Wydział: ADMINISTRACJA

Kierunek: Administracja

Rok akademicki 2008/2009

Studia niestacjonarne, I semestr

PODSTAWY PRAWOZNAWSTWA

dr J. Mikosz

Literatura:

Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek, „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003

1). Reżim polityczny

Reżim polityczny - to ogół metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością państwa, zasady, jakimi się on kieruje w tych stosunkach.

Do reżimu politycznego współcześnie włącza się również metody działania partii politycznych w ich stosunkach z aparatem państwowym i z ludnością, a także zasady funkcjonowania innych ważnych organizacji, np. grup nacisku: kościołów, związków zawodowych.

Istotnym dla charakterystyki reżimu politycznego jest stopień realnego udziału ludności w formułowaniu polityki państwa i kierowaniu życiem kraju. Zasadniczym czynnikiem jest też pozycja człowieka w państwie, jego bezpieczeństwo, szanse godnego życia.

W każdym państwie istnieje określony reżim polityczny. Bywa on oceniany pozytywnie bądź negatywnie. Znane są różne reżimy polityczne.

Wyróżnia się reżimy demokratyczne i ich przeciwieństwo - reżimy autokratyczne, wojskowe, policyjne, totalitarne i inne.

1. reżim demokratyczny - aparat państwowy ma poparcie szerokich kręgów społeczeństwa:

• gdy obywatele mają wpływ na dobór celów działania państwa,

• gdy widoczna jest pewna zależność jego aparatu od obywateli,

• gdy istnieją mechanizmy wyłaniania przez społeczeństwo przynajmniej niektórych kierowniczych organów państwa,

• gdy działalność państwa realizowana jest zgodnie z prawem szanującym prawa i podstawowe wolności obywateli.

2. reżim autokratyczny - aparat państwowy nie podlega kontroli ze strony społeczeństwa, sam określa cele i zadania państwa, nie uważa w praktyce, że jest ograniczony prawem, czując się od niego niezależnym, często ucieka się do przemocy w stosunku do ludności kraju.

Pewną odmianą reżimu autokratycznego jest dyktatura. Ma ona miejsce wtedy, gdy nieograniczoną władzę w państwie ma jednostka lub nieliczna grupa osób i gdy władza ta została zdobyta w sposób nielegalny, przemocą, podstępem, gdy opiera się ona na sile zbrojnej, często na terrorze. Dyktatura jest reżimem na ogół nietrwałym (dyktatury reakcyjne i rewolucyjne - na ogół oceniane pozytywnie).

3. reżim wojskowy - mówi się o nim:

• gdy wojsko szeroko ingeruje w życie polityczne kraju,

• gdy wojskowi zajmują dużą część ważnych stanowisk państwowych,

• gdy metody kierowania właściwe dla wojska są stosowane także w życiu gospodarczym, kulturze, stosunkach między aparatem państwowym a ludnością,

• gdy korpus oficerski pod wieloma względami ma uprzywilejowaną pozycję w państwie.

4. reżim policyjny - mówi się o nim:

• gdy życie obywateli jest drobiazgowo reglamentowane,

• gdy nad tym życiem jest roztaczana daleko idąca kontrola ze strony aparatu państwowego,

• gdy stosunki między władzą a ludnością cechuje brak wzajemnego zaufania,

• gdy rola policji w kraju jest daleko większa niż wymagają tego interesy zachowania bezpieczeństwa i porządku,

• gdy bezkarnie naruszane są prawa i wolności obywateli.

5. reżim totalitarny - mówi się o nim:

• gdy państwo stara się podporządkować sobie i kontrolować niemal wszystkie sfery życia obywateli,

• gdy stara się narzucić wszystkim jeden, preferowany przez siebie system ideologiczny, system wartości i wzorców postępowania,

• gdy czyni to posługując się w szerokim wymiarze przymusem.

2). Prawoznawstwo

Prawoznawstwo jest nauką o państwie, prawie oraz poglądach na państwo i prawo.

Termin nauka ma wiele znaczeń.

Nauka jest to zespół:

1. twierdzeń o rzeczywistości, o sposobach jej poznawania i praktycznego przekształcania przez człowieka;

2. twierdzeń prawdziwych lub prawdopodobnych bądź uznawanych za prawdziwe;

3. twierdzeń usystematyzowanych w określony sposób, sprawdzonych i należycie uzasadnionych.

