowa i krzepło poczucie patriotyzmu, liczne wojny przestawały być stopniowo prywatnymi imprezami monarchów, a stawały się sprawą obrony zagrożonej ojczyzny - w tych warunkach problem suwerenności państwa i suwerenności w państwie urastał do pierwszoplanowego tematu politycznej dyskusji

- protest przeciwko uniwersalizmowi cesarzy szedł w parze z odrzuceniem zwierzchności papieskiej - panował pogląd, że papież nie ma monopolu nad duszami - suwerenny monarcha podlega Bogu i tylko Bogu, pochodzi bowiem i od ludu i od Boga

16. Idea suwerenności ludu wg Marsyliusza z Padwy.

- Marsyliusz z Padwy (ur. ok. 1285 w Padwie - zm. 1343 w Monachium), włoski filozof i pisarz polityczny; studiował medycynę w Padwie i sztuki wyzwolone na Sorbonie, gdzie przez krótki okres był rektorem, zwolennik awerroizmu w filozofii, w 1324 opublikował dzieło Obrońca Pokoju (Defensor Pacis), w którym rozgraniczał wyraźnie władzę religijną kleru od władzy świeckiej, oskarżany o antyklerykalizm został ekskomunikowany, w tym samym czasie wszedł na służbę Ludwika Bawarskiego jako nadworny lekarz, na rok przed śmiercią opublikował Mniejszego Obrońcę (Defensor Minor), w którym rozwinął swoją krytykę ambicji kleru do sprawowania władzy świeckiej.

Teoria państwa wg Marsyliusza

- jednostki nie są indywidualne, bo wchodzą w skład wielkiego organizmu, jakim jest społeczeństwo, celem państwa jest rozstrzyganie konfliktów, sporów i to ono ma zaspokajać potrzeby ludzi, państwo jest obrońcą pokoju, rząd ma rozkazywać, bo on ma monopol decyzji administracyjnych, sądzenia i kontroli, najlepsze ustroje to monarchia i demokracja, lud tworzy prawo, ustanawia rząd i go kontroluje, prawo powinno posiadać przymus i wolę ustawodawczą, odrzuca on prawo natury, a prawo kościelne nie jest dla niego prawem.

- stosunek do Kościoła: jest to wspólnota wszystkich wiernych, a papieskie dekrety to obraza majestatu ludzkiego ustawodawstwa. Władza pochodzi od ludu, a Kościół ma być podporządkowany państwu

- suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa; Marsyliusz wychodził z założenia społecznej natury człowieka skłaniającej jednostkę do życia w zbiorowości oraz skuteczniejszego zabezpieczenia przez zbiorowość indywidualnych praw poszczególnych jej członkom. Niebezpieczeństwem jednak w tym dążeniu do zapewnienia sobie dostatecznych warunków życia okazuje się egoizm mogący prowadzić do ogólniejszego chaosu i anarchii.

- władza państwowa powinna wspierać się na woli suwerennego ludu nazywanego przez Marsyliusza prawodawcą (legislator), jedynie w takim wypadku spodziewać się można spokojnego, trwałego funkcjonowania państwa oraz poszanowania ustanowionych w nim praw. Suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych oraz stanowieniu praw. Przewaga rządów ludowych nad elitarnymi opiera się także i na tym, iż „ilość mniej wykształconego ludu może być powiększona do takich rozmiarów, iż zdolny jest on sądzić sprawy na równi, a nawet lepiej od tych, którzy są bardziej uczeni”.

- idea suwerenności ludu staje się gwarancją wolności obywatelskich, w rezultacie każdy podmiot opowiadający się przeciw ludowładztwu występuje przeciw wolności, niejako dobrowolnie popadając w jarzmo tyranii, idea suwerenności pomyślana była na tyle szeroko, iż lud powinien wybierać hierarchię kościelną wraz z papieżem.

- organizacja państwowa jest także dziełem woli ludu powstałym jednak w procesie nieco dłuższej ewolucji. Państwo staje się organizacją w najpełniejszy sposób gwarantującą suwerenność ludu, ponieważ lud może kontrolować wszystkie formy instytucjonalne.

- ze względu na zdolności oraz wykonywany zawód zarysowuje się podział społeczeństwa na 6 grup:

• sprawujących władzę

• rolników

• rzemieślników

• finansistów

• wojskowych

• kapłanów

- każda grupa posiada swój twórczy udział w funkcjonowaniu państwa, lecz wyróżniają się rządzący, na których spoczywa odpowiedzialność. Monarcha lub rząd, posiadając do swej dyspozycji siły zbrojne, nie może ich użyć przeciwko ludowi, ponieważ groziłoby to niebezpieczeństwem zamachu na ludowładztwo.

- teoria rządu opiera się na przedstawionym już założeniu jego wybieralności przez lud, także stała kontrola nad poczynaniami rządu należy do ludu, co nie oznacza słabej egzekutywy, która powinna być silna, sprawna, bezwzględnie podporządkowując się prawu i działając legalnie, rząd powinien niepodzielnie posiadać całość uprawnień w swym ręku, sprawując do pewnego stopnia władzę totalitarną, odpowiadającą jednak woli ludu

- teoria prawa zawiera silne zabarwienie pozytywistyczne, Marsyliusz zarzuca dotychczasowe pojęcia i struktury, hierarchizując źródła począwszy od prawa bożego, przez prawo natury, do prawa pisanego.

- sprawiedliwość boska oraz prawo boże, podobnie jak prawo natury, stanowią określoną teorię zaleceń i zakazów postępowania, niemającą jednak mocy wiążącej, dla Marsyliusza prawo musi mieć formę pisaną, ustanowioną przez ustawodawcę i posiadać sankcje przymusu państwowego. Dwa elementy: wola ustawodawcy i przymus, czyli sankcja nadana przez państwo, przesądzają jednoznacznie o fakcie istnienia samego prawa.

- problem państwa i Kościoła zawiera zupełnie nowe opracowanie treściowe przedstawione przez Marsyliusza - z nich wynika konieczność utrzymania przewagi rządu nad organizacją kościelną w tym przede wszystkim sensie, iż Kościół nie jest jakąś samodzielną częścią niezależną od państwa, rząd i suweren powinni decydować o spawach organizacji kościelnej, a przynależność wiernych do Kościoła jest sprawą indywidualną, nie można nikogo zmuszać do praktyk religijnych. Kościół może jedynie formułować zalecenia przyjmowane przez wiernych. Kościół jest częścią państwa, a zatem każde państwo powinno mieć swój wewnętrzny Kościół, co staje się zapowiedzią głębokiego kryzysu, będącego przesłanką późniejszej reformacji.

- znaczenie myśli Marsyliusza w wielu sprawach wyprzedza ówczesne pojęcia, teoria silnego rządu, urzeczywistniającego pokój i sprawiedliwość pomiędzy poddanymi, jest sygnałem zwiastującym późniejszą doktrynę Hobbesa, a teoria suwerenności ludu znalazła odzwierciedlenie u Rousseau. W tym samym stopniu idea państwa i praworządności nawiązywała do czołowych tez pozytywizmu.

17. Renesansowe utopie: ich klasyfikacja, charakterystyka myśli utopijnej na przestrzeni dziejów

Utopia - projekt lub przedstawienie idealnego ustroju politycznego, funkcjonującego na zasadach sprawiedliwości, solidarności i równości. Pierwsze utopie powstały już w starożytności (np. Państwo Platona).

Termin pochodzi od dzieła Tomasza Morusa pt. Utopia opublikowanego w roku 1516. Tytuł dzieła Morusa jest niejednoznaczny, ponieważ słowo to może pochodzić zarówno od greckiego outopos (nie-miejsce, miejsce nieistniejące), jak i od eutopia (dobre miejsce). Uważa się, że ta dwuznaczność jest zabiegiem zamierzonym.

Określenia "utopia" używa się także wobec tych motywów i wątków w literaturze i pseudonauce które wyrażają tęsknotę człowieka za lepszym światem (potocznie utopia to mrzonka, coś niemożliwego do zrealizowania).

