1

Zagadnienia na egzamin.

1. Niemiecka szkoła Historyczna.
2. Pozytywizm prawniczy.
3. Współczesne spory o istotę prawa.
4. Teorie sprawiedliwości
5. Doktryna podziału władzy wg:

Monteskiusza
Locke-a
Constant-a

2

Ad1. 1.

Niemiecka szkoła Historyczna

.

Niemiecka szkoła Historyczna wpisuje się w nurt konserwatyzmu w prawoznawstwie,
nazywana jest tez szkołą profesorską ze względu na to, że jej przedstawiciele byli
profesorami.

Najwybitniejszym przedstawicielem niemieckiej szkoły historycznej był Fridrich von
Savigny, żył w latach 1779-1861, jego dzieło nosi tytuł „O powołaniu naszych czasów do
ustawodawstwa i nauki prawa z 1815r. Dzieło to Savigny napisał, jako protest przeciwko
próbom przeniesienia Kodeksu napoleona na grunt Niemiecki. Savigny uważał, że Kodeks
Napoleona wywodzi się z założeń oświeceniowego racjonalizmu i ,że eliminuje czynnik
historyczny z prawodawstwa.

Według Savigny’ego to właśnie w procesie historycznym, niepoznawalnym dla rozumu
ludzkiego, kształtuje się prawo i to prawo musi być zgodne z duchem narodu, w którym
powstaje i w którym ma obowiązywać.

Szkoła Historyczna uważała , iż prawo oraz duch narodu kształtują Państwo, jego ustrój ,
język, obyczaje, kulturę, sztukę. Savigny twierdził również , że to właśnie duch narodu
inspiruje jednostki do działania.

Prawo nie może być uniwersalne i każdy naród powinien dysponować odmiennym
systemem prawa tak jak odmienny jest od innych narodów ich język , obyczaje czy ustrój.
Przedstawiciele szkoły historycznej uważali ,że proces tworzenia się prawa jest powolny ,
złożony i równoległy do kształtowania się samego narodu, jego kultury, że proces ten
powinien przebiegać etapowo. Porównywali go do życia dzieląc na młodość , dojrzałość,
starość i obumieranie.

Na temat powstania prawa to uważali ,że tworzenie się prawa jest poprzedzone tworzeniem
się obyczaju co w konsekwencji prowadzi do powstania prawa zwyczajowego. Następnie
dopiero wyłania się nauka prawa. W tym momencie zachodzi swoista dwoistość polegająca
na tym, że z jednej strony jest prawo zwyczajowe wynikające z świadomości narodu a z
drugiej strony jest prawo prawników tzw. Juristenrecht.
Juristenrecht zajmował się porządkowaniem norm prawa zwyczajowego, jego rola była
czysto formalna.
Zarówno Juristenrech jak i Państwo nie mogli tworzyć prawa niezgodnego z prawem
zwyczajowym a tym samym sprzecznego z duchem narodu. Ich zadaniem było tylko
odkrywanie prawa a nie jego tworzenie.

Pogląd szkoły historycznej był taki, że wszelkie prawo powstaje droga zwyczajową czyli
przez obyczaj i przekonanie narodu a następnie jest akceptowane przez jurysprudencję.

Koncepcja Savigny-ego zapoczątkowała studia nad historią prawa, które prowadził sam
Savigny wspierany przez Gustava von Hugo (1764-1844) i Georga Fridricha Puchta(1798-
1846). Savigny wydał dzieło poświęcone historii prawa rzymskiego w wiekach średnich.
Teorie koncepcji Savigny’ego nie zaspokajały potrzeb stanowienia prawa w zakresie rozwoju
systemu gospodarczego i politycznego.

Gustaw von Hugo - prawnik, cywilista – Odrzucał pozytywistyczne podejście do prawa ,
twierdził ,że prawo rozwija się wraz z historią, spontanicznie i niezależnie od woli

3

ustawodawcy. Uważała ,że nie jest możliwe objęcie ustawodawstwem każdej dziedziny
życia, i że obok prawa stanowionego równie istotnym źródłem prawa jest zwyczaj.
Uważał ,że w przypadku kolizji prawa pisanego czyli stanowionego ze zwyczajowym prymat
należy do zwyczajowego jako zgodnego z duchem narodu, ponadto prymat ten wynika z
lepszej znajomości prawa zwyczajowego.

Georg Frifrich Puchta- dzieło „Prawo zwyczajowe” - dzielił prawo na zwyczajowe
wynikające z świadomości narodowej oraz ustawodawstwo państwa i naukę prawa, przy
czym opierał prawo ściśle na naukach religii, uważał bowiem ,że prawo jest częścią
Boskiego porządku świata.
Puchta położył nacisk na wykładnie prawa, eksponował znaczącą rolę państwa w procesie
stanowienia prawa.
Uważa ,że naród posiada swój narodowy charakter i że prawo podobnie jak język czy
obyczaje , jest wyrazem tego charakteru. Formuje pojęcie narodu w sensie politycznym- nie
jest to całość naturalna , lecz sztuczna i należy jką rozumieć jako człon ustroju.
Narud w znaczeniu naturalnym – wyraża się w swoim zwyczaju , nie tworzy prawa w
drodze legislacji ale wytwarza je spontanicznie.
Odrzuca wiarę w rozum człowieka i znacznie wyżej od niego stawia ludzkiego ducha. Wg
Puchty to właśnie duch a nie rozum jest gatunkowym wyróżnikiem człowieczeństwa.
Człowiek jest podobieństwem Boga.
Prawo natury wywodzi nie z umowy społecznej ale z pisma świętego

Prawo dzielił na zwyczajowe, ustawowe i prawnicze ale zwyczajowe i ustawowe łączył z
duchem narodu, przy czym uważał, że prawo zwyczajowe może wynikać również z nauki
prawa i odbijać opinie prawników, może też to być pogląd narodu , który jeszcze się nie
ugruntował w świadomości narodowej. Dużą wagę przykładał do Juristenrecht.

Pomimo, że Niemiecka szkoła historyczna wiązała powstanie prawa z duchem narodu to jednak łączyli
historyczne korzenie prawa niemieckiego z prawem rzymskim, co stawiało pod znakiem zapytania pochodzenie
prawa od ducha narodu.
Opozycyjną szkoła do szkoły historycznej była szkoła Germańska, której przedstawicielem był Georg Beseler.
Wywodziła on prawo Niemieckie od Germańskiego , które również wyrosło na bazie prawa rzymskiego.
Początek prawo Niemieckie wywodzi od korporacji zawodowych i terytorialnych , kt óre było zróżnicowane i nie
pozwalało na centralizację państwa.
Na ziemiach polskich popularnym przedstawicielem szkoły niemieckiej był Aleksander Maciejowski

.

4

AD2.

Pozytywizm prawniczy.

Mówiąc o pozytywizmie prawniczym trzeba nawiązać do pozytywizmu w którym narodziła
się idea postępu, eksperymentu i do Auguste-a Comte-a.
Pozytywizm prawniczy niewiele czerpał z pozytywizmu, ale również przyjął stanowisko
badawcze które odrzucało wszelkie konstrukcje nawiązujące do woli boskiej, prawa
naturalnego , tradycji czy zwyczaju, natomiast kładli nacisk na badania empiryczne dotyczące
realnie istniejących systemów a w szczególności prawa.

Pozytywizm prawniczy, nurt dominujący w prawoznawstwie 2. poł. XIX i początku XX w.,
wyrosły z pozytywistycznego myślenia, pozytywistycznej filozofii.
W doktrynie tej traktowano państwo i system prawny jako podstawy zapewniające stabilizację
życia społecznego.

Pozytywizm prawniczy nie wartościuje prawa, zanika podział na prawo wyższego i niższego
rzędu. Przedstawiciele pozytywizmu prawniczego za cel postawili sobie zdefiniowanie co to
jest prawo? Dążyli do uczynienia z badań prawa nauki, którą będzie można weryfikować.

W XIX w prawo było przede wszystkim prawem pisanym, które regulowało coraz szerszy
zakres zagadnień wynikających z rozwoju przemysłowego społeczeństwa.
Pozytywiści łączyli prawo z Państwem , prawem było tylko to, co zostało ustanowione przez
PAŃSTWO , żadne wcześniejsze prawa zwyczajowe czy natury nie były uważane za prawo.
Zatem pozytywizm prawniczy był przeciwieństwem szkoły historycznej.
Do podstawowych tez pozytywizmu należą następujące:

pojęcie prawa sprowadza się do normy (reguły);

nie ma koniecznego związku między prawem i moralnością

Pozytywizm prawniczy odrzucił szkołę historyczną, cechował się dogmatyzmem i
formalizmem, uważał za prawo zespół norm, które stanowiła suwerenna organizacja
państwowa. Pozytywizm prawniczy rozwinął się w nurcie anglosaskim i kontynentalnym.

Pozytywizm anglosaski należał do wcześniejszych, co było o tyle zrozumiałe, że właśnie w
Anglii rozwój kapitalizmu był najbardziej zaawansowany, a potrzeba stabilizacji prawnej na
gruncie systemu common law szczególnie pilna.
Pozytywizm kontynentalny najbujniej rozwijał się w Niemczech, gdzie do sprawnego
funkcjonowania państwa przywiązywano wyjątkowe znaczenie

Jego przedstawicielami byli m.in.: J. Austin, J. Bentham, G. Jellinek, R. von Ihering.

Jeremy Bentham

( 1748-1832) - angielski prawnik, filozof, pisarz i działacz społeczny.

Celem człowieka jest unikanie bólu i dążenie do przyjemności, człowiek zaspokaja swe
przyjemności, więc społeczeństwo też powinno. Miara oceny każdego działania jest
jednostkowe szczęście człowieka a nie grup społecznych i że inny rodzaj szczęścia nie
istnieje.

Należy dążyć do szczęścia. Celem zaś państwa i prawa jest dawanie ogólnego szczęścia.
Człowiek w ujęciu Benthama jest istotą racjonalną, zdolną do dążenia do szczęścia w oparciu
o rozumny namysł nad zyskami i stratami (przyjemnościami i przykrościami) płynącymi z

5

określonego działania i jego skutków tzw. "rachunek szczęśliwości" . Prawodawca powinien
pamiętać ,ze tylko przyjemność albo przykrość może skłonić człowieka do określonego
zachowania.

Interes społeczny jako taki nie istnieje , jest to suma interesów pojedynczych ludzi.

Demokracja to dobry ustrój, a on sam był radykałem i chciał likwidacji monarchii i izby
lordów. Był twórcą

utylitaryzmu

(zwłaszcza ilościowego). Bentham tak jak

Thomas Hobbes

uznawał wolę suwerena za źródło prawa.

Obywatele porównywali korzyści i niekorzyści z tytułu podporządkowania się władzy. Byli
jej posłuszni, ponieważ oceniali przykrości z podporządkowania jako mniejsze niż przykrości
skutków ich nieposłuszeństwa.

Odrzucał prawo natury w każdej wersji , zarówno religijnej jak i racjonalnej. Prawem
jest tylko to co zostało ustanowione przez suwerena i poparte przymusem.

W duchu pozytywizmu prawniczego twierdził, że zasady współżycia ludzi powinny zostać
ujęte w ramy stałego i znanego wszystkim prawa, co umożliwiłoby dokonanie racjonalnej
kalkulacji pozwalającej uniknąć przykrości wynikających z przekroczenia prawa.