Nauka to wieloznaczne pojęcie, np. uczenie się, przekazywanie wiedzy. Termin ten jest używany w dwóch interpretacjach:

- nauka jako uczenie się, przyswajanie wiedzy,

- nauczanie jako zespół pewnych czynności prowadzących do gromadzenia wiedzy.

W XX wieku utworzyły się nowe dyscypliny wiedzy, nastąpiła specjalizacja nauki.

Nauka rozwijana jest przez ludzi w celu coraz lepszego radzenia sobie z rzeczywistością, jaka ich otacza, a także po to, by zaspokoić ciekawość i uzyskać coraz lepsze i głębsze zrozumienie świata.

3). Podział nauk

1. formalne (nieempiryczne) - dedukcyjne

- logika formalna nauki ścisłe

- matematyka

Punktem wyjścia nauk formalnych są aksjomaty - pewniki, założenia wstępne, wnioski dedukcyjne, które przyjmowane są za prawdziwe bez dowodów. Posługując się nimi buduje się twierdzenia. Twierdzenie jest prawdziwe, gdy wynika z prawdziwych przesłanek zgodnie z prawem logiki.

2. realne (empiryczne) - indukcyjne

Nauki empiryczne opierają się na doświadczeniu (eksperyment, obserwacja, zapytanie), na empirii, na gromadzeniu zdań spostrzeżeniowych po faktach.

Musi tu istnieć zgodność twierdzenia z faktem uzyskanym doświadczalnie.

Na podstawie tych zdań formułuje się:

- twierdzenia uogólniające

- hipotezy

- twierdzenia naczelne

Nauki empiryczne dzielą się na:

• społeczne - zajmują się społeczeństwem, jego organizacją, zmianami:

- ekonomia

- socjologia

- psychologia

- politologia

• przyrodnicze - czyli nauki zajmujące się światem postrzeganym przez człowieka:

- biologia ( przyroda ożywiona)

- fizyka przyroda nieożywiona

- chemia

- nauka o Ziemi

- astronomia

- geografia

- medycyna, która jest na pograniczu nauk przyrodniczych i społecznych.

• humanistyczne - zajmujące się człowiekiem i jego wytworami kulturowo-duchowymi:

- historia

- lingwistyka

- filozofia

Nauki humanistyczne przeciwstawia się naukom przyrodniczym i matematycznym także ze względu na metodę - nie są one zmatematyzowane lub są zmatematyzowane w niewielkim stopniu.

Nauka o prawie (prawoznawstwo), inaczej jurysprudencja (nauka prawa) jest jedną z

nauk społecznych, zajmującą się prawem. Jest to obszerna dziedzina wiedzy o tworzeniu i funkcjonowaniu prawa oraz jego stosowaniu.

Jest to zbiór twierdzeń dotyczący tego co jest prawem obowiązującym, jak wygląda system prawny i jak wyglądał w przeszłości, obowiązujących twierdzeń dotyczących ustroju państwa, genezy, przeobrażeń państwa, dotyczący relacji między państwem a prawem.

„Tam gdzie społeczeństwo tam i prawo”

Prawo powstało wtedy, kiedy powstały pierwsze grupy ludzi, wtedy powstawały normy postępowania, z czasem stawały się wiążące.

Państwo i prawo powstawały równocześnie, prawo było podstawowym narzędziem państwa w realizacji jego celu. Przed powstaniem państwa nie można mówić o prawie.

4). Prawo rzymskie

W czasach rzymskich, gdy prawo było już w pełni rozwinięte, sędziowie kierowali się nie tylko jego literą, ale także względami sprawiedliwości oraz słuszności. Niektórym regułom prawa i rozumowań prawniczych, sprawiedliwości oraz obyczaju nadawano nawet postać krótkich sentencji, zwanych też paremiami. Wiele z nich sformułowali słynni juryści tej epoki, np. Ulpian, Papinian, Gaius, Paulus, Cicero. Zachowały one aktualność aż do czasów współczesnych, a dzisiejsi prawnicy często się na nie powołują. Są one trwałym dorobkiem europejskiej kultury prawnej.

Paremia - to inaczej przysłowie, sentencja łacińska, aforyzm, maksyma.

Paremia prawnicza (używana przez prawników) - jest to krótka sentencja sformułowana najczęściej przez jurystę będącego uznanym autorytetem prawniczym (z reguły jurystę starożytnego Rzymu), wyrażająca w przystępny sposób fundamentalną zasadę prawną.