Niektóre Utopie

• Państwo, Platon

• 1516 Utopia, Tomasz Morus

• 1602 Państwo Słońca, Tommaso Campanella

• 1627 Nowa Atlantyda, Francis Bacon

• 1657 Tamten świat, Cyrano de Bergerac

• Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Ignacy Krasicki

• Nowa Heloiza, Jan Jakub Rousseau

• Podróż do Ikarii Etienne Cabet

• 1761 Rok 2440 Sebastien Mercier

• 1829 Pamietniki przemysłowca z 2440 roku, Barthlemy Enfantin

• 1888 W roku 2000 Edward Bellamy

• Ludzie jak bogowie, Herbert George Wells

• Dwie utopie, Włodzimierz Lenin

Utopia

Utopie zajmują poczesne miejsce w intelektualnym dorobku ludzkości, zdają się być zbiorami najszlachetniejszych intencji, bywają traktowane jako formy wysublimowane etycznie i intelektualnie, prezentują się jak swoiste katalogi do zrealizowania w imię Dobra bądź też jako kwintesencje zbiorowych nadziei artykułowanych przez jednostki wybitne, kontestujące zastany porządek społeczny i chcących radykalnych, dogłębnych zmian w imię lepszego jutra wszystkich ludzi. Bywały konstruktami traktowanymi jak „plany budowy mostów” , lecz żaden z mostów budowanych w oparciu o takie plany nie udźwignął ciężaru człowieka. Wszystkie łączyły zamiary stworzenia świata dobrych dla dobrych i wszyscy przekonywali się ile zła może przynieść żarliwe, bezkompromisowe dążenie do idealizowanych celów, co i tak suma sumarum zawsze kończyło się spektakularnymi klęskami.

Utopie pojawiły się w czasie, gdy człowiek renesansu zaczął kwestionować degeneratywne koncepcje dziejów konsekrowane przez chrześcijańską eschatologię i soteriologię (utopie ładu wiecznego) i zaczął na nowo marzyć chcąc sprowadzić na Ziemię Królestwo Boże. Symbolem tych wątpliwości stał się Tomasz More (Morus), który stworzył około roku 1516 paradygmat utopii implikowany przez znaczenie tego ówczesnego neologizmu. Dodał on zatem do greckiego „topia” (miejsce) „u” mogące pochodzić od „eu” lub „ou”. W pierwszym wypadku utopia byłaby eutopią (dobrym miejscem), w drugim - outopią (miejscem, którego nie ma). W dziejach literatury genialny „kalambur” Morusa znalazło wielu naśladowców, między innymi (by wymienić tych oryginalniejszych): Tomasza Campanellę („Państwo Słońca”), Franciszka Bacona („Nową Atlantydę”), H. G. Wellsa („Ludzie jak bogowie”), Anatola France („Na białym kamieniu”). Mimo, że konkretne utopie są wyrazem charakterystycznych dla poszczególnych epok zagrożeń Chad Walsh zauważył, że wszystkie one akceptują explicite następujące założenia:

• człowiek jest zasadniczo dobry, tj. jego zaobserwowane wady są następstwem nie tyle wiecznej natury ludzkiej, ile nie sprzyjających warunków życia;

• człowiek jest istotą plastyczną i łatwo ulega zmianie;

• nie istnieje żadna nieusuwalna sprzeczność między pomyślnością jednostki a pomyślnością społeczeństwa;

• człowiek jest istotą rozumną i zdolną do stawania się coraz rozumniejszą, co umożliwia likwidację absurdów życia społecznego i ustanowienie w końcu pełni racjonalnego ładu;

• przyszłość obejmuje ograniczoną liczbę możliwości i są one całkowicie przewidywalne;

• należy dążyć do szczęścia na ziemi;

• ludzie nie mogą odczuwać znużenia szczęściem;

• możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców lub nauczenie sprawiedliwości wybranych do rządzenia ludzi;

• utopia nie zagraża ludzkiej wolności, ponieważ prawdziwa wolność realizuje się właśnie w jej ramach.

Jerzy Szacki podzielił marzenia o lepszym świecie na heroiczne i eskapistyczne ze względu na odmienne potrzeby duchowe, jakie zaspokajają: pierwsze dostarczają środków, dzięki którym rzeczywisty świat ma zostać zmieniony w taki sposób, aby odpowiadał wreszcie ludzkim potrzebom; drugie umożliwiają ucieczkę od trudności i frustracji rzeczywistego świata, stwarzając swego rodzaju azyl, w którym człowiek odnajdują ulgę i spokój. Utopie heroiczne zwrócone są na zewnątrz - ku światu, natomiast utopia ucieczki zwrócona jest ku wnętrzu swojego twórcy.

Utopie nazywane heroicznymi to marzenia połączone z programem i nakazem działania. Działaniem takim może być równie dobrze rewolucja, jak i ucieczka od świata do klasztoru lub do związku przyjaciół, zawsze jednak utopia angażuje tu człowieka całego, nie zaś tylko jego wyobraźnię. Falanster Fouriera jest konstrukcją nie mniej fantastyczną niż „Państwo Słońca” Campanelli, ale Fourier próbuje realizować swoje marzenia. Poszukiwanie przez ogłoszenie bogacza, który ten projekt finansuje jest działalnością szaleńca, ale przecież działalnością. Nieskuteczne środki do celu to jednak coś innego aniżeli cel bez środków. Utopie eskapistyczne bywają intelektualną zabawą, utopie heroiczne stają się sprawą śmiertelnie poważną, jeśli nawet ich skutki bezpośrednie nie są imponujące.

Do utopii eskapistycznych J. Szacki zaliczył te wszystkie marzenia o lepszym świecie, które nie pociągają za sobą żadnego nakazu walki o ów świat. Teraźniejszość może być w nich potępiana z jak największym patosem i żarliwością, ale nie zwalcza się jej w praktyce, ucieka się od niej w marzenia. Mówi się, co to jest dobro; nie mówi się jak to dobro osiągnąć. Mówi się, na czym polega zło nie mówi się, jak zastąpić je dobrem. Utopie takie zresztą tworzą nierzadko doskonale wrośnięci w swoje społeczeństwo ludzie robiący to wszystko, czego ono od nich wymaga, i tylko w domowym zaciszu odbywający podróże do wysp szczęśliwych, aby później opowiadać o nich wybranym przyjaciołom. Jednym z klasycznych przykładów będzie tu z pewnością Tomasz More (Mores). Nie można oczywiście poprzestać na omówionym wyżej podziale dychotomicznym. Wewnątrz każdego z tych rodzajów wyodrębnić można pewną liczbę gatunków, które traktowane być muszą osobno. Tak, więc w obrębie utopii heroicznych J. Szacki wyróżnia, co najmniej trzy różne odmiany ucieczek od rzeczywistości:

• utopie zakonu - pojawia się w nich jakiś ideał, który realizuje grupa ludzi zapatrzonych w niego, nie wierzą oni, że całe społeczeństwo da się przekształcić, są oni zamknięci w swoim gronie przy okazji chronią bliskie sobie wartości;

• utopie polityki - zaczynają się tam, gdzie ktoś stawia sobie za cel zmianę społeczeństw od podstaw, mogą one przybierać nieskończenie wiele konkretnych form, zawsze mamy tu do czynienia z upartym dążeniem do nagięcia opornej rzeczywistości do ideału.

Z kolei do utopii eskapistycznych J. Szacki zalicza:

• utopie miejsca - ukazują krainy, w których żyją szczęśliwi, niekiedy jest to jak w przypadku Utopii More'a czy Ikarii Cabeta czysta lub prawie czysta fantazja, niekiedy jest to po prostu daleka idealizacja krajów znanych lub znanych dostatecznie mało, by można im było przypisywać idealne stosunki społeczne;

• utopie czasu (uchronie) - ukazują one jakieś szczęśliwe „kiedyś”, ukazują wyspy w czasie nam nie znanym lub znanym nie dość dobrze, pod tym względem sytuacja jest analogicznie jak w przypadku utopii miejsca;

• utopie ładu wiecznego - wyróżniają się spośród innych marzeń o lepszym świecie umieszczeniem swojego ideału poza sferą ludzkiej egzystencji, wzór zostaje przeniesiony poza czas i przestrzeń i związanie go z Bogiem, Naturą, Rozumem itd., ponieważ na ziemi człowiek nigdy nie był, nie jest i nie będzie szczęśliwy.