Prawo jest zjawiskiem wieloaspektowym, widział je z punktu widzenia źródła jako wola
suwerena, z punktu widzenia podmiotu jako zachowania które są dopuszczalne prawem, z
punktu widzenia zakresu obowiązywania to są adresaci do których się prawo odnosi i z
punktu widzenia siły – przymusem zmierzającym do osiągnięcia celu.

Rodzaje prawa- zwyczajowe i ustawowe oraz przepisy określające(materialne) i
zabezpieczające(proceduralne) i procesowe do którego Bentham przywiązywał dużą wagę
jeżeli chodzi o dowody i zapewnienie oskarżonym należytej obrony.

Jako prawnik stworzył kierunek analityczny w prawie. Jego kontynuatorami byli

John Austin

i

James Mill

.

Koncepcja Austina

Zdaniem Austina to, co potocznie określane jest jako prawo, podzielić można na cztery
kategorie:

prawo boskie (ustanowione przez Boga dla człowieka),

prawo pozytywne,

pozytywna moralność (różnego rodzaju normy społeczne),

prawa figuratywne (określane jako prawo przez analogię, np. prawa ekonomii czy
prawa fizyki).

Od pozostałych rodzajów oddzielić należy prawo pozytywne; tylko ono jest prawem w ścisłym
rozumieniu i tworzy właściwy zakres teorii prawa.
Austin określa prawo jako "regułę ustanowioną dla istoty myślącej przez inną istotę
myślącą, mającą nad tą pierwszą władzę". Prawem jest więc rozkaz poparty groźbą, ale
tylko taki, który ustanowiony został przez suwerena.

Suweren to jednostka (ewentualnie kolegium), która ma władzę nad innymi jednostkami. Jest
to władza ziemska - z tego powodu Bóg nie jest suwerenem i tym samym prawo boskie nie jest

6

prawem w ścisłym rozumieniu. Z kolei na pozytywną moralność składają się normy, które
albo nie zostały ustanowione przez suwerena, albo nie są poparte groźbą.
Suweren rozumiany może być na dwa sposoby: jako suweren de iure (czyli taki, któremu
władzę przyznają przepisy prawa) oraz de facto (taki, który ma faktyczny posłuch). Tylko w
tym drugim znaczeniu posługuje się pojęciem suwerena Austin, rozumiejąc jego władzę jako
faktyczną i będącą pierwotną w stosunku do prawa.

Władza suwerena jest nieograniczona, niepodzielna i nieprzerwana. Nikt nie może nakładać
na suwerena obowiązków (włącznie z nim samym), nikt nie może jego władzy ograniczać;
władza ta nie może zostać rozdzielona między różne podmioty i stale spoczywa w rękach
suwerena.

Wg Austina o tym co jest prawem nie przesądza jego treść ale przez kogo zostało
ustanowione. Czyli prawo to wola suwerena.

Suweren wg Austina to jest podmiot indywidualny lub zbiorowy, który jako jedyny cieszy sie
posłuchem ze strony danego społeczeństwa.

Dla Austina najważniejszym było kryterium pewności prawa, jasności w odczytywaniu
co prawem jest a co nie jest, oraz bezpieczeństwo , które to prawo daje obywatelowi.

Tak postrzegane prawo nie ujmowało zobowiązań w prawie cywilnym bo, to tylko były
zakazy i nakazy oraz nie ujmowało prawa międzynarodowego , no bo kto go miał ustanowić ,
nie było suwerena międzynarodowego.

Austin dużą uwagę przykładał również do prawa stosowanego, uważał ,że sądy powinny
przepisy ogólne dostosowywać do konkretnych przypadków.

Austin stosował tzw. jurysprudencję analityczną, opartą na analizie semantycznej i
wnioskowaniu opartym na logice formalnej.

Wyróżniał filozofie prawa pozytywnego, której zadaniem było badanie już istniejących
systemów prawa w innych krajach i wyłonienie z nich elementów wspólnych jako zasady
powszechne niezbędne w prawie cywilizowanego świata.

W krajach niemieckich pozytywizm prawniczy rozwijał się za sprawą Rudolfa von Iheringa i
Georga Jellinka.

Rudolf von Jhering lub Ihering (ur. 22 sierpnia 1818 w Aurich, zm. 17 września 1892 w
Getyndze) – prawnik niemiecki. (Duch prawa rzymskiego; Cel w prawie; Walka o prawo)

Pochodził z prawniczej rodziny o wielowiekowych tradycjach.. Uważany jest za prekursora
solidaryzmu. Stworzył "teorię interesu", która zakłada, że w społeczeństwie istnieją różne
grupy o różnych interesach i prawo albo powinno je uwzględniać albo wprowadzać
rozwiązania ugodowe, czyli likwidować konflikty i antagonizmy.

W odróżnieniu od Austina na pierwszym miejscu stawiał treść prawa czyli cel społeczny tego
prawa.
Wg Jheringa prawo kształtuje się dynamicznie w trakcie ciągłej walki , wprowadzenie prawa
wymaga zastosowania siły lub poczynienia kompromisu.

7

Prawo to jest walka o sprawiedliwość , która nigdy się nie kończy, tak jak nie ma końca gra
interesów pomiędzy poszczególnymi siłami społecznymi, swoje przekonania zawarł w
artykule pod tytułem Walka o prawo.

Wyznawał formalizm prawniczy, uznawał ,że rygorystyczne zachowanie formy prawa
sprzyja wolności.
Wolność rozumiał jako porządek społeczny i ochrona tego porządku przed zagrożeniami
zewnętrznymi i wewnętrznymi. Miał świadomość zmienności prawa w czasie i przestrzeni,
nie uznawał prawa naturalnego i ostrzegał przed nadmiernym rozwojem prawa czyniąc
odpowiedzialnym państwo za treść i formę stanowionego prawa.

Jhering system prawa widział poprzez koncepcję teleologiczną i wiązał go z celem, którym
jest konieczność realizacji oraz pogodzenia ze sobą ciągle zmieniających się interesów
zarówno jednostki jak i interesów społeczeństwa jako całości.
Jego zdaniem cel prawa ma charakter utylitarystyczny. Sprowadza się bowiem, zgodnie z
racjonalnym ustawodawstwem, do maksymalizacji przyjemności przy jednoczesnej
minimalizacji przykrości.

Wg Jheringa dociekania prawnicze można podzielić na trzy szczeble:

1. najniższy szczeble to analiza- segregacja materiału oraz wyodrębnienie ze zdań

prawnych kwestii ogólnych i szczególnych.

2. Średni szczebel to koncentracja – formułowanie zasad prawnych, które systematyzują

porządek prawny i stanowią podstawę określenia logicznych zasad konstrukcji prawa
oraz celu prawa.( koncepcja teleologiczna czyli wykładnia celowościowa prawa ).

3. Najwyższy szczebel to konstrukcja – jest to połączenie dwóch poprzednich etapów

na bazie, których powstaje system prawny wewnętrznie niesprzeczny, nienaganny,
odpowiadający wymogom rzeczywistości społecznej.

Jhering sformułował podstawy metody formalno-dogmatycznej. Ideą przyświecającą twórcy
było uczynienie z prawoznawstwa dyscypliny zbliżonej do nauk ścisłych.
Logiczna budowa zdań prawnych ma tworzyć podstawę konstrukcji systemu prawa.
Materiał prawny ma być uporządkowany, pogrupowany i tworzyć spójny system.
Prawnik natomiast powinien kierować się zasadą niesprzeczności wewnętrznej systemu.
Metoda formalno-dogmatyczna przybiera skrajną postać występując jako tzw. jurysprudencja
pojęciowa. Ograniczenie jej do analizy ładu logicznego i poprawności semantycznej systemu
prawa wydaje się bardziej racjonalne. Szybkie, pewne i nieuchronne stosowanie norm
Prawo winno się bowiem urzeczywistniać.


Georg Jellinek (ur. 16 czerwca 1851 w Lipsku, zm. 12 stycznia 1911 w Heidelbergu),
niemiecki prawnik, znawca prawa państwowego.
Był profesorem i rektorem uniwersytetu w Heidelbergu. Autor m.in. dzieła Ogólna nauka o
państwie;
Jellinek znacznie pogłębił założenia metodologiczne i teoretyczne pozytywizmu prawniczego
zarówno w zakresie teorii państwa, jak prawa. Był również znanym historykiem doktryn
politycznych.
Definicja prawa opiera się u Jellinka na kategoriach teleologicznych, zakładających uznanie
przez społeczeństwo danej normy prawnej, jako instrumentu służącego ochronie, utrzymaniu i
popieraniu interesów ludzkich.
Prawem są normy, które:

8

zajmują się zewnętrznymi zrachowaniami ludzi w interakcjach podejmowanych z
innymi ludźmi

pochodzą od uznanego autorytetu zewnętrznego

ich obowiązywanie gwarantuje siła zewnętrzna

Cechy te odróżniają prawo pozytywne od prawa moralnego i religijnego.

Ponadto ludzie muszą mieć świadomość obowiązywania prawa a jego przestrzeganie jest
wzmocnione albo przez przymus psychiczny nakazujący zachowanie się człowieka zgodnie z
normami albo poprzez gwarancje ze strony państwa o organizacji publicznych odnośnie
prawa cywilnego międzynarodowego.
Ludzie muszą mieć świadomość iż norma prawna może przedłożyć się na konkretne
działanie. Jellinek uważał ,że najlepszym środkiem zapewniającym utrwalenie istniejącego
porządku prawnego jest ustrój państwa oparty na podziale władzy rozumiany jako wszelki
podział kompetencji.
Prawo zaś powinno się kształtować w praktyce jak zwyczaj, wiele razy powtarzane staje SIĘ
NORMĄ. „ Prawem jest w każdym społeczeństwie najpierw to, co faktycznie wykonane jest
jako prawo”
Jellinek uważał że państwo jest również związane z prawem , natomiast władza państwowa
kształtowała się jak prawo czyli w drodze stanu faktycznego powtarzającego się na tyle
często ,że zostały utrwalone w świadomości ludzkiej i uzyskały akceptację ze strony
społeczeństwa.
Opracował klasyczną trójelementową koncepcję państwa, definiując je jako organizację
osiadłego na określonym terytorium ludu, wyposażoną w bezpośrednią władzę zwierzchnią.

Definiując państwo wskazał trzy istotne elementy:

władza - jako czynnik najistotniejszy, przymiot suwerenności,

terytorium, na którym władza jest sprawowana oraz

ludność tej władzy poddaną.- Co do społeczeństwa to uważał ,że łączy się ono w
dążeniu do celu a tym samym Państwo staje się jednością w dążeniu do celu. W
efekcie wytwarza się jedność pomiędzy władzą i społeczeństwem gdyż „substrat
państwa stanowią ludzie wydający rozkazy i ludzie dający im posłuch”

Władza suwerenna nie jest konieczna do istnienia Państwa jeżeli jest zdolne do tworzenia
własnej organizacji i do panowania nad ludnością.

Władza suwerenna nazywana często jednorodną to taka , która:

 nie ma nad sobą żadnej wyższej władzy
 swoje panowanie nadaje sobie sama
 sam kształtuje prawo według którego działa

W teorii Jellinka świadomość i wola odgrywają znaczną rolę w odniesieniu do Państwa i do
prawa. Zadania państwa potraktował bardzo liberalnie i ograniczył do pełnienia funkcji
zewnętrznego zarządu oraz ograniczonego wpływu na gospodarkę.
Do wyłącznej działalności państwa należały obrona ludności i terytorium przez te ludność
zamieszkałą, działalność prawotwórcza, dbałość o pozycje na arenie międzynarodowej a
także działać subsydiarnie na rzecz jednostek zrzeszeń.

