OŚWIECENIE
Opracowali: Jacek B., Jacek P., Rufio, Tomek B.
Pojęcia:
Klasycyzm - prąd literacki, którego rozkwit przypada na wiek XVII we Francji, w różnym nasileniu i postaciach klasycyzm występował w literaturach Europejskich w XVIII wieku; klasycyzm był kierunkiem nawiązującym do antycznej teorii poezji
Empiryzm - kierunek opierający wiedzę na doświadczeniu, uznający doświadcz. za jedyne źródło poznania świata
Seksualizm - pogląd filozoficzny sprowadzający źródła poznania świata do wrażeń zmysłowych, człowiek rodzi się jako tzw. czysta tablica - "tabula raza", czyli bez wrodzonych skłonności, które później nabywa poprzez doświadczenie i edukację
Deizm - pogląd filozoficzny ograniczający rolę Boga jedynie do aktu stworzenia świata, który później nie ma wpływu na przebieg wydarzeń (Voltaire, Diderot)
Ateizm - pogląd filozoficzny przeczący i stnieniu Boga i sił nadprzyrodzonych (Molbach)
Utylitaryzm - pogląd głoszący, iż najważniejszym celem ludzkiej działalności ma być użyteczność, szczęście jednostki, społeczeństwa
Sentymentalizm - prąd literacki, który ukształtował się w połowie XVIII wieku jako reakcja przeciwko klasycyzmowi, oraz jako zwrot do literatury i prawdy uczuć; właściwą dziedziną literatury było według sentymentalistów odwoływanie się do przeżyć wewnętrznych. Prawda uczuć jednostki, jej naturalne doznania i związki międzyludzkie, natura jako tło sytuacji ludzkiej przeciwstawione zostają światu cywilizacji jako światu obłudy, pozorów i osamotnienia. Sentymentalizm odwoływał się także do ludowości, wyrażał uczucia w sposób przesadny, cechował go nadmiar słów i czułostkowość. Podstawowe gatunki sentymentalizmu to: sielanka, elegia, pieśń liryczna.
Rokoko - ornament z kamyków, muszli, prąd artystyczny i literacki, który wystąpił w XVIII wieku, początkowe we Francji, stanowiąc wyraz sprzeciwu wobec klasycyzmu. Był związany ze środowiskiem dworskim. Sztukę, literaturę trakowano jako zabawę i grę towarzyską. W literaturze - lekki ton, uprzywilejowanie pomysłów, gry słów, pointy. Rokoko rozwijało się w drobnych utworach wierszowanych (epigramatach, anakreontykach).
Bajka - krótki utwór epicki najczęściej pisany wierszem, w którm pod postaciami zwierząt autor ośmiesza wady ludzkie, bajki zawierają morał, czyli pouczenie - pointę i posługują się alegorią; dzielimy je na
epidramatyczne - krótkie, zwięzłe (Ezop)
narracyjne - obszerniejsze z rozbudowaną fabuła (LaFontaine)
Za ojczyznę bajek uważa się starożytne Indie.
Satyra - utwór, który jest wyrazem krytycznego stosunku autora do rzeczywistości, ośmieszający przedstawione zjawiska, wady ludzkie, stosunki społeczne i obyczajowe; umownie satyry dzielimy na obyczajowe, literackie i polityczne
Poemat heroikomiczny - utwór poetycki parodiujący epos rycerski przez zastosowanie jego motywów i konwencji stylistycznych do wydarzeń w istocie błahych, nieheroicznych bohaterów. Powstały w ten sposów kontrast między przedmiotem przedstawionym, a środkami przedstawienia staje się źródłem komizmu
Powieść - jeden z gatunków epiki pisany prozą, dużych rozmiarów, zawierający wiele wątków, prezentujący wielu bohaterów. Pierwa w Polsce powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" Krasickiego.
Typy powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna i "czuła" posługująca się często formą listu lub pamiętnika. Wszystkie miały znaczne walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemu wartości.
Parodia - komiczne naśladowanie stylu i poetyki innego znanego utworu, autora, gatunku, prądu, szkoły, lub epoki. Jest odmianą parafrazy, czyli świadomą stylizacją pełniącą dwie funkcje
- satyryczną - jeżeli obliczona jest na zwalczanie, ośmieszanie przeciwnika
- humorystyczną - jeżeli wyolbrzymia żartobliwe cechy pierwowzoru
Mecenat artystyczny króla Augusta roztaczał opiekę nad malarzami, rzeźbiarzami, architektami czyli artystami, ludźmi, jakich potrzebował kraj. Przejawiało się to m.in. w obiadach czwartkowych, kiedy to władca spotykał się z nimi na wspólnej rozmowie.