Najniebezpieczniejsze dla rzeczywistości są utopie heroiczne implikujące utopie zakonu i polityki, ponieważ to one charakteryzują się „paradoksami polityki”: terrorem stosowanym z miłości do ludzi i nienawiści do przemocy, wojnami prowadzonymi w imię świata bez wojen, kłamstwami mającymi utorować drogę do "Królestwa Prawdy". Aliści to właśnie one wpłynęły najbardziej na kształt współczesnego świata, choć utopie ładu wiecznego przynależne religiom wraz z utopiami czasu i miejsca miały też na niego wpływ.

Najgroźniejszymi dla rzeczywistości były utopie zakonu i polityki, gdyż to one próbowały zanegować aktualne podziały w sferze publicznej poprzez próbę rozpoczęcia niejako od nowa sporu o kształt społeczeństwa. Wybór między dwoma wariantami rzeczywistości zastępują one wyborem między rzeczywistością i ideałem. Dobrym przykładem zastosowania utopii politycznych jest Francja XVIII wieku, w której istniała polityczna alternatywa tradycyjnej monarchii stanowej i absolutyzmu królewskiego: politycy spierali się o to, czy monarsze przysługuje pełnia władzy ograniczonej prawem boskim, czy też władza powinna być wydatnie ograniczona przez historyczne prawa stanów i parlamentów. Utopia państwa umowy społecznej odwołującej się do praw naturalnych człowieka i znieważająca wszelkie prawa historyczne i boskie uczyniła tę alternatywę anachroniczną i mocą rewolucji 1789 roku otworzyła nowy polityczny horyzont. Kolejny przykład wpływu utopii były zachowania polityków również we Francji na początku XIX wieku, kiedy to wybierali oni między legitymizmem, orleanyzmem, bonapartyzmem, między monarchią a republiką. Utopiści mieli odwagę zakwestionować doniosłość tych wyborów stawiając ponad nimi alternatywę demokratyzmu i elitaryzmu, czy też socjalizmu i kapitalizmu. Tak więc saintsimoniści twierdzili, że ustrój obecny zmodyfikowany, czy też udoskonalony będzie tylko prowizoryczny, postulowali oni wręcz przekraczanie „granic teraźniejszości”. Uchylając się od aktualnego sporu politycznego, radykalni demokraci i socjaliści XIX wieku podejmowali ryzyko sekciarstwa. To oni jednak ukształtowali w rezultacie politycznej perspektywy następnej epoki, jeżeli nawet były dalekie od doskonałości i w znikomym stopniu zostały rzeczywiście przyjęte. Przykładem z jednej strony jest szkoła radykałów brytyjskich i współczesny liberalizm, a także Karol Marks i dwudziestowieczny realny socjalizm.

Utopie miejsca posiadały również charakter polityczny, lecz były one bardziej alegoriami bardzo wyraźnie korespondującym z realnym światem i wyrażającymi niepokoju o jego dalsze losy. Specjalizowali się w nich głównie pisarze. Dobrym tego przykładem jest Juliusz Verne. Na początku lat '80 XIX wieku pod wpływem głosów żądających zemsty po zgnieceniu Komuny Paryskiej na amnestiowanych komunardów napisał on powieść pt. „Mathias Sandorff”. Bohater powieści tytułowy Mathias Sandorff był węgierskim patriotą, organizatorem spisku przeciw austriackim ciemięzcom jego ojczyzny. Po jego wygnaniu z rodzimego kraju tworzy on jako doktor Antekirrt wyspę, gdzie znajdują swoją ojczyznę wygnańcy z różnych krajów. Drugim pisarzem zajmującym się utopiami miejsca jest Stanisław Lem. Traktuje je również jako alegorie bardzo ściśle korespondujące z rzeczywistością, lecz odrzuca ich całą ideologię tworząc antyideologiczne utopie niekiedy popadające w antyutopizm. Dobrą ilustracją tej konstatacji jest „Podróż jedenasta” Ijona Tichego, która stanowi paszkwil na ustrój totalitarny. Opowiada ona o zbuntowanym kalkulatorze pokładowym statku kosmicznego „Bożydar II”, który wraz z posłusznymi mu robotami opanowuje planetę Porycon i ze szczególną zaciekłością tępi nasyłanych z Ziemi agentów. Cała ideologia na nowo powstałej kolonii wydaje się zorganizowana wokół nienawiści wobec wszystkiego co ludzkie (ludzi określa się mianem „lepniaków”), podszytej dość naiwnym sadyzmem: ulubioną rozrywką jest rąbanie kukieł przedstawiających dzieci; pełno jest też ogłoszeń stręczących np.: „Dusicielowi - amatorowi maluchy lepniacze”. Tichy odkrywa jednak łatwo, że cały ten totalitarny i antyludzki system jest w rzeczywistości tylko policyjną maskaradą. Na Poryconie nie ma w ogóle zbuntowanych robotów są tylko ziemscy agenci, których po zdemaskowaniu zmuszono do podjęcia takiej roli i grania ze strachu komedii wobec samych siebie. Całe zaś wydarzenie zorganizowały tajne służby, aby badać lojalność swoich pracowników.

Uchronie inaczej niż większość utopii stanowią wyzwanie dla całej ludzkości. Są celem par excellence, dla którego realizacji ludzkość powinna przynajmniej w zamysłach utopistów poświęcić wszystko. Egzemplifikacją takiego myślenia jest powieść „Poza Ziemię” Konstantego Ciołkowskiego. Według jego przewidywań zunifikowana licząca około 5 miliardów Ziemia na początku XXI wieku będzie nadal kapitalistyczna, lecz powinna być zarządzana przez altruistów stanowiących Kongres Ludzkości. Dzięki temu stanie się ona oazą szczęścia powszechnego. Kongres będą stanowili ludzie najłagodniejsi, cieszący się pełnym zaufaniem wszystkich członków społeczności. Podobną wizję przedstawił Edward Bellamy ukazujący ludzkość również na początku XXI wieku. Twierdził on, zatem, że na skutek ewolucji porządku społecznoekonomicznego, dobre cechy człowieka całkowicie wyprą te złe. Siłą sprawczą przemian okaże się jednak nie dyktatura, ani autorytet Kongresu Ludzkości, lecz etatyzm.

Utopie ładu wiecznego do niedawna były wyrazem apokaliptycznych implikacji partycypujących w Biblii jak: „Apokalipsa św. Jana” mówiąca o tysiącletnim Królestwie Chrystusa, „Listach św. Pawła” podzielających nadzieję na jego nadejście, „Ewangelia św. Marka” mówiącej, że „czas się wypełnił i bliskie jest Królestwo Boże”. Dziś głównym sposobem ekspresji niecierpliwego dążenia ku „absolutnemu dobru” są deklaracje Osamy bin Ladena i innych islamistów żądających obalenia państw grzechu i zbudowania na ich gruzach enigmatycznie pojmowanego Królestwa Bożego. Pomimo iż państwa, z których się wywodzą owi terroryści znajdują się poza światową sferą publiczną, to ich działania mają znaczny wpływ na globalną politykę, czego przykładem są: zamachy 11 września, ataki w Madrycie i w londyńskim metrze, a także reperkusje, które spowodowane zostały tymi zamachami.

Wizja świata kreowana przez literaturę fantastyczną i utopijną wpłynęły i wpływają na kształt współczesnego świata, czy to przez alegoryczne przedstawianie rzeczywistości służącej literaturze, czy przez ingerowanie w rzeczywistość celem tworzenia idealnych ustrojów. Myśl utopijna tkwi i będzie jeszcze długo tkwić w człowieku, gdyż za jej sprawą człowiek „nie jest gadem pełzającym po ziemi”, jak napisał Aleksander Świętochowski, lecz pomni historii trzeba pamiętać, że piekło jest wybrukowane najlepszymi intencjami, a niejeden jego krąg ujrzeliśmy wtedy, gdy prorocy nowych światów podejmowali się dzieła ich zrealizowania.