9

AD3. WSPÓŁCZESNE SPORY O ISTOTĘ PRAWA.

Współczesna refleksja dotycząca filozofii prawa w sposób oczywisty nawiązuje do
podstawowych teorii wypracowanych na ten temat w wiekach przeszłych.

1. Nurt koncepcji prawa naturalnego.
2. Nurt pozytywizmu prawniczego ( przeciwstawny do koncepcji prawa naturalnego)

3.1.- TEORIE PRAWA NATURALNEGO przechodziły w historii trzy zasadnicze etapy:

I.

Starożytny- który wiązał je z naturą rzeczy, porządkiem kosmicznym, logigą
rozumnego bytu.

Prawo naturalne było powszechne, myśliciele starożytni uważali ,że człowiek jest rozumnym
bytem, zatem może poznać prawo naturalne, przy czym za cnotę uważali oni mądrość , dobro
i wolność.
W starożytności prawo natury stanowiło podstawę reguł życia społecznego i prawa
obowiązującego w państwie.

II.

Chrześcijański- począwszy od Św. Augustyna do Św. Tomasza z Akwinu,
którzy za podstawę prawa naturalnego uważali istnienie prawa wyższego
rzędu,

prawa boskiego, odwiecznej bożej mądrości , która stała u podstaw tworzenia świata.
Św. Tomasz za podstawę przyjął twierdzenie, że jedyna treścią prawa naturalnego jest
dążenie do dobra, które z reszta jest naturalną skłonnością człowieka.

III.

Okres filozofii od Grocjusza do Kanta- prawo naturalne nie pochodzi od
Boga ale wynika z rozumu ludzkiego, praw przyrody, z zasad życia
społecznego, które wiążą wszystkich ludzi a także samego Boga, jako że Bóg
nie jest w stanie odmienić tych zasad.

Teorie prawa natury wówczas koncentrowały się na jednostce , przyznawały jednostce
pełną autonomie w zakresie pojmowania treści prawa naturalnego.
Zaczęto tworzyć definicje prawa naturalnego o charakterze formalnym.
Immanuel Kant w XVIIIw w swoim imperatywie kategorycznym pisał:
Człowiek powinien postępować wg zasady , co do której, chciałby, aby stała się normą
powszechnie obowiązującą.

Myśl polityczna Grocjusza.

Huig de Groot, z łacińska zwany Grocjuszem (Grotius, 1583-1645, Niderlandy), to czołowy
przedstawiciel XVII-wiecznej szkoły prawa natury. Jego dzieła, to:

Dzieje oswobodzenia

Holandii, Wolność mórz, O prawie wojny i pokoju.

Prawo:
Dzieło Grocjusza O prawie wojny i pokoju może być uznane za pierwszą nowożytną
rozprawę o prawie naturalnym i prawie ludzkim.

10

Normy praw natury uwalnia Grocjusz od treści religijnych, wiążąc je z naturą człowieka.
Prawa naturalne są ponadczasowe, uniwersalne, wieczne, poznawalne rozumem człowieka.
Natomiast prawo stanowione cechuje zmienność, ograniczoność.

Grocjusz wylicza 4 podstawowe zasady prawa natury, których przestrzeganie jest przesłanką
zorganizowanego życia społecznego. Są to:
1)

obowiązek poszanowania cudzej własności,

2)

obowiązek wynagradzania szkód z własnej winy poczynionych,

3)

obowiązek dotrzymywania umów,

4)

obowiązek poniesienia kary za popełnione przestępstwa.

Państwo:
Ludzie powołują do życia państwo zawierając w tym celu odpowiednią umowę. Istotą
państwa jest zwierzchnictwo ustanawiane poprzez zrzeczenie się przez ludzi ich praw (nie zaś
cele społeczne), np. prawa wolności na rzecz suwerena.
Może nim być monarcha, senat lub lud. Ustanowienie zwierzchnictwa jest efektem kontraktu
lub wynikiem wojny.

Inne:
-

zdaniem Grocjusza własność można nabyć poprzez: zawładnięcie, pracę, drogą

umowy przez podział;
-

niewolnictwo jest stanem dopuszczalnym, wręcz naturalnym, bowiem pewni ludzie z

natury przeznaczeni są do życia w niewoli;
-

Grocjusz jest uważany za twórcę międzynarodowego prawa publicznego, ponieważ w

dziele Wolność mórz uzasadnia prawo wszystkich narodów do swobodnej żeglugi morskiej i
prowadzenia wymiany handlowej bez żadnych w tym zakresie ograniczeń;
-

w traktacie O Prawie wojny i pokoju Grocjusz wyraża ideę humanizacji życia

międzynarodowego (np. ofiarami wojny nie mogą być kobiety i dzieci); z zasady był
przeciwnikiem wojny, sądził że usprawiedliwione mogą być jedynie wojny obronne oraz
takie, które się prowadzi w obronie zagrożonych praw natury;
-

w literaturze prawniczej uważa się Grocjusza za teoretyka praw podmiotowych (m.in.

podzielił je na uprawnienia, prawa w stosunku do innych i prawa nad rzeczami); treść praw
podmiotowych jest rozumiana przez Grocjusza prawniczo, a nie filozoficznie czy politycznie;
prawa podmiotowe wynikają z prawa przedmiotowego.

Immanuel Kant (1724-1804)

był twórcą klasycznej

szkoły idealizmu filozoficznego

. Do jego

podstawowych prac zaliczamy:

Krytykę czystego rozumu, Krytykę praktycznego rozumu,

Naukę prawa.

Kant nie rozwinął teorii państwa i prawa w jakiś szczególny sposób. Jawią się one jako
oczywista konsekwencja jego założeń etycznych. Dochodzi Kant do wniosku, że
największym zadaniem ludzi, do którego zmusza ich przyroda, jest utworzenie społeczeństwa
obywatelskiego rządzącego się prawem.

Chodzi tu o sprawiedliwy ustrój obywatelski w

najwyższym stopniu łączący wolność z przymusem. Stworzenie tego doskonałego ustroju
nierozłącznie wiąże się z ułożeniem praworządnych stosunków między państwami.

Doprowadzi to do stanu powszechnego zjednoczenia narodów świata.

Państwo powstaje w

interesie każdego człowieka, który zrzeka się wolności naturalnej i nieograniczonej na rzecz
kontrolowanej i ograniczonej prawem.

Państwo zabezpiecza wolność jednostki, co jest

bardziej cenne niż niepewna, nieograniczona wolność stanu naturalnego. Państwo powstaje
zdaniem Kanta wskutek umowy społecznej.

Ustrój:
Ustrój ma się opierać na wolności, równości i obywatelskiej podmiotowości.

Wolność to

stosowanie przymusu tylko wobec naruszających prawo.

Równość wyraża się w tym, że

wszyscy w jednakowym stopniu podlegają prawu i nie ma uprzywilejowanych.

11

Z punktu widzenia formy ustrojowej

Kant był zwolennikiem monarchii parlamentarnej

, w

której władza prawodawcza leżałaby w rękach parlamentu. Stosunkowo silna samodzielna
władza wykonawcza przynależałaby królowi. Silna monarchia może być gwarancją wolności,
o ile monarcha uważa się za sługę państwa i faktycznie nim jest. Jednak i monarchia nie daje
wystarczającej gwarancji. Kant dochodzi więc do idei podziału władz. Uważa, że władza
ustawodawcza i wykonawcza nie powinny być skupione w jednym organie. Stan skupienia
władzy prowadzi do despotyzmu. Samodzielny rząd podlegać ma jednak władzy
ustawodawczej, bowiem podlega prawu, które określa jego kompetencje. Ma być również
kontrolowany przez parlament i parlament może rząd zmieniać, choć nie może go karać.
Trzecim oddzielnym rodzajem władz ma być władza sądownicza sprawowana przez sędziów i
przysięgłych.

Celem państwa jest zapewnienie ludziom maksimum wolności poprzez wprowadzenie prawa
i zapewnienie jego przestrzegania. Jest to cel i granica kantowskiego państwa

. Państwo nie

może ograniczać wolności, a przede wszystkim chronić przed jej naruszaniem przez innych
ludzi lub przez czynnik z zewnątrz. Państwo nie może ingerować w ekonomiczną wolność
ludzi, sferę duchową, a w szczególności nie może cenzurować nauki

Od Kanta liczy się okres powstania teorii prawa naturalnego o zmiennej treści. Na przełomie
XIX i XX wieku twórca teorii prawa natury o zmiennej treści był Rudolf Stamler (1856-
1938), uważał że to nie stosunki społeczne determinują kształt prawa , ale prawo jest formą
istnienia stosunków społecznych.
Wierzył że rozum ludzki posiada zdolność porządkowania rzeczywistości. Dlatego prawo
naturalne zmienne jest w zależności od wartości preferowanych przez kulturę społeczeństwa
w którym funkcjonuje.
Ponadto uważał, ze wpływ na treść prawa ma zdolność zrozumienia go przez ludzi
tworzących daną społeczność.
Prawo natury jako nakaz rozumu jest wyłącznie formą prawa, a jego treść jest zmienna.
Prawem natury jest prawo uznane za sprawiedliwe we wspólnocie wolnych ludzi, w
której każdy byłby traktowany sprawiedliwie przez wszystkich.


Gustaw Radbruch (1878-1949), jego poglądy kształtowały się w latach międzywojennych
Wg niego prawo powinno realizować określony cel i właśnie ów cel stanowi treść prawa.

Był przekonany że istnieje prawo ponadustawowe , które jest kolejną koncepcją prawa
naturalnego. To prawo naturalne przeciwstawiał ustawowemu bezprawiu.

Analizując prawo doszedł do wniosku ,że powinna być zachowana równowaga pomiędzy
bezpieczeństwem , które gwarantuje prawo pozytywne a sprawiedliwością i dobrem
wynikające z prawa naturalnego.
Na podstawie tych rozważań rozdzielił ustawę od prawa , uznał również ,że prawo to jest coś
więcej niż tylko zbiór prawa pozytywnych.

Określił jakie warunki powinno spełniać prawo natury nie określając jaka ma być jego treść.
Prawo jednak nie może zawierać dowolnej treści. Wg niego istnieją zasady prawne silniejsze
od wszystkich przepisów prawnych wobec czego ustawa pozbawiona tych zasad nie ma mocy
obowiązującej.
Zasady te określił jako prawo naturalne bądź rozumowe. Twierdził, że ludzie mają pewne
wyobrażenia o prawie i jego naturze – jest im dana idea prawa, która zawiera w sobie 3
elementy:

12

postulat sprawiedliwości – aby prawo było jednakowe dla wszystkich
idea dobra powszechnego – musi istnieć wyobrażenie, że prawo służy dobru

powszechnemu

pewność prawa – z czego wynika bezpieczeństwo prawne

Elementy te powiązane są ze sobą w sposób dialektyczny tworząc triadę gdzie zależnie od
sytuacji jeden z nich wysuwa się na czoło.

Prawo pozytywne w czasie II wojny światowej było wykorzystywane instrumentalnie i
służyło do realizacji zbrodniczych zamierzeń władzy. To spowodowało kryzys zaufania do
prawa pozytywnego, zaczęto sobie zadawać pytania o granice posłuszeństwa prawu
stanowionemu i jakie są możliwości kwestionowania jego obowiązywania.