Ignacy Krasicki - bajki:
Podział tematyczny bajek:
- moralno-obyczajowe
"Szur i kot", "Filozof", "Groch przy drodze", "Dewotka", "Kruk i lis", "Pasterz i owce", "Malarze"
- polityczne
"Ptaszki w klatce"
- filozoficzne
"Jagnię i wilcy"
- społeczne
"Wino i woda"
Ignacy Krasicki - satyry:
LITERACKIE:
POLITYCZNE:
"Do króla"
"Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, a sądzi człowieka"
Osoba króla St. Augusta w satyrze politycznej "Do króla"
- szlacheckie pochodzenie króla
- zbyt młody wiek
- zbyt łagodny dla poddanych
- otacza się ludźmi wykszałconymi i uczonymi
Zarzuty skierowane przeciwko królowi są właściwie jego zaletami, wadami są jedynie w oczach konserwatywnej części szlachty zajmującej wysokie stanowiska państwowe. Utwór jest więc formą zręcznego panegiryku czyli utworu pochwalnego na cześć króla. Po wnikliwym odczytaniu właściwym tematem staje się krytyka konserwatywnej szlachty.
"Świat zepsuty"
Krasicki wykazuje, że współczesne mu społeczeństwo zatraciło chlubne ideały i cechy przodków a nawet moralność.
Cechy szlachty:
- odrzucenie tradycji przodków
- zewnętrzną elegancję przedkładają nad życie według cnoty i mądrości
- przedkłada życie zgodne z obowiązkiem nad życie wygodne
- kobiety przestały wykonywać swoje obowiązki
- odrzucenie ideałów w efekcie czego powstała niezgoda i niesprawiedliwość
W zakończeniu autor porównuje zagrożoną ojczyznę do tonącego okrętu. Podkreśla, że obowiązkiem patriotycznem i obywatelskim polaków jest ów okręt ratować lub zginąć w jego obronie.
OBYCZAJOWE:
"Żona modna"
Krytyka cudzoziemszczyzny. Satyrę tę można określić jako obrazek obyczajowy z życia szlachty, charakterystyka modnej damy:
- wychowanie w mieście, na fracuskich romansach, starająca się przenieść je do życia codziennego
- odpowiedni styl życia (odpowiednia dama do towarzystwa, zimę spędzać w mieście, charakterystyczne urządzenie domu)
- pozorna miłość do zwierząt
- udawanie słabości fizycznej
- wymagania co do kuchni
- złe traktowanie służby
- urządzenie ogrodu na styl francuski
- wyszukane gusta dot. urządzenia domu, kuchni i ogrodu (na wzór francuski lub zgodnie z wizją wyczytaną z książek)
- pociąg do życia zbytkownego luksusowego
- przekłada życie miejskie nad nudne życie na wsi
Krasicki krytykuje uleganie modom, bezkrytyczne naśladowanie wzorów francuskich i romansowych. Podkreśla bierność męża i jego uleganie kaprysom żony, które w efekcie doprowadzają do ruiny gospodarstwa.
"Pijaństwo"
Cechy pijaństwa:
- korzystanie z byle okazji, pijąc bez umiaru, brak ograniczenia
- nieumiarkowanie w piciu
- wprowadza niezgodę między przyjaciół
- upokarza człowieka
- "przytępiać lub tracić" rozum, który odróżnia człowieka od zwierzęcią
- chęć krótkiej zabawy, przedkładają nad życie zaszczytne i rozumne, ale wstrzęmięźliwe
- forma dialogu z mistrzowską pointą na końcu
- cechy charakteru pijaka: brak silnej woli, szukanie okazji do wypicia (uroczystości rodzinne, alkohol jako lekarstwo, źle pojęta gościnność), dyskusja nad przyszłością kraju przy wódce, skłonność do bójek i kłótni pod wpływem alkoholu
- złe skutki pijaństwa: utrata zdrowia, straty moralne i materialne, kłotnie i bijatyki
- pochwała trzeźwości
Ignacy Krasicki - "Monachomachia":
"Monachomachia" jest parodią "Iliady":
- inwokacja
- drobiazgowe opisy (np. opis pucharu wzorowany na opisie tarczy Achillesa)
- epicki dystans narratora
- ingerencja bogów
- bohater epicki
- styl podniosły
- parodystyczny sens poematu wynika z opisu błahych wydarzeń, którymi jest walka mnichów przedstawionych stylem podniosłym, uroczystym
Wady duchowieństwa krytykowane przez Krasickiego:
- próżniactwo, wygodnictwo, lenistwo
"Wtenczas ksiądz przeor, porwawszy się z puchu, pierwszy raz w życiu jutrzenkę obaczył"
- pijaństwo
"Cóż to za rozruch u nas niesłychany, czy do piwnicy wkradli się złodzieje, czy wyschły kufle, gąsiory i dzbany"
- obżarstwo
"Nie słyszą dzwonu na sekstę i nonę, wtem brat Kleofas na obiad zadzwonił, wypadli wszyscy jakby ich kto gonił"
- nieuctwo, pogarda dla wiedzy
"Trzeba się uczyć. Wiem z dawnej powieści, że tu w klasztorze jest biblijoteka. Gdzieś tam pod strychem podobne się mieści i dawno swego otworzenia czeka."