18. Polityczny realizm w ujęciu N. Macchiavelliego, makiawelizm.

- Machiavelli Niccolo (1469-1527), pisarz społeczny i polityczny odrodzenia, historyk i dyplomata florencki

- po dojściu do władzy rodu Medyceuszy i upadku Republiki Florencji w 1512 usunięty z życia publicznego, oskarżony o spisek, uwięziony i torturowany, po wyjściu z więzienia skoncentrował swoje pasje polityczne na pisaniu traktatów, z których większość wydano pośmiertnie (do najgłośniejszych należą: O sztuce wojennej (1521), Historia Florencji (1532) oraz Książę (1532), gdzie przedstawił teorię skutecznego sprawowania władzy (makiawelizm).

- według Machiavellego o życiu ludzkim decydują: los (fortuna), przedsiębiorczość człowieka, jego zdolności i aktywność (virtu), tylko ludzie odważni i energiczni mogą uwolnić się spod wpływu fortuny i samodzielnie kierować swoim życiem, takie osoby są predysponowane do rządzenia, władca musi też jednak pamiętać, że ludzie z natury są egoistami, źli i niewdzięczni, porządek i poszanowanie prawa może zagwarantować tylko silna władza, dla dobra kraju i społeczeństwa władca może zastosować nawet przemoc, gdyż dobry rządzący wzbudza zarówno strach, jak i miłość.

- Makiawelizm - doktryna polityczna i cecha działania, której nazwa pochodzi od nazwiska Niccolò Machiavellego, autora „Księcia”, potocznie słowo „makiawelizm” to synonim wszelkich działań moralnie dwuznacznych i nacechowanych hipokryzją, sam Machiavelli nie był makiaweliczny, a jego sympatie były bliskie liberalnemu republikanizmowi.

- Makiawelizm to ocenianie działania, szczególnie politycznego, poprzez jego skuteczność (por. pragmatyzm) w myśl dewizy, że „cel uświęca środki”, cechą skutecznego działania w polityce ma być stosowanie przy realizacji zamierzeń środków moralnie nagannych takich jak przemoc, obłuda czy kłamstwo, często nacechowanych cynizmem, przewrotnością i brakiem skrupułów. Jest to usprawiedliwiane koniecznością zachowania władzy, znaczenia czy wpływów. Polityczni realiści nawiązujący do „Księcia” mówią tu o „racji stanu”. Makiawelizmem określa się działania publiczne, które charakteryzuje podstęp, przebiegłość i bezwzględność. Założeniem jest to, że ludzie są z natury źli i dlatego władca tylko z pozoru ma być łaskawy, a w rzeczywistości powinien wzbudzać lęk i wykorzystywać prawo do swoich celów.

19. Suwerenność władzy państwowej w ujęciu Jeana Bodina.

- Jean Bodin (ur. 1530, zm. 1596) - francuski prawnik, teoretyk państwa, autor Sześciu ksiąg o Rzeczypospolitej; pochodził z ubogiej rodziny, mimo to ukończył studia prawnicze. Najpierw wykładał, potem był adwokatem, wreszcie zajął się pisaniem. Pozostawił po sobie ok. 10 prac - najbardziej znana: „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”. Wierzył w astrologię (wierzył we wpływ gwiazd na życie, naukę czy prawo).

- wyznawał własny model absolutyzmu króla, przekonywał, że suwerenność to własność nad obywatelem, jest ona absolutna, ma charakter wieczny i jest niepodzielna, najlepszym ustrojem jest monarchia, suwerenność to władza ustawodawcza, prawo do rozkazywania ma suweren, a ono ma być słuszne, sprawiedliwe, zgodne z prawem Bożym i prawem natury; własność jest nakazem prawa bożego, przeciwne podatkom, bo są one kradzieżą; Tyran to uzurpator, on gwałci prawo boskie i naturalne, należy mu stawiać opór, dozwolone jest tyranobójstwo, Bodin odrzucał średniowieczny model monarchii, którego podstawą były stosunki lenne, postulował stworzenie państwa scentralizowanego, w którym wszyscy są bezpośrednio poddanymi władcy, władza państwowa powinna być zdaniem Bodina ograniczona prawem boskim i prawem natury, lecz nawet w przypadku nieprzestrzegania praw przez monarchę, poddanym nie przysługuje prawo oporu; w sprawach religii Bodin zalecał wielką tolerancję, Jego poglądy stały się w późniejszym okresie podstawą teoretyczną monarchii absolutnej we Francji.

- geneza państwa - państwo powstaje zwykle w wyniku gwałtu i przemocy, przez co dokonuje się legitymizacja władzy, może być jednak i tak, że państwo rodzi się, gdy jedni dobrowolnie podporządkowują się innym, zanim powstanie państwo istnieją pewne formy organizacji np. rodzina; prawo boskie różni się od naturalnego drogą poznania, prawo państwowe powinno być odzwierciedleniem prawa boskiego i naturalnego (które jeśli chodzi o treść, są właściwie identyczne), genetyczną przesłanką istnienia państwa są rodziny - rodzina jest źródłem i początkiem państwa, a wielość rodzin odpowiada pojęciu społeczeństw.

- cały system opiera się na władzy (męża nad żoną, ojca nad synem, pana nad niewolnikiem), teoretycznie do stworzenia państwa potrzeba trzech rodzin - wspólne rodzinom jest prawodawstwo, skarb w sensie np. podatków, obrony miasta, sądownictwo (król jest władcą absolutnym wobec wszystkich poddanych równych wobec prawa), władza suwerenna spaja wszystko co Bodin określa pod pojęciem państwa; suwerenność to absolutna i trwała władza państwa, jej istota - absolutna to nieograniczona przez nikogo z zewnątrz (np. papieża) ani wewnątrz; suwerenność nieograniczona w czasie tzn. nie kończy się wraz ze śmiercią króla

- Bodin uważa, że „monarchia jest najlepszą rzeczpospolitą”, gdyż władza znajdująca się w rękach jednej osoby łatwo określić, wyznaczyć jej prawa i obowiązki. Zarówno demokracja jak i arystokracja są ustrojami gorszymi (demokracja to ustrój, w którym liczba głupców przewyższa liczbą mądrych, lud to wielogłowe bydle, arystokracja - rządy grupy wykształconych i bogatych, przez co rządzący, inaczej niż w demokracji, nie dążą do bogacenia się)

- prawo jest najwyższym przejawem suwerenności, rozkazem suwerena, powinno być słuszne i sprawiedliwe, Bodin podejmuje próbę hierarchizacji norm prawa państwowego: akty normatywne, które pochodzą od suwerena są to ustawy, natomiast wszystkie pozostałe akty, wydane na podstawie ustaw przez urzędników czy parlament są edyktami, nie ma takiej dziedziny, która nie mogłaby być regulowana rozkazem suwerena, pojęcie rozkaz ma podkreślić bezwzględną potrzebę przestrzegania ustaw: edyktów.

- pojęcie prawa obejmuje też pojęcie sprawiedliwości, musi być zgodne z normami prawa boskiego i naturalnego, ale także z prawami fundamentalnymi (dotyczy dziedziczenia tronu, nie uszczuplania dóbr królewskich itp.), sprawiedliwość ma być cechą prawa. Opór wobec władzy, która zasługuje na miano tyranii: Bodin nie przewiduje stworzenia instytucji kontrolnej, która nadzorowałaby czy prawo stanowione zgodne jest z prawem boskim i naturalnym. Dopuszcza ewentualnie opór bierny (np. dymisje urzędnika, który nie zgadza się z wydawanym prawem) - „ kryć się, uciekać, ale nie zabijać” (każda bowiem władza, nawet despotyczna pochodzi od Boga). Należy jednak odróżnić tyranię legalną od nielegalnej. Legalnego tyrana będzie karał Bóg, nielegalnego można ukarać, jednak nie przez skrytobójstwo, musi wystąpić ogół, a nie jednostka. Jeżeli ludzie zdecydują się na wystąpienie muszą mieć pewność, że akcja się powiedzie (także władza, jeśli chce stosować terror, nie może się później wycofać, bo przestanie być wiarygodna).