Paremie łacińskie:

1. Ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi

2. Ignorantia legis excusat neminem - nieznajomość prawa nikogo nie tłumaczy (nie można zasłaniać się nieznajomością przepisów)

3. Lex retro non agit - prawo nie działa wstecz (nie podlega karze czyn, który nie był jeszcze zabroniony, gdy go popełniono)

4. Pacta sunt servanda - umów należy dotrzymywać. Zasada wyrażająca się w tym, że osoba, która zawarła ważną umowę, musi ją wykonać. Instytucja wywodząca się z prawa rzymskiego. Opiera się na dobrej wierze stron stosunku zobowiązaniowego i jest fundamentalną zasadą w każdym systemie prawnym. Klauzula generalna wzmacniająca rolę umów prawnych oraz pewność i stabilność prawa, jako podstawowego regulatora stosunków społecznych.

Z momentem zwycięstwa burżuazji nad feudalizmem we Francji dopiero wtedy prawne normy stały się możliwe do realizacji. Tłum wyległ na ulice i ruszył na Bastylię, na symbol królewskiej tyranii, spodziewali się znaleźć tam broń. Bastylię szybko zdobyli 14 lipca 1789 roku - dzień ten stał się świętem narodowym, od tego dnia zaczęła się rewolucja ludowa (Wielka Rewolucja Francuska).

Znaczenie Wielkiej Rewolucji Francuskiej:

• rewolucja doprowadziła do likwidacji feudalizmu; chłop otrzymał ziemię na własność;

• na miejsce feudała zjawił się kapitalista (nie zażegnano więc wyzysku), powstała nowa klasa - burżuazja;

• wprowadzono wolność słowa, swobodę wyznania, nietykalność osobistą;

• rewolucja zniosła przywileje szlachty i osłabiła dawną arystokrację;

• rewolucja zrodziła patriotyzm i świadomość obywatelską;

• zmieniła kryteria i drogi społecznego awansu (w wojsku zaczęła się liczyć odwaga i zdolności a nie pochodzenie - przykładem jest obdarzony wielkim talentem przywódczym Napoleon Bonaparte);

• rewolucja stała się wzorem dla innych feudalnych państw (Austria, Anglia);

• rewolucja pociągła niepotrzebne ofiary, zniszczenie kraju, dóbr kultury i tradycyjnych wartości.

5). Dziedziny prawoznawstwa

dogmatyka prawa - zajmuje się prawem aktualnie obowiązującym w poszczególnych krajach, a także prawem obowiązującym w stosunkach między państwami, czyli prawem międzynarodowym publicznym. Opisuje normy prawne, systematyzuje je, ocenia ich funkcjonowanie. Dzieli się na działy, dyscypliny:

- prawo konstytucyjne,

- prawo cywilne,

- prawo karne,

- prawo administracyjne

- prawo skarbowe

historia państwa i prawa - zajmuje się dziejami państwa i prawa w poszczególnych krajach. Stara się ustalić, jak było zorganizowane i jak działało państwo w danym kraju, jakie obowiązywały w nim normy prawne. Odtwarza fakty, systematyzuje je. Próbuje wyjaśnić, dlaczego istniały takie a nie inne instytucje państwowe i normy prawne, jakie przyniosły owoce, dlaczego w taki a nie w inny sposób rozwijało się dane państwo, dlaczego jedne państwa rosły w siłę, a inne upadały. Próbuje także wyjaśnić, dlaczego prawo, które powstało i obowiązywało w jakimś kraju, było przyjmowane i stosowane w innych krajach, czasami parę wieków później. Historia prawa interesuje się zarówno prawem wewnętrznym, krajowym jak i międzynarodowym.

historia doktryn politycznych i prawnych - zajmuje się tym, co ludzie myśleli na temat państwa i prawa. Ustala, jak zapatrywali się na państwo i prawo. Stara się ustalić treść badanych poglądów, systematyzuje je, wyjaśnia ich genezę i ewolucję, ocenia i bada ich wpływ na państwo i prawo oraz na życie społeczności międzynarodowej. Zajmuje się przede wszystkim poglądami reprezentatywnymi dla poszczególnych epok, systemów politycznych, narodów lub klas społecznych. Interesują ją poglądy, które wpływały na rozwój wiedzy o państwie.

