Literatura piękna a gatunki dziennikarskie (nie wiem czy to dokładnie o to chodzi;))
Esej uważa się za jeden z najbardziej ekspansywnych gatunków literackich dwudziestego wieku. Drugą połowę ubiegłego stulecia określa się nawet mianem „wieku eseju”. Józef Olejniczak w Słowniku literatury polskiej XX wieku wskazuje na źródła tego zjawiska:
Jego ekspansja wyznaczana jest z jednej strony przez wpływ, jaki wywarł na przemiany gatunku powieści - kanonicznymi przykładami są powieści R. Musila, T. Manna, M. Bułhakowa i M. Kundery, a w literaturze polskiej - Na wysokiej połoninie S. Vincenza i Ferdydurke W. Gomborwocza. Z drugiej zaś strony tym, że właśnie esej jest jednym z tych gatunków literackich, który „przygotował” przemianę na obszarze świadomości literackiej związaną z „wyczerpaniem” możliwości tradycyjnych norm literackości - fikcji, „uporządkowania naddanego”, sposobu obrazowania. |
Za protoplastów polskiego eseju uważa się Ł. Górnickiego, S.H. Lubomirskiego, S. Konraskiego, S. Staszica, braci Śniadeckich, A. Cieszkowskiego, K. Brodzińskiego, A. Świętochowskiego. Natomiast najwybitniejszymi eseistami byli: T. Boy-Żeleński, K. Irzykowski, S. Brzozowski, J. Czapski, B. Miciński, J. Parandowski, S. Vincenz, M. Jastrun, W. Gombrowicz, G. Herling-Grudziński, A. Wat, J. Wittlin, Cz. Miłosz, Z. Herbert, S. Ossowski, A. Kępiński, L. Kołakowski, A. Kijowski, P. Jasienia, L. Flaszen, J. Błoński, K. Wyka, A. Zagajewski, S. Barańczak, M. Janion, M. Danilewicz Zielińska, A. Bobkowski, J. Stempowski.
Esej jest gatunkiem eklektycznym lub hybrydycznym, który zawiera w sobie elementy wszystkich rodzajów i wielu gatunków literackich. Mamy w nim do czynienia z przeplataniem się fikcji z faktami, stylu poetyckiego ze stylem naukowym, narracją w każdej formie, dialogami, wspomnieniami i wieloma innymi składnikami. Różnorodność, otwartość to naczelna cecha eseju.
Olejniczak wyróżnia cztery kryteria, według których można scharakteryzować ten typ wypowiedzi. Pierwsza z nich to podmiot literacki, który realizuje się i aktualizuje poprzez opis, interpretację lub dociekanie problemu. Esej może zawierać zarówno podmiot fikcyjny jak zupełnie autobiograficzny. Charakteryzuje się on zwykle oryginalnością sposobu przekazu. Jego występowanie odróżnia omawiany gatunek od gatunku naukowego.
Drugim kryterium służącym charakteryzacji eseju jest narracja. Podporządkowana jest ona zawsze refleksji (głównemu celowi eseju). Nie nakłada ona na autora żądnych wymogów formalnych. Może być dowolna, nieliniowa, nielogiczna. Musi jednak doprowadzić odbiorcę do refleksji.
Trzecim kryterium Olejniczaka jest stosunek podmiotu do przedmiotu eseju. Wyraża się ono w subiektywnym doborze argumentów autora, jakiego ten dokonuje by w odpowiedni sposób przedstawić główną tezę utworu. Ważne jest, że nie ma on obowiązku prezentowania racji obu stron. Nie musi być sprawiedliwy i postronny, wręcz przeciwnie, wymaga się od niego zajęcia jednego stanowiska, a następnie skutecznego wybronienia go.
Czwartym i ostatnim wyznacznikiem eseju są język, styl i kompozycja. Autor wypowiedzi ma całkowitą dowolność w doborze słownictwa i jej tonu. Jeśli chodzi o styl Olejniczak podaje: styl oscyluje pomiędzy poetycką ozdobnością a naukowym ascetyzmem i terminologicznym scjentyzmem. Kompozycja eseju powinna być natomiast otwarta.
Specyficzną odmianą eseju literackiego jest „polska szkoła eseju”. Jej oryginalność wywodzi się z nawiązania do staroszlacheckiej gawędy połączonej z humanistyczną erudycją. Wiele z dzieł omawianego nurtu odwołuje się również do wątków autobiograficznych, a także autotematycznych. Do klasyków gatunku zalicza się tu Rodzinną Europę Czesława Miłosza.
Innym rodzajem esejów literackich są szkice. W pewien sposób przypominają one zapiski z podróży okraszone dodatkową refleksją odautorską. Dopuszcza się tu zdominowanie utworu przez jeden z elementów. Przykładami esejów, w których pierwiastek dziennika z podróży przeważa nad refleksją są fragmenty Dzienników W. Gombrowicza, Podróż do Burmy G. Herlinga-Grudzińskiego oraz Cygańskim wozem K. Wierzyńskiego. Natomiast do esejów, w których nad relacją z wyprawy dominuje chęć przekazania pewnych autorskich treści możemy zaliczyć: Barbarzyńcę w ogrodzie Z. Herberta, Dzienniki podróży J. Stempowskiego, a także fragmenty Rodzinnej Europy Cz. Miłosza.