- doktryna suwerenności, którą stworzył Bodin opiera się na pewnych przesłankach renesansowych - wszyscy obywatele są jednakowo poddani władzy, a prawo ustanowione przez suwerena obowiązuje ich w równym stopniu, Bodin postuluje dopuszczenie do władzy mieszczaństwa, relacja między Państwem, a Kościołem: w sferach nie dotyczących kultu religijnego i dogmatów wiary Kościół powinien podlegać państwu; nie jest istotne, jaką kto religię wyznaje, byle był człowiekiem religijnym, ateizm szkodzi bowiem suwerenności władzy państwowej.

20. Polityczne idee reformacji na przykładzie Martina Lutra i Jeana Calvina

- absolutyzm władzy według Lutra

Marcin Luter przy wykładni Pisma Świętego zastąpił autorytet Kościoła autorytetem własnej osoby. Uważał Kościół za niewidzialną wspólnotę wiernych. Głosił, że państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka, kontroluje jednak postępki ludzi. Aby państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. Potrzebne jest państwo surowe wobec poddanych, w którym rządzi władca absolutny. U Lutra obowiązek posłuszeństwa jest totalny; przeciwko tyranowi nie przysługuje prawo oporu.

Religia opiera się na miłości Boga, Kościół to związek sumień wiernych, a kiedy trzeba odwołać się do przymusu - państwo jawi się jako rzecznik niewidzialnego Kościoła. Karze publicznie głosicieli zgubnych doktryn, jest oficjalnym interpretatorem Pisma Świętego. Książę jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary.

- absolutyzm Boga według Kalwina

W teologii politycznej Jana Kalwina znajdowały się wątki zaczerpnięte:

• z augustianizmu,

• z nauki Lutra,

• z tez Ulryka Zwingliego.

Bóg jest obecny przy podejmowaniu państwowych decyzji. Absolutyzm władcy jest absolutyzmem Boga. Kierowani przez Boga rządzący są otoczeni bożym majestatem. Władza w państwie nie stanowi osobistego przywileju monarchy bądź prawa rządzącej ekipy; nie pochodzi od ludu; należy bezpośrednio do samego Stwórcy. Rewolta jest niemożliwa, gdyż nie można stawiać oporu władcy, nie stawiając oporu Bogu. Wyjątkiem są organy powołane do stawiania oporu złej władzy.

Kalwin był niechętny monarchicznej strukturze państwa. Powoływał się na Stary Testament, głoszący, iż najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna. Najlepszym ustrojem według Kalwina była republika najlepszych, wybitnych. Kościół to siła samoistna zdolna do wykonywania zadań duszpasterskich i do sprawowania władzy doczesnej; jest organicznie powiązany z aparatem władzy. Państwo utrzymywało wiarę chrześcijańską przez dobre prawa, statuty i kary.

21. Myśl społeczno - polityczna kontrreformacji

- Kontrreformacja (reforma katolicka) - nurt odnowy Kościoła katolickiego w reakcji na wystąpienie protestantyzmu.

- prąd religijny powstały w Kościele katolickim, będący próbą zahamowania szerzącej się reformacji i odzyskania pozycji Kościoła rzymskokatolickiego, kontrreformacja została zapoczątkowana ekskomuniką Marcina Lutra w roku 1520 i jej ostatecznym celem było powstrzymanie rozwoju protestantyzmu a następnie fizyczna likwidacja protestantów i odzyskanie utraconej pozycji Kościoła rzymskokatolickiego; dzieło reformy Kościoła rzymskokatolickiego zapoczątkował zwołany w 1545 roku Sobór Trydencki, na którym uchwalono dekrety potępiające innowierców i ustalono strategię działania Kościoła rzymskokatolickiego.

- wołania o odnowę Kościoła rozlegały się już od XIII wieku., jednak kuria rzymska za wszelką cenę starała się utrzymać istniejący status quo; problemy wewnątrz Kościoła narastały coraz bardziej, wybuchając od czasu do czasu z różną gwałtownością (schizmy i antypapieże, konyclizaryzm, husytyzm); nurt odnowy wewnątrz Kościoła widoczny był pod koniec XV wieku jedynie w Hiszpanii gdy kardynał Franciszek Jiménez de Cisneros (1436-1517) rozpoczął reformę kościoła hiszpańskiego (wspieraną zresztą przez monarchię). Sobór Laterański V (1511-1517) miał na celu wprowadzenie koniecznych środków naprawy, jednak skończyło się tylko na deklaracjach, zaś Leon X uroczyście ponowił bullę Unam Sanctam dodając, że "nieposłuszeństwo papieżowi winno być karane śmiercią:

"Petri successores [...] quibus ex libri Regum testimonio ita obediere necesse est, ut qui non obedierit morte moriatur..

- sytuację pogarszał fakt, iż w wielu miastach Europy Zachodniej duchowni stanowili nawet do 10% populacji społeczeństwa, przy czym olbrzymia większość z nich stanowiła "proletariat duchowny", którego podstawowym (a często jedynym) środkiem utrzymania były opłaty za odprawiane Msze. Poziom umysłowy i kulturalny "proletariatu duchownego" był bardzo niski, a o zachowaniu celibatu nie mogło być mowy

- w takiej sytuacji wystąpienie Marcina Lutra w roku 1517 było rzuceniem iskry na beczkę prochu - reformacja szerzyła się niczym płomień; Kościół rzymskokatolicki zaczął gwałtownie tracić wpływy najpierw w Niemczech, następnie w Szwajcarii i Skandynawii, a idee reformacyjne zaczęły szerzyć się w północnych Włoszech.

- ostatecznym celem kontrreformacji w Europie Zachodniej była fizyczna likwidacja protestantów, w Polsce cel ten zasadniczo nie był realizowany (w Polsce nie można było jednak uciekać się do argumentów więzienia, wygnania czy stosu: szlachta podatna była jedynie na perswazję, i to nader umiejętnie prowadzoną, dlatego też cele kontrreformacji w Polsce realizowano zasadniczo bez stosów, skupiając się na opanowaniu życia umysłowego i odcięcia różnowiercom drogi do zaszczytów i urzędów)

Zakony

- powstały nowe zakony, takie jak: teatyni założeni przez św. Kajetana (1480-1547) i przez Jana Piotra Caraffę, późniejszego papieża Pawła IV (1476-1559), kapucyni założeni przez Matteo Serafini da Bascio (1495-1552). W 1534 św. Ignacy Loyola (1491-1556) założył zakon jezuitów, osobiście podległe papieżowi zgromadzenie, którego celem była czynna walka z poglądami protestantów i odzyskanie dla katolicyzmu ziem angielskich, niemieckich, austriackich i polskich.

Misje

- Kościół katolicki osłabiony w Europie, znalazł nowe tereny ekspansji w koloniach zamorskich - na ten okres datuje się powstanie nowych ośrodków misyjnych w obu Amerykach, Afryce i Azji

- Sobór trydencki (1545-1563), zajął się zdefiniowaniem prawd dogmatycznych negowanych przez protestantów, a następnie przebudową kościelnych struktur administracyjnych. Zreformował także liturgię. W 1570 zatwierdzono mszał rzymski (Ryt trydencki).Po zakończeniu soboru wydano nowy katechizm, który obowiązywał do 1990r.

Indeks ksiąg zakazanych

- w roku 1559 papież Paweł IV wprowadził Indeks ksiąg zakazanych, których nie wolno było katolikom czytać pod karą ekskomuniki, zaś spowiednicy mieli obowiązek dowiadywać się, kto czyta i rozpowszechnia druki protestanckie, na indeksie umieszczono wszystkie edycje Biblii protestanckich, a także niektóre dokumenty ujawniające nadużycia w Kościele

- od roku 1599 czytanie Biblii w językach narodowych wymagało osobistego zezwolenia papieża. Ograniczenia te eliminowano stopniowo dopiero od II połowy wieku [XVIII].