- zabobonność i wiara w przesądy
"Gdy myśląc (kto wie czy o Panu Bogu) zgubił pantofel i upadł na progu. Skoczył na odwrót, a jako uczony fatalną wróżbę w tej przygodzie znaczy"
- niemoralne prowadzenie się mnichów
"Płyną szczęśliwe w zaciszy momenta, wesół Hijacynt, dewotka kontenta"
Poemat utrzymany jest w tonacji kpiarskiej, ironicznej, możemy w nim jednak odnaleźć zadumę nad wpływem jakie podupadłe zakony wywierają na życie gospodarcze, kulturalne zacofanej polskiej prowincji.
Ignacy Krasicki - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki":
Księga I
Autor opisuje dzieciństwo i młodość M. Doświadczyńskiego, która jest charakterystyczna w ówczesnych czasach dla potomków rodzin szlacheckich.
Księga II
Ukazuje pobyt M. Doświadczyńskiego na wyspie Nipu, gdzie ludzie pracują na roli, dzieląc się sprawiedliwie owocami swojej pracy, panuje wzajemna miłość i poszanowanie tradycji.
Księga III
Mikołaj po wielu przygodach wraca do kraju i zajmuje się pracą na roli, poprawia rolę swoich poddanych.
Ostrze krytyki skierował Krasicki w strone wychowania sarmackiego i naśladowania cudzoziemszczyzny
- powoływanie się na zasługi przodków
- trwonienie czasu na zabawy i pijaństwo
- nieuctwo, brak znajomości historii własnego kraju
- konserwatyzm
- źle pojęta gościnność polegająca na upijaniu gości
- prostactwo i brak obycia
- fałszywy patriotyzm
- wiara w sny, zabobony, gusła
- oddawanie dzieci pod opiekę niekompetentnych osób
- niechętny stosunek do ludzi wykształconych, brak tolerancji dla ludzi o innych poglądach
- pieniactwo szlachty
- bezcelowe wojaże zagraniczne
Niemcewicz -"Powrót posła"
OBÓZ PATRIOTYCZNY:
Podkomorzy:
ojciec Walerego; właściciel kilku wiosek; patriota; postępowy szlachcic; kierował się dobrem ojczyzny, które przedkładał nad dobro własne; "Pamiętaj żeś Polakiem, żeś obywatelem; żeś najlepsze twe winien Ojczyźnie usługi", krytykuje wychowanie na francuskich wzorach; dobry ojciec uważa, że: "Dom zawsze powinien ustępować krajowi"; krytykuje szlachtę za spędzanie czasu na biesiadach; zrywanie sejmów, które prowadzi do upadku państwa.
Walery:
syn Podkomorostwa; poseł na sejm; wdzięczny ojcu za patriotyczne wychowanie; patriota; reprezentant obozu postępowego; pracowity; stały w uczuciach; gotowy chronić honoru kobiety; rycerski; kochający syn; przywiązany do domu rodzinnego; "Naród jest panem naszym, wie co pożyteczne, co dla kraju szkodliwe, a co jest bezpieczne".
Podkomorzyna:
dobra matka i wzorowa żona; "Znajdują się i w naszym kraju białogłowy, co umieją szanować święte stadła związki i pełnią dobrych matek i żon obowiązki".
Teresa:
córka Starosty z pierwszego małżeństwa wychowana u Podkomorostwa; "Co to za miłe, wdzięczne, skromne, stworzenie, słodycz, dobre skłonności natura w nią wlała, w oczach naszych urody i cnoty wzrastała, kochał ją jak swoją córkę"
OBÓZ KONSERWATYWNY:
Starosta Gadulski:
typowy szlachcic, sarmata, chciwy, ożenił się dla posagu, nie ma rozeznania politycznego uważając, że Polska powinna się łączyć w sojusze z odległymi państwami, przeciwnik reform, zwolennik starego porządku (liberum veto) "zepsuli wszystko, tknąc się śmieli okrutnicy liberum veto tej to źrenicy". Cechuje go nieuctwo "Ja co nigdy nie czytałem lub co najmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej jak przedtem bywało". Wychwala czasy saskie, popiera wolną elekcję i obce wpływy, gaduła, przywiązany to tradycyjnego sarmanckiego wychowania.
Starościna:
typowy przykład modnej damy sentymentalnej, zwolenniczka mody francuskiej, cierpi na udawane słabości fizyczne, oderwana od rzeczywistości, zamyślona, lubi czytać romanse sentymentalne, pragnie przebudowy ogrodu na wzór francuski, sprawy kraju nie ją interesują.