Doktryny są sposobem analizy jak jest postrzegana władza:

- doktryna socjalistyczna

- doktryna chadecka

- doktryna społeczna kościoła katolickiego

teoria państwa i prawa - ujmuje państwo i prawo w sposób globalny. Zajmuje się nimi jako określonymi zjawiskami społecznymi, a nie państwem i prawem w określonym czasie i w określonym kraju. Interesują ją nie tylko dzieje i teraźniejszość państwa i prawa, ale także ich dalsza ewolucja. Stara się również przedstawić związki, jakie zachodzą między państwem a prawem. Definiuje podstawowe definicje w prawie karnym, cywilnym.

6). Prawo

Prawo jest pojęciem wieloznacznym. Możemy wyróżnić prawa przyrody, prawa ekonomiczne, prawa towarzyskie, rozwoju społecznego, prawa stanowione (konstytucyjne, cywilne, pracy, administracyjne, finansowe itd.)

Prawo - to zespół, całokształt ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, regulujących zachowania doniosłe z punktu widzenia państwa, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo.

Normy prawne powstają w dwojaki sposób:

są przez państwo wydawane (ustanawiane)

Z wydawaniem normy mamy do czynienia wówczas, gdy państwo działając przez swoje upoważnione organy wydaje normę prawną dotychczas nieistniejącą.

są przez państwo sankcjonowane

O usankcjonowaniu mówimy wówczas, gdy państwo normę stosowaną dotychczas jako np. obyczajową sankcjonuje, czyli uznaje za obowiązującą.

Prawo stanowi zbiór norm prawnych uporządkowanych.

Prawo dzieli się na gałęzie a te z kolei dzielą się na instytucje prawne.

Następne stulecia doprowadziły do dalszego umocnienia poglądu o samodzielności prawa tworzonego (ustanawianego lub uznawanego) i chronionego przez rządzących. Nazywano je prawem pozytywnym, tj. obowiązującym tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną.

7). Kierunek pozytywistyczny

Kierunek pozytywistyczny uznaje, że prawem jest zespół norm (wypowiedzi o powinnym zachowaniu) ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu.

Pozytywizm prawniczy rozwinął się w XIX wieku. Był związany z dominującym prądem myślowym: pozytywizmem filozoficznym - poszukiwał on takiego prawa, które jest

dostępne badaniu empirycznemu, odrzucał wszelką metafizykę. Przyjmowano, że prawo istnieje tylko w postaci tekstów aktów normatywnych.

Cechy pozytywistyczne norm prawnych:

1. dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, przez co kontroli władzy publicznej nie są poddane sumienia ani myśli obywateli, ale jedynie ich czyny. Jednocześnie tak długo jak czyny człowieka nie godzą w wolność i dobra innego człowieka, prawo pozwala obywatelowi cieszyć się jego własną wolnością;

2. mają szczególną genezę - są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet. Podmiot ten jest suwerenem - posiada zwierzchnią i najwyższą władzę wobec poddanych mu osób, a jednocześnie sam nie podlega władzy innego podmiotu;

3. przestrzeganie tego prawa zagwarantowane jest przez przymus, którym może posługiwać się władza publiczna;

Prawo jest nierozłącznie związane z państwem. Integralną cechą prawa jest przymus.

W państwie wyróżniamy następujące organy przymusu państwowego:

- policja

- organy egzekucyjne (komornicy)

- służba więzienna

- władza sądownicza

Organy przymusu państwowego działają w oparciu o ustawy.

4. prawo składa się z wielu elementarnych norm (reguł) wyznaczających zachowania adresatów w typowych przypadkach. Jednocześnie normy te tworzą uporządkowaną, względnie spójną i kompletną całość, zwaną systemem prawa, z którego za pomocą logicznych wnioskowań można w każdym indywidualnym przypadku wyprowadzić właściwą decyzję władczą (organu administracji lub sądu);

5. porządek prawny przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego, a więc odrębnego od prawa zwyczajowego, prawa tworzonego przez sędziów itp. Jedynym źródłem prawa jest ustawa lub powstające na jej podstawie tzw. prawodawstwo delegowane;

6. ze względu na genezę prawa i naturę norm prawnych pozytywizm prawniczy zakłada, że nie ma koniecznego związku między prawem i moralnością, oraz prawem stanowionym przez państwo, takim, jakie jest, a prawem takim, jakie być powinno.