Oprócz Radbrucha i Stammlera na te pytania poszukiwali odpowiedzi również amerykańscy
prawnicy.
To właśnie w USA powstała najbardziej znana teoria formalnego prawa natury, jej twórca

był Lon Luvois Fuller

(19–2-1978)

Prawo, aby mogło nim być, musi spełniać określone warunki, które nazwał wewnętrzną
moralnością prawa lub formalnym prawem natury.
Fuller wymieniała osiem warunków , które prawo musi spełnić aby zostało uznane za system
prawa.
Zgodnie z nimi prawo powinno być:

1. ogólne mające uniwersalne zasady dla wszystkich
2. należycie ogłoszone aby było powszechnie znane, publikacja
3. prawo nie może działać wstecz
4. niesprzeczność (wewnętrznie niesprzeczne) przepisów prawa czyli nieformułowanie
niemożliwych do pogodzenia ze sobą zaleceń
5. jasne czyli zrozumiałe dla wszystkich
6. możliwe do spełnienia
7. trwałe
8. prawo stanowione powinno być zgodne z urzeczywistnianym.

Wszystkie powyższe warunki były konieczne do spełnienia, wówczas można mówić o
prawie , niespełnienie któregokolwiek z nich wykluczało istnienie prawa.
Te osiem warunków zdaniem Fullera pozwalały na ocenę celowości prawa, zapewniały
spójność tworzonego prawa i zapobiegały stworzeniu złego, niesprawiedliwego prawa.

Fuler uważa ,ze prawo powinno tak samo obowiązywać obywateli jak i władzę w zakresie
worzenia jak i przestrzegania prawa.

13

3.2. Nurt pozytywizmu prawniczego

Pomimo odradzającego się w powojennej filozofii koncepcji prawa naturalnego, pozytywizm
prawniczy nadal istniał w postaci nowych rozwiązań.
W XX w kontynuatorem pozytywizmu prawniczego był Hans Kelsen (1881-1973), znany
jako twórca normatywizmu. W 1935 wydał książkę pod tytułem

Czysta nauka prawa

, w

której naukę prawa widział jako pozbawioną kontekstu politycznego, ideologicznego,
światopoglądowego oraz wszelkiego wpływu empirycznej rzeczywistości.

Kelsen podobnie jak Kant stał na stanowisku konieczności zrezygnowania z wartościowania
prawa, z oceny treści norm prawnych , postulował oddzielenie rzeczywistości czyli treści
prawa od formy prawa.
Uważał ,że normy są częścią hierarchicznego systemu prawa, każda norma obowiązuje na
mocy upoważnienia normy wyższego rzędu a na samym szczycie jest umiejscowiona norma
podstawowa.(grundnorm).
Ta najwyższa norma jako statyczna , najbardziej wartościowa miała gwarantować stabilność
istnienia i obowiązywania systemu, maksymalną skuteczność oraz zapewniała spójność tego
dynamicznego i stale zmieniającego się systemu prawa.
Kelsen odszedł od filozofii, że prawo to rozkaz ustawodawcy na rzecz Normy najwyższej
hierarchicznie.
Norma ta nie zawierała wskazówek co do treści prawa ,ale na niej miały się opierać
wszystkie pozostałe normy, hierarchicznie jej podporządkowane. „Grundnorm” z założenia
wykraczała ponad konstytucję, zatem konstytucja powinna się jej podporządkować.

Na Polski grunt filozofię Kelsena przenosił Władysław Leopold Jaworski. (ur. 10 kwietnia
1865 w Karsach koło Pacanowa, zm. 14 lipca 1930 w Milanówku koło Warszawy) – prawnik
polski, polityk konserwatywny, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek PAU

Zainteresowania naukowe Jaworskiego obejmowały prawo cywilne, prawo administracyjne, prawo państwowe
oraz filozofię prawa.
Podjął próbę ujednolicenia systemów prawa cywilnego trzech prawodawstw zaborczych; opracował zagadnienia
prawa małżeńskiego oraz stosunków między rodzicami i dziećmi. Podkreślał wartość kodeksów, podał prawną
charakterystykę rodziny, zdefiniował domniemanie i fikcję w prawie polskim.
Opracował artykuł 1 dla projektu konstytucji polskiej, z założeniem, że państwo stanowi porządek prawn y,
ustalony na niezmiennie trwałej podporze, za jaką uznał moralność katolicką, a wyłącznym organem
urzeczywistniającym porządek prawny jest prezydent.
Krytycznie odniósł się do konstytucji marcowej, sprzeciwiając się szczególnie ustrojowi demokracji
parlamentarnej.
Domagał się oparcia struktury aparatu władzy na dualizmie - rządzenia i kontroli. W 1927 przygotował projekt
kodeksu agrarnego, w którym wprowadził pojęcie "przedsiębiorstwa rolnego" (niepodzielnej jednostki
gospodarczej

).

Normatywizm chociaż wywodził się ze szkoły pozytywistycznej odbiegał znacznie od jej
założeń, dlatego też

Herbert Hart (1

907-1992) w swojej książce zdefiniował pojęcie

pozytywizmu. I tak wg Harta powinien odpowiadać określonym założeniom:

1. uznawać prawo za rozkaz
2. nie uznawać koniecznego związku pomiędzy prawem a moralnością
3. Pojęcie prawne nie powinny być analizowane w kontekście historycznym

aksjologicznym czy socjologicznym

4. Istnieje system prawny tworzący zamknięty system umożliwiający logiczne

wnioskowanie z zawartych w nim reguł bez odwoływania się do czynników
zewnętrznych- prawo interpretujemy w oparciu o jego treść.

5. Sądów etycznych nie można dokonywać korzystając z argumentów racjonalnych

14

Tak jak inni pozytywiści, Hart uznaje rozdział prawa i moralności. Nadaje mu jednak
złagodzoną formę twierdząc, że w prawie musi istnieć pewne minimum moralności
("minimum treści prawa natury").
Teoretycznie prawo może mieć dowolną treść, ale powinno uwzględniać pewne właściwości
człowieka i świata, który go otacza.
Hart był przedstawicielem tzw. miękkiego pozytywizmu, jego teoria opierała się o dwa
założenia;

Najwyższego kryterium

Ostatecznej reguły uznania( może nią być konstytucja)

Zastępowały one suwerena jako twórcę prawa i to te dwa pojęcia a nie wola suwerena
stanowią podstawę legitymizacji prawa.
Wg Harta najwyższe kryterium oraz przepisy powstające na jego podstawie, jak również
ostateczna reguła służą wzajemnej zależności norm i przepisów prawnych oraz wyznaczają
dyrektywę postepowania w razie ich kolizji.
Hart przyznaje prymat normom Najwyższego kryterium.
Koncepcja Harta przewiduje stosowanie prawa obowiązkowo przez wszystkich tzn. przez
obywateli i urzędników.

Inne szkoły podejmujące dyskusje na temat prawa naturalnego i
pozytywizmu:

Szkoła psychologizmu prawniczego, której twórca był Leon Petrażycki (1867-1931)

Leon Petrażycki r. - był profesorem w Petersburgu do 1918r, po 1918 członkiem PAU i profesorem na
Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego do 1931, kiedy to popełnił samobójs two.
Po jego śmierci powstało towarzystwo jego imienia, które wydawało prace Petrażyckiego będące w rękopisach

.

Petrażycki dzieli prawo na kilka kategorii. Dwoma podstawowymi podziałami jest podział na
prawo intuicyjne i prawo pozytywne oraz na prawo oficjalne i prawo nieoficjalne.
W przeżyciu prawno-intuicyjnym nie występują wyobrażenia faktów normatywnych, czyli
tego, że ktoś – konkretny lub tylko wyobrażony – tak a tak postanowił, natomiast w prawie
pozytywnym takie wyobrażenia występują.
O ile prawo oficjalne ma poparcie ze strony władzy państwowej, o tyle prawo nieoficjalne
takiego poparcia nie ma.

Petrażycki źródła prawa widzi w psychice człowieka, swoja teorie oparł na pojęciu emocji które
jako czynne lub bierne mogą występować jako emocje moralne lub prawne.

Emocje te ograniczają człowieka, moralne z powodu wewnętrznego nakazu a prawne z
powodu obawy konsekwencji za niedopełnienie nakazu płynącego z zewnątrz.
Zdaniem Petrażyckiego norma prawna jest normą o charakterze imperatywno atrybutywnym
czyli z jednej strony jest obowiązek a z drugiej strony jest uprawnienie. Natomiast norma
moralna to norma imperatywna bowiem zawiera wyłącznie obowiązek.

Emocja prawna jednostki jest źródłem prawa, norma jest efektem końcowym przeżycia
tej emocji przez jednostkę. Wydanie prawa pobudza do emocji prawnych a ,że są one
źródłem prawa więc w ten sposób tworzy się spójny system prawa.

15

Petrażycki uznawał prymat prawa zarówno nad państwem, jak i nad moralnością.
Prawo rozbudowuje w ludziach poczucie własnych uprawnień, kreuje człowieka-obywatela
zdającego sobie sprawę z własnej godności, ceniącego swoją wolność i dążącego do tego, by
wyegzekwować to, co mu się słusznie należy.
Prawo jest przeto w życiu społecznym cenniejsze niż moralność, odgrywa ważniejszą rolę w
kształtowaniu postaw i zachowań ludzi w skali masowej, skuteczniej i pewniej niż moralność
wzmacnia przyzwyczajenia, cechy charakteru i skłonności społeczne.

Według Petrażyckiego prawo i moralność nie są czymś obiektywnym: jeśli nie zaistnieje
pewne przeżycie (emocja), to nie możemy mówić ani o prawie, ani o moralności.

Prawo ma charakter przeżycia dwustronnego normującego sytuację dwu osób, w sposób
imperatywno-atrybutywny (inaczej: obowiązująco-przyznający). Jedna ze stron przeżywa
poczucie uprawnienia, przywileju, druga poczucie powinności, obowiązku. Np. jedna osoba
dając komuś pracę przeżywa emocję związaną z obowiązkiem zapłacenia za owoc pracy;
osoba uzyskująca i wykonująca pracę odczuwa, że po zakończeniu należy się jej pewne
wynagrodzenie.
Dla Petrażyckiego prawo pozytywne, czyli prawo stanowione, nie jest prawem, gdyż na ogół
nie istnieje w świadomości ludzi - nie jest świadomie przeżywane.

Według Petrażyckiego prawo zwyczajowe nie potrzebuje żadnych dodatkowych wyjaśnień dotyczących tego, dlaczego
obowiązuje - wystarcza fakt, że "zawsze tak było". Po wielu lub wieluset latach utrwalania się zwyczaju staje się on

bezrefleksyjnie powielanym schematem i najczęściej traci swoje pierwotne znaczenie i oczywistość. Prawo zwyczajowe
cieszy się taką pewnością, oczywistością (już oderwaną od pierwotnego znaczenia), że nawet nie ma potrzeby go zapisywać.

Pozbawione przeżyć związanych z prawem są także sytuacje, w których jedna ze stron stosuje przymus do wyegzekwowania
swoich "praw", a druga strona odczuwa np. tylko strach. Zgodnie z powyżej opisanym modelem, np. system totalitarny na

ogół nie opiera się na prawie.

Według Petrażyckiego każdy dojrzały człowiek ma rozwinięte poczucie prawa, a w przypadku braku takiego poczucia,
należy mówić o idiotyzmie prawnym.