Należy jednak pamiętać, że esej wywodzi się również z gatunków naukowych. W polskiej kulturze szczególną rolę odegrał gatunek określany „esejem o literaturze”. Jak sama nazwa wskazuje, traktuje on o innych utworach, stanowi jakby rozbudowaną recenzję, w której z łatwością można dopatrzyć się walorów artystycznych. Znając realia polityczne panujące w powojennej Polsce, można podzielić ten rodzaj eseju na dwa nurty: emigracyjny i krajowy. Artyści przebywający poza granicami dzięki niemu stawiali pytania o tożsamość narodową osób na uchodźstwie. Natomiast twórcy, którzy pozostali w kraju wykorzystywali go do przekazywania reszcie społeczeństwa wartości wypływających z dzieł, do których dostęp był ograniczony przez działalność cenzury.
Esej odegrał istotną rolę w powojennej literaturze polskiej. To właśnie za jego pomocą najczęściej rozliczano się z nadużyciami ówczesnej władzy, a także horrorem wojny i widmem totalitaryzmu. Omawiana forma wypowiedzi stanowiła doskonałe pole do zabrania głosu na bieżące problemy. Jak pisze Józef Olejniczak:
Właśnie eseistyka powojenna podjęła się refleksji na temat przeżywanego współcześnie kryzysu świadomości europejskiej. |
Reportaż jako gatunek początkowo realizowany był na łamach prasy. Z czasem, zwłaszcza po 1956 roku, zaczął pełnić bardzo ważną funkcję. Dzięki niemu możliwe stało się pokazywanie fragmentów prawdziwej rzeczywistości. Co ważne, w teksty te w tylko niewielkim stopniu ingerowała cenzura.
Korzenie reportażu sięgają do dziewiętnastowiecznej naturalistycznej nowelistyki francuskiej. Jak pisze Kazimierz Wolny-Zmorzyński, jeden z głównych teoretyków reportażu w Polsce:
Cechuje go, podobnie jak nowelę, m.in. zwięzłość i jednowątkowość akcji, prostota i przejrzystość fabuły, dramatyczność opowieści, mała liczba bohaterów, motywacja przyczynowo-skutkowa, częste przeciwstawianie zdarzeń, efektowne zakończenie. |
Francuskie słowo nouvelle oznacza także nowinę, a głównym zadaniem reportażu jest przecież przedstawianie i opisywanie nowin w taki sposób, by wywarły jak największe wrażenie na odbiorcy.
Absolutnym klasykiem polskiego reportażu był Melchior Wańkowicz, który zaraz po zakończeniu drugiej wojny światowej opublikował głośne Monte Cassino będące relacją z wielkiej bitwy. Pozostając na emigracji odwiedzał skupiska Polaków na uchodźstwie. W ten sposób powstał cały cykl Panorama losu polskiego. Wańkowicz miał równie wielkie zasługi dla samej teorii reportażu. Praca Karafka La Fontaine'a wyznacza standardy i techniki reporterskie obowiązujące do dziś.
Wybitną przedstawicielką polskiego reportażu powojennego była Hanna Krall. Specjalizowała się w tematyce krajowej, ale i zagranicznej (ograniczającej się do krajów ZSRR). Współpracowała z takimi czasopismami jak „Polityka” i „Odra”. W 1976 roku miał ukazać się pierwszy zbiór jej reportaży, które przez wcześniejsze lata ukazywały się na łamach prasy, zatytułowany Szczęście Marianny Głaz. Jednak decyzją władz cały nakład wycofano i zniszczono. Zbiorowe wydanie reportaży Krall doczekało się publikacji dopiero w 1988 roku. Książka zatytułowana Trudności ze wstawaniem ukazała się w „drugim obiegu”.
Anna Nasiłowksa w Małej historii literatury polskiej. Literatura okresu przejściowego stawia pytanie i zaraz na nie odpowiada:
Jednakże najbardziej znanym polskim reportażystą był bez wątpienia Ryszard Kapuściński. Zaczynał on od tematyki krajowej, czego przykładem był zbiór Busz po polsku z 1962 roku. Szybko jednak Kapuściński wyspecjalizował się w reportażach zagranicznych. Jako wysłannik „Sztandaru Młodych”, a później „Polityki” pełnił rolę korespondenta z terenów objętych konfliktami politycznymi i militarnymi. Dzięki temu ukazywały się kolejne zbiory reportaży z Ameryki Południowej, Azji i Afryki
W 1978 roku opublikował Cesarza będącego zbiorem relacji pracowników pałacu Hajle Selasje, obalonego cesarza Etiopii. Książka ta zyskała światowy rozgłos, ponieważ była odczytywana jako parabola sytuacji, jaka miała miejsce w Polsce za Żelazną Kurtyną. Tytułową postać afrykańskiego władcy, który koncentrował się jedynie na zaspokajaniu swoich uciech przyrównywano wówczas do Edwarda Gierka, I sekretarza KC PZPR.
Do podstawowych wyznaczników reportażu literackiego, jaki uprawiali Kapuściński i Krall, zalicza się:
narrację w pierwszej lub trzeciej osobie,
subiektywny punkt widzenia,
autentyczność opisywanych zdarzeń,
.