Po upływie burzliwego XX stulecia pozytywistyczna wizja prawa uległa istotnej modyfikacji:

1. państwo nadal jest uważane za głównego twórcę prawa, co nie pozbawia jednak rangi prawa norm pochodzących od innych autorytetów: wspólnoty międzynarodowej, takich wspólnot kontynentalnych, jak Unia Europejska, wspólnot regionalnych i lokalnych o szerokiej autonomii, korporacji zawodowych itp.

2. system prawa nie składa się wyłącznie z norm przypominających wojskowe rozkazy, lecz również z innych wzorców i wytycznych postępowania, np. z zasad, reguł sensu, standardów etycznych;

3. system prawa nie zawsze jest kompletny (zupełny) i niesprzeczny wewnętrznie, stosowanie prawa nie polega więc wyłącznie na prostym odnoszeniu ogólnej reguły do konkretnego przypadku;

4. prawo tworzone i stosowane jest przez faktycznie działające instytucje, a te urzeczywistniają rozmaite wartości i ideały, kierują się pewną polityką motywowaną przez wzgląd na wartości społeczne itp.

8). Kierunek prawnonaturalny

Kierunek prawnonaturalny zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań i że ludzie związani są także prawem naturalnym, normami lub choćby ideałami niebędącymi wytworem ludzkiego stanowienia.

W ujęciach tradycyjnych (np. tomistycznym) prawo naturalne obejmuje trzy założenia:

1. prawo naturalne wywodzi się z woli Boga, nie pochodzi więc od władcy ani jego poddanych

2. prawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować i urzeczywistniać, jest ideałem dobrego prawa, sednem sprawiedliwości

3. w przypadku sprzeczności między nakazem prawa naturalnego a prawem pozytywnym, prawo naturalne ma pierwszeństwo i pozbawia prawo pozytywne mocy obowiązywania

9). Prawo jako zjawisko społeczne

Prawo jest zjawiskiem społecznym.

Cechy prawa jako zjawiska społecznego:

1. pojawia się wtedy, gdy wyznacza sposoby zachowania pewnej grupy

2. nie dotyczy stosunku człowieka do samego siebie

3. wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym

4. powstaje jako produkt procesu decyzyjnego - mniej lub bardziej sformalizowanego

5. jest formułowane i bronione przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji (parlamentu, rządu, sądów itp.)

6. obowiązywanie norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa, tzn. od tego, w jakim stopniu członkowie społeczeństwa są gotowi przestrzegać je i sankcjonować

Prawo ma charakter:

normatywny

Prawem są normy (reguły, zasady, przykazania), co oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za obowiązujące, wiążące, dyscyplinujące do określonego sposobu postępowania.

perswazyjny

10). Funkcje prawa

Funkcje:

• stabilizacyjna - utrwalenie istniejącego ładu politycznego, gospodarczego w społeczeństwie

• dynamizacyjna - promuje zmiany w różnych sferach życia społecznego

• ochronna - prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia

• organizacyjna - tworzy instytucjonalne warunki życia społecznego i państwowego

• represyjna - sankcje za niedostosowanie się do obowiązującego prawa

• wychowawcza - wyrabia w adresatach norm trwałe przekonania, skłonności, nawyki

Według innej propozycji wyróżnić można funkcje:

• kontrolna - rezultatem działania prawa jest poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli;

• dystrybutywna - zobowiązania społeczeństwa wobec państwa (materialne, podatkowe);

• regulacja konfliktów - prawo rozstrzyga spory między ludźmi, spory, które pojawiają się w przypadku niezgodności interesów i opinii jednostek i grup ludzkich.

11). Wieloznaczność terminu „prawo”

Prawo dzielimy na:

prawo materialne - ogół norm regulujących treść stosunków prawnych, czyli

obowiązki i uprawnienia ludzi oraz osób prawnych, ich zachowanie w życiu społecznym.

(Konstytucja, Kodeks karny, Kodeks cywilny, Kodeks Administracyjny).

prawo formalne (zwane także procesowym) - określa tryb postępowania przed

organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym

(Kodeks postępowania karnego, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks postępowania administracyjnego, Konstytucja, regulamin Sejmu i Senatu)

Drugi podział prawa:

prawo przedmiotowe - jest to zespół norm postępowania pochodzących od państwa (prawo).

prawo podmiotowe - jest to sytuacja, w której określonemu podmiotowi na podstawie prawa przysługuje określone uprawnienie czy wiązka uprawnień (uprawnienie).