Było wiele uzupełnień i wydań Indeksu - ostatnie wydanie ukazało się w roku 1948. Indeks zniesiono w roku 1966

Inkwizycja

W roku 1542 utworzono Świętą Inkwizycję.

22. Podbudowa ideowa monarchii absolutnej we Francji XVII w.

- monarchia absolutna, absolutyzm - forma rządów występująca przede wszystkim we wczesnonowożytnej oraz starożytnej (przykładem starożytnej monarchii absolutnej może być ustrój Cesarstwa Rzymskiego) monarchii oraz mające ją uzasadnić doktryny polityczne

- w systemie absolutystycznym monarcha skupia w swoim ręku władzę sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą

- kształtowanie się nowożytnego absolutyzmu związane jest z końcem feudalizmu i pojawieniem się silnych, scentralizowanych państw narodowych, co doprowadziło do ograniczenia feudalnych przywilejów stanowych, proces ten rozpoczął się w XIV w. wraz z upadkiem autorytetu papieża i cesarza, a nasilił w wieku XVI (zob. Machiavelli), w wieku XVII doprowadził do powstania klasycznej formy absolutyzmu we Francji, szczególnie za panowania Ludwika XIV, któremu przypisuje się słowa „państwo to ja”.

- w XVIII w. absolutyzm zyskał własną ideologię gdzie władca miał być pierwszym urzędnikiem nowoczesnego, scentralizowanego państwa - taką postać absolutyzmu nazywamy absolutyzmem oświeconym; absolutyzm oświecony najbardziej wyraźne formy przybrał w Królestwie Prus za panowania Fryderyka Wielkiego i w Austrii pod rządami Józefa II

- monarchia absolutna we Francji - geneza powstania
W II połowie XIV w. i w I połowie XV w. Francja pogrążona była w tzw. wojnie stuletniej. W II połowie XV w. doszło do pewnej konsolidacji królestwa, zaś w wieku XVI Francja usiłowała rywalizować o hegemonię w Europie z imperium Habsburgów.
W roku 1598 we Francji zakończyły się wojny religijne, tzn. edykt nantejski zapewniał innowiercom swobody religijne, a jako gwarancję dotrzymania postanowień edyktu oddawał im szereg twierdz min. silną twierdzę la Rochele na wybrzeżu atlantyckim.
INSTYTUCJE I ZASADY SPRAWOWANIA WŁADZY:
- w XVII w. sformułowano tzw. prawa fundamentalne monarchii stojące ponad królem, król nie mógł:
- zmieniać prawa następstwa (korona zawsze przechodziła na najstarszego syna - musiał on być stanu świeckiego )
- swobodnie dysponować domeną królewską.
- król musiał wyznawać religię katolicką
- na straży praw fundamentalnych stał parlament paryski (władza sądownicza)

W wieku XVI ukształtowała się teoria jak i praktyka absolutyzmu. Podstawowi teoretycy władzy absolutnej to:
Machiavelli - (Włoch XV/XVI) stwierdził, że państwo nie jest sługą Kościoła zaś wartość każdej polityki określana jest zdolnością osiągania zamierzonych celów. Polityk nie musi być moralny, musi być skuteczny. Uważał, że najważniejszą wartością władzy jest utrzymanie się przy władzy i sprawne jej sprawowanie bez oglądania się na zasady etyczno - moralne.
Jean Bodin - (Francuz II poł. XVI w.) był twórcą pojęcia suwerenności. Państwo jest suwerenne na zewnątrz (niepodległe - niepodlegające nikomu) i nadrzędne do wszystkich struktur społeczeństwa. Jedynie co państwo może ograniczać to prawo naturalne i umowy międzynarodowe. Władca jest niezależny od woli swoich poddanych, a granicą jego władzy jest nienaruszalność własności prywatnej. Władza absolutna w zamian za absolutne poszanowanie własności, w polskim przekładzie brzmiało to tak: władca jest panem swego królestwa, nie jest jednak właścicielem życia i mienia swoich poddanych. J. Bodin twierdził jednak, że władca ma się liczyć z prawem bożym i naturalnym, a jego władza może być w pewien sposób ograniczona przez stany generalne królestwa
Hobbez- (Anglik poł. XVII w.) twierdził, że natura ludzka jest zła i gdyby ludzie nie mieli państwa to pozabijaliby się nawzajem, a więc musieli zrzec się swojej siły i swojej wolności, przekazać ją jednemu, dla utworzenia takiej siły, która byłaby zabezpieczeniem życia i mienia poddanych.
Wszystkie monarchie absolutne cechowała zasada, że władza państwa kończy się na własności poddanych. W praktyce przyczyną powstania monarchii absolutnych było prowadzenie wojen w oparciu o armie zawodowe. To zaś wymagało pieniędzy, które mogli dać tylko mieszczanie. Mieszczanie, owszem dawali te pieniądze ale w zamian za poręcznie i ochronę ich własności.
Modelowym państwem monarchii absolutnej była Francja okresu Ludwika XIV (II poł. XVII w.).Ludwik XIV nie powołał I ministra, motywem jego władzy było stwierdzenie: „Państwo to ja. Ja umieram- państwo zostaje”.
ABSOLUTYZM LUDWIKA XIV OPIERAŁ SIĘ NA NASTĘPUJĄCYCH ZASADACH:
-w monarchii tej król posiadał władzę ustawodawczą, był źródłem praw, wykonawczą - stał na czele armii i administracji, oraz sądowniczą - wszystkie wyroki wydawano w imieniu króla.
-reprezentował państwo na zewnątrz
-prowadził politykę zagraniczną
-zwoływał stany generalne i prowincjonalne
-obsadzał stanowiska w takich ciałach zbiorowych jak rady królewskie, parlamenty
-mianował wszystkich urzędników i sędziów
-mógł ingerować w pracę i kompetencje wszystkich urzędników
Ograniczenia władzy królewskiej były niewielkie.
- król nie mógł nakładać podatków bez zgody stanów generalnych
- król nie mógł zmienić zasady następstwa tronu.
- edykty królewskie musiały być zarejestrowane przez parlament paryski (-> sąd)
- król jako władca arcychrześcijański winien przestrzegać prawa bożego i kanonicznego
- nie mógł łamać praw fundamentalnych
Władza królewska kończyła się na prawie własności. W czasach Ludwika XIV arystokracja i szlachta w praktyce zostały odsunięte od realnego wpływu na politykę. Urzędy w służbie królewskiej zarówno centralne jak i terenowe nabywali mieszczanie. Niektóre z nich pochodziły z mianowania (Urząd można było kupić). Monarchia absolutna to głównie: administracja, sprawny system podatkowy, wydatki na armię, dwór królewski, prowadzenie ekspansywnej polityki militarnej, na mecenat kulturalny(min. na budowę pałacu w Wersalu). Żeby zwiększyć wpływy podatkowe państwo prowadzi celową politykę gospodarczą zwaną merkantylizmem. Chodziło głównie o to, aby chronić własność źródła wytwarzania i popierać eksport własnych towarów, natomiast nie dopuszczać do konkurencji zewnętrznej poprzez odpowiednią politykę celną. Zasada była bardzo prosta: ściągać i utrzymać jak najwięcej złota z kraju, mając zamożnych podatników można było rozbudować nowoczesną armię zawodową i prowadzić politykę podbojów.
W czasach Ludwika XIV Paryż stał się europejskim i światowym centrum kulturalnym i artystycznym a język francuski i wzorce pochodzące z Francji modą dla elit arystokratycznych. Po okresie triumfów tej polityki pod koniec życia Ludwika XIV Francja zaczęła słabnąć, nastąpił przerost obciążeń nad korzyściami(żaden czlowiek nie ma motywacji pracowania, jeżeli nie ma gwarancji posiadania). Nastąpiło osłabienie instytucji monarchii(XVIII w. ), wzrosły natomiast wpływy mieszczaństwa i klasy urzędniczej.