Zgodnie z myślą Petrażyckiego, nie wystarczy wprowadzenie pewnego prawa stanowionego np. w kolonizowanym, czy na
wyzwalanym terenie, choćby to było czynione w dobrej wierze, a nie szłyby za tym odpowiadające przeżycia prawne.

Moralność jest z kolei przeżyciem jednostronnym, o którym decydują normy wyłącznie imperatywne bezroszczeniowe. Np.
osobie żebrzącej nikt/nic nie przyznaje "prawa" do otrzymania pieniędzy. Natomiast osoba dająca jałmużnę może odczuwać

np. emocję związaną z wyznawaną religią myśląc "dobrze jest pomagać biednym".

Petrażycki był jednym z najważniejszych w ówczesnej Rosji propagatorów praw kobiet
domagał się pełnego równouprawnienia kobiet.
„Równość ludzi i poczucie sprawiedliwości wymagają równouprawnienia kobiet. Ci, co tego
nie rozumieją, potrzebują wychowania, a nie dowodów.”

Kolejna szkoła to

szkoła realizmu prawniczego

– rozwinęła się po II wojnie światowej

szczególnie w USA, jez zwolennikami byli Karl.N.Llewellyn (opierała się na empirycznej
metodzie badań prawa), Oliwier Holmes oraz przedstawiciel nurtu socjologicznego Roscoe
Pounde.
Realistów interesowało stosowanie prawa, tworzenie prawa przez sądy czyli orzecznictwo.
Badali relacje prawa w stosunku do problemów społecznych, prowadzili studia nad
skutecznością prawa.
Nie budowali teorii jako takich , kładli nacisk na dynamikę sytuacji społecznej i konieczność
reagowania prawa na zachodzące zmiany.

16

Z pozytywistami łączyła ich tylko koncepcja oddzielenia prawa od moralności,
charakteryzowała ich większą dbałość o szczegóły i realia w porównaniu z koncepcją
pozytywistyczną.

Jeszcze inne teorie to :

Teoria

solidaryzmu prawniczego

– E.Durkheim, Leona Duguita, L.Bourgeois.

Solidaryzm – kierunek społeczno-polityczny powstały w II połowie

XIX wieku

i głoszący

naturalną wspólnotę interesów różnych

grup

i

warstw społecznych

w

państwie

, niezależną od

ich statusu ekonomicznego lub zawodowego i związanych z nimi różnic interesów.

Na gruncie solidaryzmu społecznego stanął papież Leon XIII w encyklice "Rerum novarum"
przyznając robotnikom prawo do własnych organizacji zawodowych, dopuszczając interwencjonizm
państwowy. Przez partie reformistyczne obwołany "papieżem robotniczym", starał się zająć postawę
pośredniczącą między pracodawcami i warstwą robotniczą.

Duguit głosił teorię solidaryzmu społecznego która przejął od Durkhima. Oparł ją na dwóch
założeniach,że:

Człowiek jest istotą społeczną i nie może żyć bez społeczeństwa

Człowiek jest istotą świadomą swojej odrębności pomimo przynależności do grupy.

Twierdził, że istnieje w społeczeństwie norma nakazująca respektowanie zasad solidarności
społecznej.

Ludzie współpracują ze sobą poprzez wspólną pomoc, zaspokajają swoje potrzeby również
poprzez podział pracy. Ponieważ człowiek musi żyć w społeczeństwie , więc musi
postępować zgodnie z przyjętą zasadą solidaryzmu. Norma ta powstaje spontanicznie ale z
czasem prowadzi do powstania norm ekonomicznych , moralnych i prawnych. Człowiek ma
świadomość istnienia solidarności. Normy prawne to tylko sankcje za naruszanie reguły
solidaryzmu.
Prawo to rezultat wypełniania tej normy treścią, właściwą dla danej społeczności i stopnia
jej rozwoju.
Wynikiem takiego podejścia do prawa jest umniejszenie roli państwa i zanegowanie jego
suwerenności. Państwo podlega prawu i nie ma wpływu na jego treść. Solidaryzm wyznacza
jednostce rolę polegającą na wypełnianiu określonej funkcji społecznej. Władza państwowa
jest władcza w egzekwowaniu od jednostki działań na rzecz społeczeństwa. Zadaniem władzy
jest tworzenie norm konstruktywnych, które rozwiązywały by problem sankcji nakładanych
na tych, którzy występowali przeciwko zasadom solidaryzmu.

WSPÓŁCZESNĄ MYŚL CHRZEŚCIJAŃSKĄ REPREZENTUJĄ KIERUNKI
FILOZOFICZNE:

 neotomizm,
 personalizm:

katolicki (Maritain, Mounier),
otwarty.

Neotomizm jest jednym z kierunków filozoficznych, który rozwinął się w XX wieku w nurcie
neoscholastyki. Inspiracją do powstania tego nurtu była encyklika papieża Leona XIII z 1879
roku zatytułowana Aeterni Patris.

17

W encyklice papież nawoływał do „odświeżenia” nauczania św. Tomasza z Akwinu.
Inicjatorem neotomizmu stał się francuski teolog i filozof katolicki D. Mercie (1851-1926),
późniejszy kardynał.
Neotomizm dzieli się na:

tomizm tradycyjny (tzw. paleotomizm), głoszony m.in. przez J.A. Gredt’a i S.
Adamczyka;

lowański, reprezentowany przez poglądy D. Marcier’ a i K. Kłósaka;

transcendentalny, głoszony m.in. w poglądach E. Coreth’ a;

egzystencjalny, reprezentowany przez E. Gilsona, M. Krąpca, M. Gogacza.

W Polsce neotomizm w wydaniu tradycyjnym pojawił się za sprawa dominikanina Jacka
Woronieckiego, a następnie Mieczysława Gogacza. Z kolei Kazimierz Kłósak, Mieczysław
Krąpiec i Stefan Swieżawski wyraźnie uwspółcześnili tomizm.

Neotomiści uznawali różnice pomiędzy nauką, a religią i sztuką (klasyczna koncepcja
filozofii) twierdzili również, że teoria bytu jest tzw. „filozofią pierwszą”.

Personalizm (łac. persona – osoba) to jeden ze współczesnych kierunków filozoficznych,
który akcentuje w swoich rozważaniach pojęcie osoby, jako indywidualnego i
niepowtarzalnego bytu.
Personalizm czerpie inspiracje z nauczania Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu oraz św.
Augustyna, którzy za podstawę rzeczywistości uznawali osobę ludzka.
Człowiek według personalistów został obdarzony przez Boga wolnością i godnością, celem
jego egzystencji jest więc nieustanne dążenie do Niego.
Według personalizmu katolickiego religia tworzy wieź osobową człowieka z Bogiem. Sam
człowiek jako byt jest dynamiczny, nieustannie się staje i realizuje poprzez działanie.

Personaliści wyróżnili dwie płaszczyzny człowieka, tj:
człowiek jako jednostka, która jest:

bytem fizycznym i gatunkowym, częścią świata materialnego (Maritain),

istotą przeznaczoną do życia w społeczeństwie,

istotą podlegającą prawom przyrody (K. Wojtyła),

człowiek jako osoba, która jest:

bytem duchowym i intelektualnym, charakteryzujący się wolnością i godnością,

niepowtarzalna, wolna i niezależna od tego co ją otacza,

nieskończonym wszechświatem natury duchowej.

Według personalistów nie należy ujawniać dualizmu człowieka, ponieważ jednostka i osoba
to dwa bieguny tej samej istoty. J. Maritain głowił, że człowiek jest „w całości jednostką i w
całości osobą”.

Personaliści głosili nadrzędność osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-
ekonomicznych i historycznych.
Według personalizmu katolickiego życie społeczne powinno być podporządkowane dobru
osoby, niestety we współczesnej cywilizacji tak nie jest. Człowiek pomimo postępu
technicznego nie umie sobie podporządkować i zagospodarować świata, aby mu służył, za to
umie go niszczyć.
Współczesny człowiek, według personalistów staje nieustannie przed dylematem „mieć”, albo
„być”. Ten ostatni oznacza „kochać”, ponieważ miłość jest norma personalistyczną. Tylko
dzięki miłości można znieść nawet najbardziej egoistyczny świat.

18

Społeczeństwo według personalistów jest wspólnotą osób zagrożoną upadkiem na skutek
konsumpcjonizmu, alienacji i reifikacji (uprzedmiotowienie osoby).

Najpopularniejsi personaliści to:

Emanuel Mounier reprezentujący nurt personalizmu otwartego uznawał, że możliwe jest
osiągnięcie prawdziwego szczęścia pod warunkiem unikania skrajności (albo zapatrzeni we
własną osobę, albo zafascynowani pracą na rzecz społeczną),

Gabriel Marcel uważał, że człowiek jako osoba jest niepowtarzalna i wolna od tego co ją
otacza,

Karol Wojtyła twierdził, m.in., że człowiek znajduje się jednocześnie w stanie natury
upadłej i odkupionej, co oznacza, iż zepsucie natury ludzkiej nie jest na tyle duże, by
odkupienie nie miało się na czym oprzeć,

Józef Tischner, dla niego kwestią najważniejszą pozostawało człowieczeństwo człowieka,

Edith Stein stworzyła tzw.„filozofię światła” poświęconą człowiekowi jako istocie
świadomej, myślącej i wolnej oraz Bogu i drodze, która do Niego prowadzi,

Maritain Jacques – przedstawiciel neotomistycznego personalizmu, uznający ,że wartość
osoby przewyższa wartość społeczeństwa. Dlatego człowiek może nie zgadzać się z prawami
w nim obowiązującymi, ma więc prawo do buntu.

MARKSISTOWSKA TEORIA PRAWA

Marksistowska teoria prawa – ogólna nazwa doktryn prawnych opierających się na
marksizmie.

Marks był przekonany, że poznał mechanizm przemian historycznych ludzkości, i dzięki temu może określić

kierunek rozwoju historycznego

. Podstawowa rolę w historii – tym co nadaje historii bieg i kształtuje ludzkość są

stosunki produkcji

. To wzajemne relacje między:

1.

siłami wytwórczymi;

2.

środkami produkcji

3.

właścicielami środków produkcji

Siły wytwórcze to wszyscy Ci, którzy wytwarzają dobra, pracują za pomocą środków produkcji (w feudalizmie
byli to chłopi, w kapitalizmie przede wszystkim robotnicy).

Środki produkcji to wszystko to, co służy do wytwarzania dóbr (w feudalizmie była to ziemia a w kapitalizmie
maszyny i urządzenia.
Właściciele środków produkcji to ci, którzy są posiadaczami – a nie pracownikami. W feudalizmie byli to
feudałowie, w kapitalizmie – kapitalista, również rzemieślnik.
Nie

są to elementy stałe. Środki produkcji ulegają ciągłym zmianom, co powoduje zmiany w sił ach wytwórczych i

w sytuacji właścicieli środków produkcji. W konsekwencji zaś zmienia to obraz całego społeczeństwa. I to jest
właśnie mechanizm rządzący światem – nie jacyś rycerze.

Wizja państwa:
Marks zakładał, że państwo a także istniejące w nim prawo zostały stworzone przez właścicieli środków
produkcji dla ochrony

ich interesów. Zmiany w stosunkach produkcji zmieniają zatem również państwo.