Prawo - jest to ogół generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania ustanowionych

lub uznanych przez kompetentne organy władzy publicznej regulujących istotne

z punktu widzenia władzy lub społeczeństwa stosunków społecznych, których

przestrzeganie zagwarantowane jest groźbą użycia przymusu fizycznego.

12). Normy postępowania

Prawo składa się z norm postępowania ludzi. Norma to pewien wzorzec. Jest ona podstawą do podziału zachowań na takie, które są z nią zgodne, takie, które są z nią niezgodne, oraz na takie, do których dana norma się nie odnosi.

Norma postępowania - to wypowiedź, która określonym podmiotom jako jej adresatom wskazuje jak mają postępować w określonych warunkach.

Mamy trzy rodzaje wypowiedzi:

1. sądy - zdanie, że coś jest albo czegoś nie ma;

2. oceny - których ujawniony jest stosunek podmiotu do pewnej sprawy, stan emocjonalny, osąd, określa aprobatę lub dezaprobatę określonego stanu rzeczy;

3. normy wypowiedzi perswazyjnych /prawda - fałsz/, nie posiada wartości logicznych, dzielimy je na:

z punktu widzenia relacji między normodawcą i adresatem

1. autonomiczna - normodawca i adresat są tym samym podmiotem, np. normy zawarte w regulaminie sejmu, sejm ustala dla siebie normy

2. heteronomiczna - normodawca stanowi dla innych podmiotów, czyli normodawca i adresat stanowionej przez niego normy to dwa różne podmioty.

sposobu określenia adresata normy

1. indywidualna - reguluje zachowanie się imiennie wyznaczonej osoby, podmiotu, jednorazowej sytuacji np. wezwanie na policję, do sądu, nie są normami prawnymi

2. generalna - odnosi się do adresatów rodzajowo oznaczonych i do sytuacji się powtarzających, ale także do sytuacji jednorazowych (np. „każdy student powinien co roku poddać się badaniu lekarskiemu” a także „każdy student w marcu 2009 ma obowiązek poddać się rentgenowskiemu badaniu płuc”)

z punktu widzenia sposobu zachowania adresata normy

1. konkretna - to norma która wyznacza do spełnienia jakiś czyn, który jest niepowtarzalny (np. oddanie określonego długu, zapłacenie określonego czynszu za wynajem mieszkania)

2. abstrakcyjna - norma która wyznacza zachowanie określonego rodzaju, zachowanie w zasadzie powtarzalne (np. wynagrodzenie wyrządzonej szkody, zarządzenie ogłoszenia ustawy).

Normodawca - to osoba, albo odpowiednio zorganizowaną grupa osób, która ustanawia normę.

Przykłady norm:

Indywidualna i konkretna:

„Jacek Kowalski powinien zapłacić Włodzimierzowi Kubikowi 500 zł tytułem odszkodowania za zniszczenie płaszcza, do którego doszło w dniu 1 lutego 2002r.”

Generalna i konkretna:

„Każdy student UAM jest obowiązany wziąć udział w zebraniu wyborczym w dniu 14 marca 2002r.”

Indywidualna i abstrakcyjna:

„Jacek Owaki jest obowiązany uiszczać kwotę 250 zł miesięcznie z tytułu najmu pokoju”

Generalna i abstrakcyjna:

„Każdy, kto wyrządził drugiemu szkodę, jest obowiązany ją naprawić”

„Wykonawca robót budowlanych powinien nie zwłocznie zawiadomić inwestora o tym, że dostarczone przez inwestora maszyny nie nadają się do prawidłowego wykonania robót”

Inne normy:

Norma jednostkowa - wtedy, kiedy norma adresowana jest do adresata, wtedy kiedy jest tylko jeden taki, np. prezydent Polski.

Norma pusta - adresowane do adresata, którego nie ma o takich cechach.

Norma faktycznie ogólna - kiedy jest więcej niż jeden adresat.

Norma znajduje zastosowanie, gdy powstanie zespół okoliczności wskazanych w normie, w których adresat normy ma postąpić w sposób w tej normie wyznaczony.

Normy ustanowionych lub uznanych form prawa

• stanowienie prawa - wyraz woli autorytetu, który tworzy normę prawną (ustawa, Konstytucja)

• uznanie polega na objęciu normy postępowania ochroną ze strony państwa, czyli sankcją państwową

Statuty wiślicko - piotrkowskie

13). Język prawny i język prawniczy

Język prawny - język, w którym formułowane jest prawo, a więc język przepisów i norm prawnych. Jest zawarty tekstach prawnych - Konstytucji, ustawach, rozporządzeniach, dekretach (aktach normatywnych).