23. Prawo narodów i prawo natury u Hugona Grocjusza.

- Hugo Grocjusz (ur. 10 kwietnia 1583 w Delft, zm. 28 sierpnia 1645 w Rostocku), holenderski prawnik, filozof i dyplomata (od roku 1634 aż do śmierci był szwedzkim ambasadorem w Paryżu)

- podzielił on prawo na prawo stanowione (ius civile) oraz prawo natury (ius naturale) - prawo stanowione jest wyborem historii, zależnym od przemian politycznych i historycznych, samo więc ulega zmianom, natomiast prawo natury wypływa z trwałej natury ludzkiej, dlatego jest niezmienne i może być badane jedynie drogą filozoficzną.

- za źródło prawa międzynarodowego (ius gentium czyli prawa narodów) Grocjusz uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umowy, prawo międzynarodowe powinno się jego zdaniem opierać na zasadach racjonalizmu i humanizmu.

- Grocjusz stworzył także własną koncepcję umowy społecznej - według niego ludzie mając przyrodzone skłonności towarzyskie, dla zaspokojenia ich i zabezpieczenia swych interesów tworzą na drodze umowny związek państwowy, który jako odpowiadający naturze ludzkiej jest przedmiotem prawa natury, dla Grocjusza wola jest determinantą obowiązywania prawa, co pojawia się w innej formie także w późniejszych koncepcjach prawa natury o zmiennej treści.

- najbardziej znaną pracą Grocjusza jest O prawie wojny i pokoju (1625, De iure belli ac pacis), w której zawarł swoje rozważania o prawie

24. Teoria umowy społecznej u T. Hobbesa, J. Locke'a, i J.J. Rousseau - omówienie i porównaniu

Absolutyzm w ujęciu Hobbesa

Thomas Hobbes przestawił swoje poglądy filozoficzne w dziełach Podstawy prawa naturalnego i polityki, O obywatelu, O ciele, O człowieku. W 1651 ukazał się jego traktat, będący pochwałą absolutyzmu - Lewiatan.

System filozoficzny Hobbesa był racjonalistyczny - opierał się na przekonaniu, że świat jest gigantycznym przyrodniczym mechanizmem, którego najprostszym i podstawowym elementem jest człowiek, z kolei podstawą systemu politycznego dla tego angielskiego filozofa było założenie, że człowiek jest rządzony namiętnościami; człowiek mimo to jest istotą rozumną, ma instynkt samozachowawczy, ludzie odnieśli zwycięstwo nad swoimi namiętnościami przez czynny akt woli tj. przez zawarcie umowy społecznej, Państwo - wielkie ciało na kształt Lewiatana - wchłonęło w siebie jednostki.

- państwo jest absolutnym władcą jednostek - suweren otrzymał władzę jakby w darze od ludzi, prawa władcy-suwerena są niepodzielne, absolutyzm jest wyrazem woli ludzi i wynika za racjonalnych przesłanek, stanowi dobrodziejstwo w porównaniu z konsekwencjami potencjalnej anarchii.

- dla Hobbesa państwo absolutystyczne było synonimem sprawiedliwości. Twierdził, że mądry władca nigdy nie będzie tyranem. Posłuszeństwo poddanych ustaje w momencie, w którym władca traci możliwość zapewnienia im bezpieczeństwa.

Liberalizm polityczny Johna Locke'a

John Locke, współtwórca liberalizmu i teoretyk utylitaryzmu, wyłożył swoje poglądy m.in. w Liście o tolerancji i Dwóch traktatach o rządach.

- w stanie natury panował odwieczny system moralny, który miał chronić jednostkę przed złem, ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny. Państwo powstało w drodze umowy, składającej się z dwóch aktów: 1) jednostki umówiły się ze sobą, tworząc społeczeństwo; 2) umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo. Zerwanie umowy z władzą nie niweczyło społeczeństwa.

- ludzie oddawali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie - prerogatywę karania gwałcicieli prawa, Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu - zasady indywidualizmu oraz leseferyzmu (wolności jednostki od państwa). Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek i przedsiębiorstw.

- wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona, najlepiej byłoby, gdyby prawodawstwu, wykonawstwu ustaw i obronie kraju odpowiadały władze ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i federacyjna (polityka zagraniczna); parlament powinien reprezentować jak największą ilość obywateli i podejmować decyzje większością głosów; wybory do parlamentu miały być aktem opartym na cenzusie majątkowym.

Ideologia nowożytnej demokracji Rousseau

- Rousseau w rozprawie Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odrodzenia się obyczajów? doszedł do wniosku, że człowiek z natury jest dobry, lecz rozwój kultury doprowadził go do moralnej degradacji. W Rozprawie o pochodzeniu nierówności między ludźmi (1753) wystąpił z tezami, że społeczeństwo jest niesprawiedliwe, oszukuje i demoralizuje ludzi, a człowiek w stanie natury był szczęśliwy.

- człowiek pod wpływem klęsk elementarnych musiał łączyć się z innymi; później powstała rodzina. Własność dała początek pierwszej epoce nierówności (podziałowi na bogatych i biednych). Wreszcie powstało państwo - rezultat paktu zawartego z inicjatywy bogatych, w pierwszym etapie zawarto pakt poddania, w wyniku którego powstała społeczność polityczna, w drugim etapie powstała władza wykonawcza, której działanie było skierowane na umocnienie nierówności między ludźmi.

- w Umowie społecznej (1762) podał receptę na uniknięcie negatywnych skutków cywilizacji: zawarcie tytułowej umowy społecznej. Istotą tej umowy miała być wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności. Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu - suwerenność była niepodzielna, nie można też było oddać jej ani królowi, ani posłom w parlamencie. Rousseau odrzucał zasadę podziału władz. Twierdził, że wszystkie rodzaje władz są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Wyraźnie odróżniał rozdział funkcji od podziału władzy.

- lud miał stanowić prawo przez wolę powszechną (interes powszechny), nie mającą jednak żadnego związku z jednomyślnością czy nawet większością. Istotą suwerenności ludu była jego wyłączność prawodawcza. Innym jego zadaniem było kontrolowanie rządu, mogącego mieć postać monarchiczną, arystokratyczną (rząd mądrych ludzi) lub demokratyczną.

25. Początki liberalizmu w XVII i XVIII.: John Locke, Monteskiusz, Adam Smith

Liberalizm polityczny Johna Locke'a

- John Locke, współtwórca liberalizmu i teoretyk utylitaryzmu, wyłożył swoje poglądy m.in. w Liście o tolerancji i Dwóch traktatach o rządach.

- w stanie natury panował odwieczny system moralny, który miał chronić jednostkę przed złem. Ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny. Państwo powstało w drodze umowy, składającej się z dwóch aktów: 1) jednostki umówiły się ze sobą, tworząc społeczeństwo; 2) umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo. Zerwanie umowy z władzą nie niweczyło społeczeństwa.

- ludzie oddawali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie - prerogatywę karania gwałcicieli prawa. Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu - zasady indywidualizmu oraz leseferyzmu (wolności jednostki od państwa). Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek i przedsiębiorstw.

- wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona. Najlepiej byłoby, gdyby prawodawstwu, wykonawstwu ustaw i obronie kraju odpowiadały władze ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i federacyjna (polityka zagraniczna).

- parlament powinien reprezentować jak największą ilość obywateli i podejmować decyzje większością głosów; wybory do parlamentu miały być aktem opartym na cenzusie majątkowym; w związaniu parlamentu prawami podmiotowymi jednostek upatrywał najważniejszy element systemu konstytucyjnych gwarancji, chroniących górę mieszczańsko-szlacheckiego społeczeństwa.

Liberalizm arystokratyczny Monteskiusza

- Monteskiusz, twórca idei monarchii konstytucyjnej i liberalizmu arystokratycznego, wychodził w swoich teoriach z głębokiego relatywizmu. Życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami. - - zasady prawne muszą być zróżnicowane, muszą uwzględniać warunki życia ludzi i okoliczności. Monteskiusz przyjmował, że proces dziejowy to wypadkowa czynników natury fizycznej (klimat, środowisko, ekonomika) i natury moralnej. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne.