Wg marksistów wszystkie te zmiany są po to, by przynieść korzyść kapitalistom. Władze zmieniając sytuację

myślą o swoich ekonomicznych korzyściach

fazy rozwoju ludzkości w kolejno następujące po sobie formacje ustrojowe:

na początku była wspólnota pierwotna

-

z tej wspólnoty wyłania się państwo niewolnicze które przekształca się w

19

-

państwo feudalne a to koeli przeistacza się w

-

państwo kapitalistyczne – i wg tych samych zasad musi przejść w

-

państwo socjalne.

rozwój kapitalizmu prowadzi do narastania sprzeczności między interesem kapitalistów i robotników a to z kolei
nieuchronnie prowadzi do rewolucji socjalistycznej.

Wyróżnia się dwa, zasadniczo różne rodzaje marksistowskich teorii prawa.
W krajach komunistycznych na założeniach marksizmu starano się oprzeć całość prawoznawstwa.
W imię naukowości zwalczano tradycyjną filozofię prawa i przeciwstawiano jej teorię prawa. W krajach niekomunistycznych

marksizmem inspirowało się wiele różnorodnych doktryn filozoficzno prawnych, m.in. ekonomiczna szkoła prawa,
krytyczna szkoła prawa, niektóre nurty feminizmu, czy studia postkolonialne.

Największą jednak filozofią XX wieku jest filozofia Kanta oraz coraz częściej prace filozofów polityki w zakresie powstania
i funkcjonowania prawa.

Ad 4.

Teorie sprawiedliwości.

Sprawiedliwość – "uczciwe, prawe postępowanie"

Jedno z podstawowych pojęć etycznych i prawnych, oznaczające cechę przypisywaną :

jednostkom (osoba sprawiedliwa),

działaniom (sprawiedliwe postępowanie) czy

instytucjom społecznym (sprawiedliwe prawa, sprawiedliwy ustrój, sprawiedliwy
wyrok), wiązaną najczęściej z odpowiednim rozdziałem dóbr lub bezstronnością.

Jednym z najstarszych przejawów "sprawiedliwości" jest prawo Hammurabiego, datowane na
II w.

Ujęcie potoczne

W tym sensie przyjmuje się, że osoba starająca się działać sprawiedliwe przykłada do siebie i
innych ludzi zawsze tę samą miarę moralną i stara się w relacjach z nimi postępować zawsze
zgodnie z wyznawanymi przez siebie zasadami etycznymi.
Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których występuje konflikt interesów.

Słowo to jest też używane przy ogólnej ocenie stosunków społecznych i prawnych
występujących na danym obszarze.
W tym sensie mówimy, że w danym kraju panuje sprawiedliwość, jeśli system prawno-
polityczny panujący w tym kraju traktuje w równy, uczciwy i zgodny z wyznawanymi przez
oceniającego normami etycznymi wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium.

W języku polskim w znaczeniu potocznym przez "sprawiedliwość" rozumie się też czasami
cały system prawny i wszystkie instytucje państwowe powołane do jego egzekwowania.


We wszystkich tych sensach zawsze otwartą pozostaje kwestia samego systemu etycznego,
który stosuje się przy ocenie, czy w danym przypadku sprawiedliwość jest zachowana, czy
nie, gdyż zdarza się często, że zwolennicy różnych systemów etycznych różnie oceniają
poszczególne zdarzenia i działania z punktu widzenia ich sprawiedliwości.

Istnieją różne rodzaje sprawiedliwości.

W prawie- określa właściwości wyrokowania,

20

w polityce jest utożsamiana z podziałem dóbr materialnych według ustalonych zasad i
kryteriów oraz z równością szans i uprawnień obywateli wobec prawa.

Ujęcie religijne

W sensie religijnym „sprawiedliwość jest cnotą moralną, która polega na stałej i trwałej woli
oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy” (KKK 1807).

Św Augustyn – sprawiedliwość to Jedna z cnót kardynalnych, jest rodzajem sprawności czy
wyższej kultury człowieka, sprowadza się zasadniczo do poczucia oddania każdemu tego co
słusznie mu się należy.
Jest formą świadomości człowieka, musi być oparta o miłość chrześcijańską, prowadzi do
Boga.
Sprawiedliwość boska – najwyższa, idealna, powszechna, bezwzględna i obiektywna.
Sprawiedliwość Aksjologiczna – katalog cnót fundamentalnych, (roztropność, męstwo,
umiarkowanie, sprawiedliwość), bez miłości chr. Będącymi zwykłymi zasadami.
Sprawiedliwość Społeczna – umiejętność harmonijnego działania(wykorzystania wolności i
pracy) w społeczeństwie, budowanie dobra powszechnego.
Sprawiedliwość Prawna – wymagana aby zapewnić możliwość rozwoju, wyjście z
barbarzyństwa.

Dla św. Tomasza z Akwinu sprawiedliwość to doprowadzenie do stanu, kiedy każdy
obywatel dostaje to, co mu się prawnie należy. Przy czym, może chodzić tak o prawo
naturalne, jak i nadane

Sprawiedliwość wg Arystotelesa

Grecki filozof Arystoteles odróżnił sprawiedliwość wyrównawczą (komutatywną) i
rozdzielczą (dystrybutywną).

Sprawiedliwość wyrównawcza wymaga, by zakup towaru był za cenę nie niższą niż
koszty wytworzenia tego produktu, zaś

sprawiedliwość rozdzielcza zakłada, że każdy, kto uczestniczył w produkcji tego
towaru, musi dostać jakąś część zysku, która jest proporcjonalna do jego wkładu
pracy.

Arystoteles – Sprawiedliwość jako fundament, gwarantowany przez państwo w stosunkach
między ludźmi oraz między władza a poddanymi.
Sprawiedliwość formalna: jest przewidziana i zagwarantowana normami prawnymi.
Dotyczy ona kryterium sprawiedliwości powstałym w ideologii ustanawiającego prawo.
(sprawiedliwość stanowiona)

Sprawiedliwość materialna odpowiada poczuciu obywatela w zakresie podziału praw i
obowiązków , dzielił ją na:

wyrównująca – niezależnie od walorów i zasług jednostki

proporcjonalna – w zależności od wkładu, walorów,
indywidualna, ze względu na użyteczność.

sprawiedliwość polityczna – rządy prawa, nikt nie jest ponad nim.
sprawiedliwość przyrodzona (prawa naturalne czyli własność),

21

Sprawiedliwość społeczna

Szczególnym przypadkiem użycia tego słowa jest fraza sprawiedliwość społeczna, która w
potocznym rozumieniu oznacza przyznanie człowiekowi tego, co z tytułu jego wkładu pracy
lub zasług słusznie mu się należy lub w ujęciu prawnym przyznanie każdej jednostce
należnych jej praw wynikających z zasad demokracji.

W części publikacji postuluje się, by sprawiedliwość społeczna oznaczała taką organizację
systemu ekonomicznego danego państwa, w którym jest zachowany w miarę równy dostęp do
podstawowych dóbr materialnych dla wszystkich jego mieszkańców, a w bardziej
zachowawczej wersji – przynajmniej w miarę równe szanse na uzyskanie takiego dostępu do
tych dóbr, który umożliwia godne życie, oraz brak grup społecznych zepchniętych na
margines nędzy i pozbawionych realnych szans na poprawę swojej sytuacji.

Postulat "urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej" występuje także w artykule
2 Konstytucji RP.
W komentarzach do Konstytucji pojęcie to jest jednak definiowane jako nakaz tworzenia
sprawiedliwego prawa i uchylania prawa niesprawiedliwego.

Wielu liberalnych prawników i ekonomistów (m.in. Friedrich Hayek) odrzuca w ogóle
pojęcie sprawiedliwości społecznej jako niemożliwe do zdefiniowania i jako takie
prowadzące do nadinterpretacji w celu realizowania partykularnych interesów[4].

W politologii, ze względu na kryteria, wyróżnia się zasadniczo pięć rodzajów sprawiedliwości
społecznej jednak niektórzy dopuszczają również szóstą możliwość” każdemu to samo” –
czyli pogląd zakładający, że wszyscy członkowie społeczności powinni być traktowani
jednakowo, niezależnie od jednostkowych uwarunkowań.

W praktyce zaprzeczenie zasady sprawiedliwości społecznej ze względu na utopijny
charakter.
każdemu według jego zasług – każdy członek społeczności powinien być traktowany według
swoich zasług. To kryterium należy do subiektywnych, rodzi się bowiem pytanie: jak owe
zasługi mierzyć?
każdemu według jego dzieł – pod uwagę brane są efekty działalności jednostki, których
wartość utożsamia się najczęściej z ich wartością wymienną, a nie wkład pracy. Jest to
kryterium pragmatyczne, jego stosowanie w praktyce przyczynia się do wykształcania elit
gospodarczych. W tym ujęciu nie są uwzględniane naturalne uwarunkowania jednostki, które
wpływają na efektywność jej pracy.
każdemu według potrzeb – jest to zasada oparta na poczuciu solidarności, zakłada równość w
zaspokajaniu przynajmniej podstawowych potrzeb jednostki. Znajduje zastosowanie w
prawodawstwie socjalnym i koncepcjach państwa opiekuńczego, prowadzi jednak do
problemów wynikających ze zróżnicowania potrzeb oraz kwestii ich finansowania.
każdemu według pozycji – kryterium arystokratyczne, wywodzące się z koncepcji
hierarchicznej budowy społeczeństwa. Zakłada dystrybucję dóbr według pozycji społecznej.
(każdemu według tego, co przyznaje prawo – kryterium w istocie tautologiczne. Pytanie, co
prawo powinno przyznawać, pozostaje bez odpowiedzi.)

Karol Marks zaś pod pojęciem sprawiedliwości rozumiał konieczność dania "każdemu
podług zasług".

22

Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa.
Najbardziej ceniony współczesny filozof amerykański John Rawls [1921-2002], napisał
dzieło Teoria sprawiedliwości z 1971r.
Poruszył temat sprawiedliwości , który począwszy od Arystotelesa pozostaje kluczowym
zagadnieniem w naukach społecznych.
Rawls opierając się na klasycznej teorii Arystotelesa czyli na sprawiedliwości komutatywnej
(wyrównawcza) i dystrybutywnej (rozdzielcza) przedstawił swoją wersję dystrybutywizmu.

Teoria sprawiedliwości Rawlsa dotyczyła zagadnienia sprawiedliwego a także racjonalnego
systemu zasad rozdziału dóbr w społeczeństwie, odwołuje się do rozwiązań liberalnych , do
umowy społecznej, racjonalizmu , indywidualizmu, zasady równości szans i gwarancji
zachowania wolności.
Rawls domagał się stworzenia sytemu sprawiedliwości społecznej. Jego doktrynę określa
hasło „sprawiedliwość jako bezstronność”.
Stworzył konstrukcje ludzkości jako hipotetycznej sytuacji. Istotą tej konstrukcji jest to, że
ludzie dokonujący ustaleń co jest sprawiedliwe pozostają w niewiedzy co do istniejącej
rzeczywistości społecznej , ludzkiej psychiki, nie znają społeczności w której żyją, jej statusu
ekonomicznego, politycznego, nie znają nawet samych siebie.
Pomimo iż ludzie są jak tabula rasa to posiadają jednak ogólną wiedzę dotycząca faktów
ludzkiej społeczność, które mają wpływ na wybór zasad sprawiedliwości.