Język prawniczy - specyficzny język używany przez osoby stosujące i interpretujące prawo. Jest to język, w którym prawnicy rozmawiają o prawie.

14). Przepis a norma prawna

Przepis prawny - jest jednostką techniczną aktu prawnego, techniczny sposób wyrażenia normy prawnej. Wypowiedź zdaniokształtna, rozpoczynająca się pewnym paragrafem lub artykułem, a kończąca się kropką.

Norma prawna - reguła powinnego zachowania zawarta w przepisie prawnym. Jest jednostką logiczną konstruowaną z przepisów prawa.

Podział norm i przepisów prawnych:

ze względu na stopień konkretności:

- konkretne - zawiera pełny opis wymaganego zachowania. Adresat wie z niej wszystko, co niezbędne, aby postąpić zgodnie z jej treścią.

- odsyłające - sama nie reguluje zachowania adresata w określonych okolicznościach, wskazuje jedynie inne normy, według których adresat ma postępować.

- blankietowe - nie tylko sama nie określa pożądanego postępowania adresata, ale nawet nie odsyła do istniejących konkretnych norm prawnych, do jakich w danej sytuacji należy się stosować. Normy blankietowe odsyłają do aktów prawnych, które zawierają upoważnienie do stanowienia norm regulujących sprawy określone w normie blankietowej

ze względu na zasięg obowiązywania:

- uniwersalne - to takie przepisy, które swoim obowiązywaniem obejmują całe

terytorium państwa, taki zasięg obowiązywania mają z reguły akty normatywne stanowione przez najwyższe organy władzy państwowej (Sejm, Prezydent), i naczelne organy administracji rządowej (Rada Ministrów, Ministrowie)

- partykularne - przepisy, które mają ograniczony zasięg obowiązywania

sprowadzony do określonego fragmentu terytorium państwa (województwo, powiat, gmina). Jest to tzw. prawo miejscowe.

ze względu na moc stosowania:

- bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) - dyspozycja zawarta w tych

przepisach przez ustawodawcę musi być bezwzględnie spełniona, niedostosowanie się do wzoru zachowania pociąga za sobą ściśle określone prawem skutki.

Przykład: art. 119 kc. brzmi:

„Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”

Okres przedawnienia w prawie cywilnym wynosi 10 lat.

- względnie obowiązujące (ius dispositivum) - dyspozytywne - w tych

przepisach jest zawarty wzór zachowania, ale podmiot, do którego przepis jest skierowany może skorzystać z tego wzoru lub nie, ewentualnie ten wzór modyfikować.

Przykład: Art. 510 § 1 kc. stanowi:

„umowa sprzedaży (…) lub inna umowa zobowiązująca do

przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej, albo, że strony inaczej postanowiły”

zwrot ten daje przyzwolenie na modyfikację zachowania określonego w dyspozycji

ze względu na to, czy przepisy rozstrzygają bądź nie o obowiązywaniu innych przepisów prawnych:

- derogacyjne - zamieszczane są w postanowieniach końcowych aktu

normatywnego (Kodeksu, ustawy), uchylają dotychczas całości lub pewne części dotychczas obowiązujących przepisów prawnych regulujących jakiś obszar stosunków społecznych. Uchylone w całości lub w części przepisy mogą, ale nie muszą być zastępowane przez nowe

- kolizyjne - ich zadaniem jest rozstrzyganie, który z systemów prawnych

jednocześnie obowiązujących na terenie danego państwa będzie miał zastosowanie w konkretnym przypadku

- przejściowe (intertemporalne) - rozstrzygają o sposobie postępowania z

pewnymi zaistniałymi stanami faktycznymi (zdarzeniami) powstałymi pod rządami starego prawa, a podlegającymi już prawnej ocenie nowym przepisom, wówczas gdy stare przepisy zastąpiono nowymi.

15). Budowa normy prawnej

Norma prawna - to wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania, wydana lub

usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Norma prawna stanowi rezultat interpretacji przepisów prawa. Norma prawna jest najmniejszym analitycznym elementem prawa, który daje odpowiedź na pytania: kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić i jakie są negatywne następstwa zachowania niezgodnego z wzorem powinnego zachowania.