Szarmancki:
typowy modny fircyk, lekkoduch, ubiera się według mody francuskiej, uważa się za człowieka światowego, trwoni majątek, hazardzista, łowca posagów, uwodziciel, niedyskretny, obojętny na sprawy kraju.
Publicystyka:
Stanisław Staszic - "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego"
- edukacja
"Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie"
- najważniejsza jest nauka moralna a w niej religia
- odłączenie teologii od edukacji publicznej
- ważna rola szkół rycerskich w wychowaniu młodego pokolenia na prawych obywateli
- prawodawstwo
- krytyka prywaty na sejmach
- szczęśliwość większej części obywateli jest dobrem publicznym
- wprowadzenie w sejmie zasady większości głosów
- władza wykonywująca
- krytyka monarchii absolutnej
- pochwała demokracji
- władza sądownicza
- nie wolno szlachcica więzić bez powodu
- obieranie królów - wprowadzenie w Polsce zasady następstwa tronu, co uniemożliwi obce wpływy na politykę państwa
- "Przestrogi dla Polski" - oskarżenie możnowładztwa, które doprowadziło do zguby narodu. Zarzuca mu przekupstwo, zdradę, przemoc, oszustwo, gwałt, podstęp, zrywanie sejmów, pijaństwo, lekkomyślność, handel koroną
- rozwój handlu, przemysłu rzemiosła związany jest z rozwojem miast
- zrównanie mieszczan w prawach ze szlachtą, umożliwienie im dostępu do urzędów cywilnych i wojskowych
- poprawa doli chłopów, którzy uciekają z kraju z powodu nadmiernych ciężarów
Hugo Kołłątaj - "Oddajmy ch..om wolność"
- nadanie wolności osobistej
- zamiana pańszczyzny na czynsz
- wolność osoby rolnika i własność gruntowa dziedzica
Franciszek Karpiński:
Karpiński przedstawicielem sentymentalizmu:
"Do Justyny" - tęskność na wiosnę poprzez obrazy przyrody, które stanowią przenośnię, podmiot liryczny wyraża miłość i tęsknotę do Justyny
"Laura i Filon"
- podekscytowanie, podniecenie Laury
- niemiłe rozczarowanie
- rozterki duchowe: podejrzenie o zdradę, usprawiedliwienia, atak złości, gniew
- pojawienie się Filona, wyjaśnienie chłopca
- pojednanie
Cechy sentymentalizmu:
- pejzaż wiejski - księżyc, jawor, wianek, maliny
- nastrój tajemniczy, niezwykły
- rola przyrody
- przesada czułostkowości
- sztuczność i poza w utworze, bohaterowie bywalcami saloonów, a nie przedstawicielami gromady wiejskiej, na co wskazuje ich saloonowy język i imiona
Wiersze patriotyczne Karpińskiego:
"Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim" - autor wkłada w usta dziada sokalskiego pieśń, w której ubolewa nad utratą przez Polskę wolności. Polacy zostali sprowadzeni do roli sług pogardzonych przez zaborcę
"Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" - utwór apostrofą do Zygmunta Augusta, ostatniego króla dynastii Jagiellonów, za którego panowania Polska była w okresie świetności. Po jego bezpotomnej śmierci rozpoczął się okres słabości kraju, brak silnej władzy monarszej, nieskuteczność sejmów co doprowadziło do rozbiorów. Autor ubolewa nad utratą niepodległości, losem Polaków, którzy muszą udawać się na emigrację lub żyć w nędzy i poniżeniu.
Wiersze religijne Karpińskiego:
"Pieśń o narodzeniu pańskim" - ukazuje tajemnicę narodzenia Boga w ludzkiej postaci. W pierwszej strofie na uwagę zasługuje nagromadzenie antytez, w zakończeniu autor zwraca się z prośbą o błogosławieństwo dla Ojczyzny. Utwór napisany wierszem rymowanym. Zawiera refren, odznacza się melodyjnością.
Ignacy Krasicki - "Hymn do miłości ojczyzny"
Wiersz jest apostrofą do miłości Ojczyzny, która powinna przepełniać serce każdego Polaka. Miłość Ojczyzny wymaga często ofiary i poświęcenia, a nawet oddania życia. Napisany wierszem rymowanym, stylem podniosłym, uroczystym.
Józef Wybicki - "Pieśń legionów polskich we Włoszech"
Mazurek Dąbrowskiego został napisany w 1797 roku. Jest to pieśń przepojona entuznajzmem i wiarą w odzyskanie niepodległości, wyraża przekonanie o mocy narodu, którego nie potrafi złamać nawet utrata państwa "Jeszcze Polska nie zginęła póki my żyjemy". Od 1926 pieśń jest hymnem państwowym.