Jednostki pozostając w niewiedzy dążą do zdobycia społecznych dóbr pierwotnych do
których Rawls zalicza :

podstawowe prawa wolności

wolność poruszania się

wolność swobodnego wyboru zajęcia

prawo do zajmowania stanowisk i urzędów

prawo do dochodu i bogactwa
prawo do szacunku do samego siebie

Rawls uważał, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości
takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równowagi. Przy czym jednostki
powinny postępować racjonalnie i nie kierować się zawiścią.



Pierwsza zasada sprawiedliwości

Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności według
zasady liberalnej niesprzeczne z wolnością innych ludzi, czyli możliwe j do pogodzenia z
podobną wolnością dla innych

.

Twierdził, że wszystkie pierwotne dobra społeczne – wolność, szanse, dochód i bogactwo-
mają być rozdzielane równo, chyba, że nierówność jest z korzyścią dla najmniej
uprzywilejowanych

Podstawowymi wolnościami obywatelskimi są, mówiąc oględnie, bierne i czynne prawo
wyborcze, wolność słowa, myśli, prawo do zgromadzeń, prawo do własności prywatnej,
nietykalność osobista itd.
Zasada wolności ma charakter absolutny i nie może być złamana, nawet ze względu na Drugą
Zasadę. (Pierwsza Zasada ma zwykle prawo pierwszeństwa nad Drugą Zasadą). Jednakże
wolności na różnych płaszczyznach mogą być ze sobą w konflikcie, dlatego może być

23

konieczne rezygnowanie z ich części, w celu uzyskania jak najobszerniejszego systemu praw
jednostki.

Druga zasada sprawiedliwości

Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, tak aby były z największą
korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego
oszczędzania [zasada dyferencji]; i jednocześnie , aby były związane z dostępnością
urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans.

Zasady są ułożone hierarchicznie, nie można np. ograniczenia wolności zrekompensować
zwiększeniem przywilejów socjalnych.
Zdaniem Rawlsa zasady te posłużyłyby do zbudowania dobrze urządzonego społeczeństwa.

Wymogi jednostki pozostają na pierwszym miejscu, wolność może być ograniczona tylko w
imię wolności, jednostki najsłabsze, upośledzone winny otrzymać warunki preferencyjne.

Wg Rawlsa zasady sprawiedliwości nie mogą być stale zmienne uzależnione od polityki i nie
mogą być weryfikowane wg układu sił politycznych , musza pozostać stałe niezmienne,
Nawet w sytuacji niekorzystnej dla dobra całego społeczeństwa

Wybór rozwiązań ustrojowych, kształtowanie się zasad konstytucyjnych i instytucji zadaniem
Rawlsa powinno odbywać się w kolejnych logicznie po sobie następujących etapach.

1. Uchylenie zasłony niewiedzy( hipotetyczna i teoretyczna)
2. Ludzie uzyskują wiadomości na temat otaczającej ich rzeczywistości politycznej i

społecznej

3. Podejmują decyzje o związaniu konstytucji względami sprawiedliwości
4. Powierzają państwu rolę dystrybutora dóbr pierwotnych( tzw. państwo opiekuńcze)
5. Całkowicie świadome stosowanie w praktyce zasad sprawiedliwości.

Zgodność tych zasad z ludzka psychiką i dążeniami jednostki gwarantuje powstanie ustroju
stabilnego, demokratycznego i powszechnie akceptowanego przez obywateli.

Rawls był krytykowany Za swoje teorie, jego największym przeciwnikiem był Ronald Dworkin (ur. w 1931)- twórca
systemu filozofii politycznej opartej na zasadach sprawiedliwości dystrybutywnej.
Jego teoria łączy w sobie założenia myśli liberalnej z postulatami egalitaryzmu.
Wyklucza on dążenie do równości jako do osiągnięcia stanu równego rezultatu. Sprzeciwia się to zróżnicowaniu preferencji i
wyborów życiowych ludzi

Poglądy na prawo Ronalda Dworkina

Wyklucza on dążenie do równości jako do osiągnięcia stanu równego rezultatu. Jest
przeciwnikiem liberalnej neutralności państwa.

Opowiada się za aktywnością państwa, równością obywateli. Aby zrealizować zasadę
sprawiedliwości społecznej należy wziąć pod uwagę interes społeczny i naturalne cechy
jednostki. Jednostki nie mogą domagać się od państwa zaspokojenia ich wyrafinowanych
potrzeb.
Potrzeby własne należy zaspokajać zdobywając środki drogą wolnorynkową. Państwo

redystrybuując dobra

powinno wspomagać osoby nie posiadające zdolności i szczęścia.

24

Dworkin opowiadał się za uwzględnieniem w procesie redystrybucji indywidualności
jednostek. Indywidualność tę gwarantuje koncepcja aukcji, na której każdy dokonuje zakupu
towarów wg jego potrzeb.
Aukcje są oferowane w teoretycznym ujęciu na przetargu, na którym każdy dokonuje zakupu
towarów i usług odpowiadających jego celom i aspiracjom życiowym dysponując takimi
samymi zasobami finansowymi i walorami naturalnymi.
Sukces aukcji polega na tym, że nikt nie uważa wyboru innej osoby za lepszy od swojego a
tym samym pozytywnie przejdzie test zawiści..

Osoby słabsze o mniejszych możliwościach w praktyce przed przystąpieniem do aukcji
wspomagane są przez system ubezpieczeń i podatków oraz przez uprzywilejowanie w
procesie redystrybucji.
Krytycy uważali, że wspomaganie jednostek nie zrekompensuje im upośledzenia lecz co
najwyżej poprawi im trochę standard, ale z pewnością doprowadzi do zniewolenia
utalentowanych płacach wysokie ubezpieczenia , a nie korzystających z ich dobrodziejstw.

Taka koncepcja jest dobra w państwach postkomunistycznych w których w celu obrony obywateli przed skutkami
gospodarki wolnorynkowej.

Ad5. Doktryna podziału władzy wg:

1. Geneza teorii podziału władzy

:

Pierwszy etapem była teoria ustroju mieszanego wymyślona jeszcze w starożytności.

Następnie w czasie Wielkiej Rebelii w Anglii powstała teoria rozdziału(podział na władzę
ustawodawczą i wykonawczą).
Kolejnym etapem była teoria równowagi.
W końcu Locke przedstawił swoje poglądy które były podstawą dla Monteskiusza do sformułowania
dojrzałej teorii podziału władzy.

IDEA NADRZĘDNOŚCI PRAWA
W dobie średniowiecza występowały dwie sprzeczne ze sobą koncepcje.

1. monarcha powinien sprawować pełnię władzy, powinien mieć pełną swobodę w zakresie

tworzenia prawa

2. władza powinna być ograniczona boskimi nakazami i standardowym zwyczajami

obowiązującymi w danym kraju. Monarcha powinien być związany prawami natury i takimi,
których sam nie ustanowił

Pod wpływem myśli teologicznej zwłaszcza Tomasz z Akwinu za najlepszy zaczęto uważać ustrój,
który najwierniej urzeczywistnia wolę bożą. Było to kryterium prawomocności aktów władcy. W

późnych wiekach średnich przewagę zdobyli zwolennicy ograniczenia kompetencji monarchy.

John Locke (1632 -1704 ) –

angielski filozof, lekarz, polityk, politolog i

ekonomista. Twórca klasycznej postaci empiryzmu oraz podstaw teoretycznych rządów
demokratycznych.
W ekonomii stworzył teorię wartości pieniądza, która stała się początkiem kierunku
ekonomicznego zwanego monetaryzmem.
Uważany za ojca liberalizmu i teoretyka utylitaryzmu.

25

Locke jako liberał postulował wolność zrzeszania się, swoboda wypowiedzi i wolność
prowadzenia gospodarczej działalności. Wśród najważniejszych jego pracy należy wymienić
Rozważania dotyczące ludzkiego rozumu, Dwa traktaty o rządzie oraz Listy o tolerancji.

Locke uważał, iż warunkiem koniecznym do powstania demokracji w państwie jest umowa
społeczna pomiędzy obywatelami a władzą, oparta na konstytucji, ale także rządy prawa,
wybór władzy w drodze głosowania wspólnoty.

Natura człowieka- Wg Locke’a człowiek rodzi się z pewnymi właściwościami
(skłonnościami) czyli prawem natury człowieka jest strach o własne życie, chęć bycia
wolnym, dążenie do posiadania mienia. W sposób naturalny człowiek będzie powyższych
praw bronił.
Istnieją 4 naturalne prawa człowieka:
1.

prawo do życia

2.

prawo do wolności

3.

prawo do własności

4.

prawo do samoobrony tj., do obrony powyższych praw.

W stanie natury panował odwieczny system moralny, który miał chronić jednostkę przed
złem. Ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny.
Państwo powstało w drodze umowy, składającej się z dwóch aktów:
1) jednostki umówiły się ze sobą, tworząc społeczeństwo;
2) umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo.
Zerwanie umowy z władzą nie niweczyło społeczeństwa.


Ludzie oddawali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie – prerogatywę karania
gwałcicieli prawa.
Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu – zasady indywidualizmu oraz leseferyzmu
(wolności jednostki od państwa).
Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek i
przedsiębiorstw.

Wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza byłaby
podzielona. Najlepiej byłoby, gdyby prawodawstwu, wykonawstwu ustaw i obronie kraju
odpowiadały władze ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i
federacyjna (polityka zagraniczna).

Parlament powinien reprezentować jak największą ilość obywateli i podejmować decyzje
większością głosów. Wybory do parlamentu miały być aktem opartym na cenzusie
majątkowym.

W związaniu parlamentu prawami podmiotowymi jednostek upatrywał najważniejszy element
systemu konstytucyjnych gwarancji, chroniących górę mieszczańsko-szlacheckiego
społeczeństwa.

Doktryna podziału władzy Locke’a

Locke władzę wykonawczą powierzył królowi, a władzę prawodawczą rozdzielił między
arystokrację (Izba Lordów) a burżuazję i gentry (Izba Gmin).

26

Wyodrębnił władzę federacyjną, zajmującą się polityką zagraniczną i obroną kraju.

Władza ustawodawcza wydaje ustawy, kontroluje władzę wykonawczą i ustanawia
sądy.

Władza wykonawcza pilnuje wykonywania ustaw, kara za przestępstwa i wykonuje
wyroki sądowe.

Władza federacyjna wypowiada wojny i zawiera pokoje, oraz prowadzi stosunki
zagraniczne.

Sfery te powinny zostać podporządkowane dwóm organom:

Legislatywie i
egzekutywie.

Pierwszej przysługuje władza ustawodawcza i częściowo prerogatywna, drugiej władza
wykonawcza, federacyjna, prerogatywa i prawo sankcji wobec ustaw

Locke nie wyróżnił władzy sądowniczej. Mocno akcentował zasadę niezależności sądów i
uważał, że wymierzanie sprawiedliwości to zadanie legislatywy, od niej zależy czy będzie
realizować je sama czy wspólnie z egzekutywą.
Państwo powinno głównie spełniać funkcje arbitra w sporach między obywatelami, ponieważ
ze swej istoty jest instytucją sądową.

RELACJE MIĘDZY WŁADZAMI
Relacje mogą polegać na równorzędności organów lub na ich hierarchii. Jednak najwyższą
władzą jest legislatywa, a wszystkie inne są jej podległe.
O tym, że jest najważniejsza dowodzi fakt, że jeśli zostanie powierzona jednostce to mamy do
czynienia z monarchią, jeśli nielicznym – to arystokracja, a jeśli wspólnocie – to demokracja.
Jeśli zaś jest powierzona wszystkim trzem wymienionym podmiotom to uzyskujemy ustrój
mieszany.
Króla uważał za najwyższą władzę wykonawczą w państwie. Jest zarazem częścią władzy
prawodawczej. Ma jednak prawo sankcji, zwoływania i rozwiązywania parlamentu, i
określenia długości trwania obrad.