- wolność polityczna polega na tym, że robi się to co się powinno chcieć. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym. Prawo powinno być wypełnione duchem umiarkowania.

- Monteskiusz dokonał systematyki ustrojów politycznych według kryterium natury rządów (to, co określa istotę państwa) i jego zasady (to, co określa jego działanie). W ten sposób wyróżnił ustroje republikański (dzielił się na demokrację i arystokrację), monarchiczny i despotyczny. Zasadą demokracji są cnota i skromność, cechy występujące rzadko, przez co nie mogą stać się podstawą władzy suwerennego ludu. Zasada rządu despotycznego jest skażona, bo ten ustrój lekceważy prawa i czyni cnotę z lęku poddanych. Najlepszym ustrojem jest monarchia, będąca najpewniejszą gwarancją odporności na despotyzm. Zaporę dla despotyzmu stanowią parlament oraz prerogatywy innych ciał pośredniczących; najskuteczniejszą barierą jest podział władz na prawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądową (kadencyjne trybunały).

- hamulcem dla parlamentu byłoby przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu, dla monarchy odsunięcie od inicjatywy ustawodawczej, a dla sądów - związanie ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości.

Liberalizm gospodarczy Smitha

- Adam Smith, jeden z twórców szkoły klasycznej w ekonomii, uważał, że społeczeństwo stanowi agregat luźno ze sobą związanych jednostek; ustrój społeczny (i samo państwo) rodzi się spontanicznie pod wpływem żywiołowo układających się i rozwijających się stosunków między ludźmi; gospodarką rządzą określone obiektywne prawa ekonomiczne; wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej; najbardziej naturalną i najpewniejszą ochroną praw jednostki zapewnia wolna konkurencja; podstawowe zadanie państwa to ochrona reguł, które rządzą gospodarką; nie mogło jednak ingerować w życie gospodarcze ani próbować moderować stosunków społecznych

26. Francuscy myśliciele Oświecenia: Voltaire, Denis Diderot i środowisko „encyklopedystów”, Jean Jacques Rousseau.

Voltaire - liberalizm oświecony

- jedna z najbarwniejszych postaci stulecia, francuski dramatopisarz, historyk, publicysta, współpracownik Wielkiej encyklopedii francuskiej

- był zafascynowany ideałami Oświecenia, pozostawał pod urokiem Monteskiusza

- dowodził, że duch ludzki stanowi wypadkową klimatu, rządu i religii; na klimat ludzie nie mają wpływu, ale ustrój i religia są kształtowane pod działaniem ludzkich poglądów

- traktował absolutyzm oświecony jako podstawę ustroju dla społeczeństwa opartego na mieszczańskich ideałach wolności i własności; oświecony monarcha, protektor filozofii i przyjaciel filozofów sam powinien być promotorem likwidacji despotyzmu, rezygnując z władzy absolutystycznej na rzecz umiarkowanej

- szedł dalej od Monteskiusza w akceptacji liberalizmu; odrzucał oparty na przywileju system stanowy, odwracał się od idei arystokratyczno - mieszczańskiego kompromisu, kpił z pasożytnictwa kleru i szlachty, brał w obronę chłopa, opowiadał się za interwencjonizmem gospodarczym

Denis Diderot - liberalizm radykalny

- syn kowala, absolwent studiów filozoficznych, prawniczych i lingwistycznych, współredaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej

- głosił program filozofii otwartej: świat był dlań dynamiczną całością, która znajduje się w ustawicznym ruchu i w której nie ma izolowanych przedmiotów i zjawisk

- twierdził, że przyroda tworzy nieprzerwany łańcuch od pierwotnych, jakościowo różnych molekuł, będących podstawą materii, do najbardziej złożonych jej stanów

- odrzucał wyobrażenia o istnieniu niezmiennego boskiego ładu w przyrodzie i był zwolennikiem ewolucji, rozwój pojmował jako ciągłą zmianę kombinacji niezmiennych elementów

- nie żywił już złudzeń co do faktycznej roli, granej przez monarchię absolutną, nie dzielił wiary większości filozofów swej epoki, jakoby możliwe było uzyskanie powszechnego szczęścia i powszechnej sprawiedliwości pod patronatem oświeconych władców

- potępiał wszelki absolutyzm

- dzielił pogląd innych encyklopedystów, głoszących że bogacenie się jednostek prowadzi do powszechnego dobrobytu

Jean Jacques Rousseau - ideologia nowożytnej demokracji

- Rousseau w rozprawie Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odrodzenia się obyczajów? doszedł do wniosku, że człowiek z natury jest dobry, lecz rozwój kultury doprowadził go do moralnej degradacji. W Rozprawie o pochodzeniu nierówności między ludźmi (1753) wystąpił z tezami, że społeczeństwo jest niesprawiedliwe, oszukuje i demoralizuje ludzi, a człowiek w stanie natury był szczęśliwy.

- człowiek pod wpływem klęsk elementarnych musiał łączyć się z innymi; później powstała rodzina. Własność dała początek pierwszej epoce nierówności (podziałowi na bogatych i biednych). Wreszcie powstało państwo - rezultat paktu zawartego z inicjatywy bogatych, w pierwszym etapie zawarto pakt poddania, w wyniku którego powstała społeczność polityczna, w drugim etapie powstała władza wykonawcza, której działanie było skierowane na umocnienie nierówności między ludźmi.

- w Umowie społecznej (1762) podał receptę na uniknięcie negatywnych skutków cywilizacji: zawarcie tytułowej umowy społecznej. Istotą tej umowy miała być wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności. Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu - suwerenność była niepodzielna, nie można też było oddać jej ani królowi, ani posłom w parlamencie. Rousseau odrzucał zasadę podziału władz. Twierdził, że wszystkie rodzaje władz są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Wyraźnie odróżniał rozdział funkcji od podziału władzy.

- lud miał stanowić prawo przez wolę powszechną (interes powszechny), nie mającą jednak żadnego związku z jednomyślnością czy nawet większością. Istotą suwerenności ludu była jego wyłączność prawodawcza. Innym jego zadaniem było kontrolowanie rządu, mogącego mieć postać monarchiczną, arystokratyczną (rząd mądrych ludzi) lub demokratyczną

27. Humanitaryzm prawniczy XVIII w.

- ważnym instrumentem odwracania się opinii elit od despotyzmu był rozwój myśli humanitarnej, pierwsza postacią tego nurtu był włoski prawnik i pisarz polityczny Cesare Beccaria

- Beccaria w swych dziełach doprowadził do odwrotu od tradycji karnistycznych, ukształtowanych w wiekach średnich, przeprowadził druzgocącą krytykę starych pryncypiów w prawie karnym: przestępstwa jako aktu obrazy Boga, okrucieństwa i odwetu jako podstawowego gwaranta społecznego i politycznego ładu, kary jako narzędzia pokuty i szansy odzyskania łaski; przyczynił się do oddemonizowania pojęcia sprawiedliwości, a zarazem jego laicyzacji

- Beccaria przywiązywał duże znaczenie do tego, aby przepisy prawa były jasne, przejrzyste i jednolite, widział w unifikacji i kodyfikacji tamę dla warcholstwa i arbitralności, nie traktował państwa jako wielkiego inkwizytora - państwo miało przede wszystkim stwarzać warunki sprzyjające walce z przestępczością; konsekwencją idei prawa wspólnego dla wszystkich była zasada, że tylko ustawa może określić, jakie czyny podlegają represji karnej i jaki powinien być rodzaj wymierzonej kary

- Beccaria głosił zasadę, że nie ma przestępstwa bez ustawy - nullum crimen sine lege, oraz nie ma kary bez ustawy - nulla poena sine lege

- następstwem uznania ustawy za jedyne źródło prawa był pogląd, że w obliczu prawa karnego wszyscy są równi; przyjmował zasadę domniemania niewinności oskarżonego w procesie

- Beccaria wierzył w wychowawczy sens kary; przywiązywał wagę do przeświadczenia, że przestępca może się poprawić, głosił zasadę współmierności przestępstwa i kary, opowiadał się za szerokim uwzględnieniem zasady prewencji

28

---