GWARANCJE WOLNOŚCI JEDNOSTKI

1. podział władzy – można łączyć władzę wykonawczą z federacyjną, ale nigdy z

prawodawczą.

2. ograniczenie władzy prawodawczej – wydający prawa muszą im podlegać, dlatego nie

będą wydawać praw tyrańskich, muszą być zgodne z prawem natury, zapewniać
równą ochronę wszystkich i mieć na celu dobro ogółu

3. sesje Parlamentu powinny być krótkie - w przeciwnym razie istnieje groźba przejęcia

przez ten organ władzy wykonawczej

MONTESKIUSZOWSKA DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY

WOLNOŚĆ JEDNOSTKI JAKO PUNKT WYJŚCIA DOKTRYNY PODZIAŁU WŁADZY
MONTESKIUSZA
Istotą Monteskiuszowskiego dzieła „Duch praw” było dążenie do opracowania takiego
modelu ustrojowego, który najskuteczniej chroniłby wolność jednostki.
Celem przyświecającym jego doktrynie było zagwarantowanie szeroko rozumianej wolności
politycznej, czyli wolności jednostek, wolności stanów, wolności państwa, a nawet wolności
samookreślenia się. Zmuszał władcę do respektowania fundamentalnych praw królestwa,
które są nieodzownym warunkiem zachowania wolności jednostki.

27

CZTERY KANONY
Doktryna podziału władzy Monteskiusza została według Małajnego osnuta wokół czterech
kanonów:

1. wyodrębnienie trzech prawnych sfer działania państwa (podział w aspekcie

przedmiotowym)

2. przydzielenie ich trzem oddzielnym i niezależnym od siebie organom (podział w

aspekcie podmiotowym)

3. Wprowadzenie systemu hamulców ustrojowych
4. uwzględnienie społecznego podziału władzy

KANON DRUGI – PODMIOTOWY PODZIAŁ WŁADZY
Władzę trzeba przydzielić trzem odrębnym organom:

1.Prawodawczą – legislatywie, należy ja powierzyć ciału przedstawicielskiemu, aby

stanowiło prawa i sprawdzało czy są dobrze wykonywane

2.Wykonawczą – egzekutywie, powinna spoczywać w rękach monarchy, lepiej jest
sprawowana przez jednego niż przez wielu
3.Sądowniczą – judykatywie, powinna być wykonywana przez osoby powołane z ludu i
wykonywana tak długo jak jest to konieczne

POZYCJA USTROJOWA JUDYKATYWY W POGLĄDACH MONTESKIUSZA
Monteskiusz uważał, że nie ma wolności, jeśli władza sądzenia nie jest oddzielona od
prawodawczej i wykonawczej.
Jednak była dla niego mniej ważna niż inne. Dlatego nie nazywał jej władzą sądowniczą
tylko władzą „sądzenia”, a organy jej były powoływane ad hoc a wiadomo, że organy
przejściowe nie mogą urosnąć do rangi rządu czy Parlamentu.
Zasada wyłącznego sprawowania władzy sądowniczej przez judykatywę ma trzy wyjątki.
Otóż izba wyższa powinna być uprawniona do orzekania w przypadkach:

-

Kiedy pozwany jest szlachcicem

-

Kiedy oskarżony jest dostojnikiem państwowym

-

Gdy prawo jest zbyt surowe

KANON TRZECI – SYSTEM HAMULCÓW USTROJOWYCH
System hamulców miał zapewnić równowagę organów państwowych.

1. Podział legislatywy na dwie izby – bikameralizm jest hamulcem sam w sobie,

ponieważ oznacza wewnętrzne osłabienie parlamentu

2. Prawo egzekutywy do zwoływania legislatywy, ustalania długości jej posiedzeń,

odraczania ich i zamykania – nie może zwoływać się sama, bo może się nie zwołać
jednomyślnie, lub nigdy nie chcieć się odroczyć

3. Wyposażenie monarchy w prawo weta ustawodawczego – władza wykonawcza musi

mieć zdolność „przeszkadzania”, aby nie została pozbawiona swoich przywilejów

KANON CZWARTY – SPOŁECZNY PODZIAŁ WŁADZY
Władza w państwie powinna zostać rozdzielona pomiędzy trzy stany społeczne.

Monarcha otrzymuje egzekutywę.

Szlachta izbę wyższą legislatywy (ma być dziedziczna).

Lud, czyli burżuazja – izbę niższą.

Władza państwowa oderwana od stanów społecznych staje się władzą despotyczną, której
upadek jest tylko kwestią czasu.

28

W każdym społeczeństwie istnieją odrębne interesy społeczne, które władza powinna
uwzględniać.
W kwestii władzy sądowniczej – oskarżeni powinni być sądzeni przez sędziów wywodzących
się z tego samego stanu.

Beniamin Constant (1767- 1830)

Wyrażał poglądy średniego mieszczaństwa.
Prace: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych” i „Zasady polityki”.
Najlepszą formą sprawowania władzy jest monarchia konstytucyjna.
Przeciwny idei Rousseau o suwerenności narodu.

Wolność polega na tym, że władza państwowa nie ingeruje w sprawy jednostkowe.
Wolność to podleganie jedynie ustawom, to prawo do czynienia wszystkiego, co nie
przynosi szkody społecznej. Wszystko czego nie zabrania prawo jest dozwolone.
Wolność B. Constant pojmował nie tak jak Montesquieu (wolność to prawo czynienia
wszystkiego, czego nie zakazują ustawy) — jest tym co jednostki mają czynić, a czego
społeczeństwo nie ma im prawa zabronić.

Wolność prasy: podstawowa forma gwarancji jawności życia politycznego.

Zasadę suwerenności ludu określił jako wyższość woli powszechnej nad indywidualną.
Ale suwerenność ludu nie może być nieograniczona, winna mieć swoje granice – prawo
bowiem nawet wtedy gdy jest wyrazem woli powszechnej, winno podlegać sprawiedliwości,
która stoi ponad nim.
Błędem jest przekazanie całej nieograniczonej władzy ludowi, ponieważ zasada suwerenności
ludu nie jest wystarczającym gwarantem wolności poszczególnych jednostek.
Społeczeństwo nie może rościć pretensji do nieograniczonych praw nad poszczególnymi
członkami społeczeństwa, naród bowiem może być takim samym despotą jak absolutny
władca.
Doktryna Constanta zmierzała do ograniczenia działalności władzy państwowej, w
szczególności parlamentu.


KONCEPCJA WŁADZY NATURALNEJ CONSTANTA

Constant uznał, że wadą dotychczasowych konstytucji francuskich był brak organu
powołanego do uzgadniania stanowisk dwóch władz pozostających ze sobą na stopie
wojennej.Twórcy tych konstytucji zamiast utworzyć władzę neutralną, oddali niepodzielnie
prawo decydowania trzem władzom tradycyjnym.

Constant uważał, że nieodzowna jest neutralna instytucja między władzą prawodawczą i
wykonawczą. Jedynym ustrojem do powołania takiej władzy jest monarchia konstytucyjna
Król powinien panować a nie rządzić, jego władza ma, więc wydźwięk bardziej moralny niż
prawny, nie polega na komenderowaniu, wykonywaniu ani reglamentowaniu, lecz raczej na
mediowaniu, regulowaniu, neutralizowaniu, łagodzeniu.
Są to rządy bardziej arbitra niż władcy,który działa w celu przywrócenia harmonii. Jej
sprawowania nie da się w pełni unormować konstytucyjnie.
Ma zapobiegać zdominowaniu całego aparatu państwa przez jeden organ.
Władza neutralna powinna mieć interesy różne od interesów rządzących i rządzonych.

29

Aby uniemożliwić nadużycia lub bezprawne zagarnięcie władzy należy pozbawić władze
efektywnych możliwości rządzenia.

SYSTEMATYKA PRAWNYCH SFER DZIALANIA PAŃSTWA CONSTANTA

Constant przywiązywał większą wagę do podziału prawnych sfer działania państwa niż do
rozdziału organów.
Monteskiuszowski trójpodział uznał za niewystarczający i wyróżnił pięć władz:
wykonawczą, królewską, sądowniczą i prawodawczą, która rozpada się na władzę
reprezentacyjną stałą (sprawowaną przez izbę wyższą mianowaną przez monarchę) i na
władzę reprezentacyjną opinii (sprawowaną przez izbę niższą powoływaną w wyborach)
i municypalną.
Dokonał, więc wyraźnego oddzielenia monarchy od egzekutywy, tym bardziej, że władzę
monarszą uznał za klucz do wszelkiej organizacji politycznej.

KONCEPCJA LEGISLATYWY CONSTANTA

Myśliciel ten widział w działalności parlamentu duży ładunek niebezpieczeństwa. Uważał, że
prowadzi ona do tyranii i zagrożenia wolności obywateli, dlatego należy zakreślić granice
władzy legislatywy.
Z tych rozważań pochodzi jego słynne powiedzenie, że tyrania staje się tym
niebezpieczniejsza, z im większej liczby tyranów się składa i że naród tylko wtedy będzie
wolny, kiedy jego reprezentacja będzie odpowiednio hamowana.
Nie wierzył by jednoizbowy parlament mógł się zdobyć na przeciwstawienie się
nierozsądnym projektom, więc żywił nieufność wobec jednej izby.
Doszedł do wniosku, że izba wyższa oparta na arystokracji rodowej nie tylko ochrania
panującego i pełni funkcję otaczającej tron elity, lecz także stanowi gwarancję przeciw
despotyzmowi. Izba deputowanych miała zaś reprezentować opinię publiczną – pochodziła w
końcu z wyborów bezpośrednich.

Doktryna podziału władzy Benjamina Constant`a

:

Wyróżniał 5 władz; władzę: monarszą,

wykonawczą, reprezentacji stałą- izba wyższa i opinii- izba niższa, sądową i municipalną.
Władza królewska nie była powiązana z wykonawczą, a spełniała jedynie funkcje
arbitrażowe.

Benjamin Constant najpełniejszy wykład swojej koncepcji wolności dał w broszurze
zatytułowanej O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych.
Twierdził, że istotą wolności dostępnej starożytnym był jej kolektywny charakter. Realizując
wolność można było jedynie sprawując funkcje publiczne – możliwości tej były pozbawione
osoby prywatne. Wolność nowożytna, nie rezygnując z możliwości udziału jednostek we
władzy politycznej, uzupełniła ją prawami osobistymi, z których mogą korzystać jednostki.

Według Constanta dążenie do indywidualnej satysfakcji stanowi często motyw skłaniający
ludzi do podjęcia działań o charakterze publicznym – do wzięcia udziału w stanowieniu
prawa gwarantującego jednostce wolność, w której upatruje ona gwarancję swych
przyjemności.
Do wolności świata współczesnego zaliczał także wolność ekonomiczną i uznanie własności
prywatnej jako jednego z podstawowych praw człowieka. Prymat wśród wolności
przyznanych jednostce przyznawał wolności wypowiedzi. Według Constanta podstawowe
wolności powinny być wyjęte z zakresu reglamentacji prawnej i nie mogą podlegać żadnym
ograniczeniom.