Normy prawne czyli wypowiedzi, jak określone osoby w określonych okolicznościach mają się zachować, są zawarte w ustawach, rozporządzeniach, umowie zbiorowej pracy lub także orzeczeniach sądowych albo mogą być przechowywane jedynie w świadomości.

Normy prawne są normami generalnymi tj. adresowanymi do nieokreślonej imiennie liczby podmiotów i przeważnie obliczonymi na wielokrotne zastosowanie.

Normy indywidualne nie są normami prawa. Są natomiast aktami stosowania prawa. Mają charakter konkretny. Dotyczą imiennie określonego podmiotu i odnoszą się do jednorazowej sytuacji.

Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy prawnej wynika, dla jednej strony obowiązek a dla drugiej osoby prawo. Drugą stroną są organy państwowe.

Norma prawna jest wypowiedzią, która powinna udzielać odpowiedzi przynajmniej na trzy pytania:

1. kto i w jakich okolicznościach ma się zachować w pożądany sposób,

2. jak ma się zachować adresat normy,

3. jak zareaguje państwo, jeżeli adresat nie zachowa się w sposób wskazany w normie.

Wyróżnia się dwie główne koncepcje budowy normy prawnej:

I. Koncepcja trójelementowa:

Według tej koncepcji normę prawną dzielimy na:

1. HIPOTEZA to ta część normy prawnej, która wskazuje jej adresatów oraz okoliczności, w jakich mają się oni zachować w sposób wskazany w normie.

2. DYSPOZYCJA - to najważniejsza część normy. Wskazuje ona sposób postępowania, jakiego od adresatów normy oczekuje normodawca.

3. SANKCJA - ta część mówi o tym, jak zareaguje państwo na niezastosowanie się przez adresata do wskazań zawartych w dyspozycji normy.

Adresatem pierwotnym jest ten podmiot, o którym mowa w hipotezie i dyspozycji normy.

Adresat wtórny to ten podmiot, o którym mowa w sankcji, i jest nim zawsze państwo, jakieś jego organy. Adresat wtórny wchodzi do akcji warunkowo, gdy adresat pierwotny nie zachowa się w sposób wskazany w dyspozycji normy.

II. Koncepcja norm sprzężonych:

A. NORMA SANKCJONOWANA

H1 D1

adresat normy jest podmiotem prawa

B. NORMA SANKCJONUJĄCA - znajduje zastosowanie tylko wtedy, kiedy norma sankcjonowana nie zostanie zrealizowana

H2 D2

adresat wtórny dyspozycja

Norma sankcjonowana - (pierwotna), skierowana jest do adresatów pierwotnych. W hipotezie określone są: adresat i okoliczności, w których jest mu coś nakazane, zakazane, dozwolone. W dyspozycji formułuje się regułę powinnego zachowania.

Norma sankcjonująca - skierowana do adresata wtórnego (organów państwa). Uruchomiona zostaje tylko w wypadku naruszenia normy sankcjonowanej. W hipotezie normy sankcjonującej określa się, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej zostanie zastosowana pewna sankcja. Dyspozycja tej normy przewiduje obowiązek poniesienia skutków naruszenia normy sankcjonowanej i upoważnienie dla organów państwa do ich realizacji.

Problem norm sankcjonowanych i sankcjonujących - sankcjonujących nawiązaniu do koniecznych elementów normy, z punktu widzenia struktury, w każdej normie wyróżnia się hipotezę i dyspozycję.

Hipoteza obejmuje wskazania adresata normy oraz okoliczności, w których adresat ma obowiązek w pewien sposób postąpić, czy postępować, czyli zakresem zastosowania normy.

Dyspozycja obejmuje natomiast wskazanie nakazanego, bądź zakazanego  postępowania.

Tradycyjnie wysnuwa się koncepcję iż elementem każdej normy prawnej, są nie tylko hipoteza i dyspozycja, ale również tzw. Sankcja. Współcześnie zagadnienie sankcji w normach prawnych rozwiązuje się za pomocą koncepcji norm sprzężonych, tj. normy sankcjonującej oraz sankcjonowanej.

Norma sankcjonowana wskazuje, że jeżeli wystąpią warunki W1, to adresat A1 ma obowiązek czynić C1.

Norma sankcjonująca wskazuje, że jeżeli wystąpią warunki W2 (polegające na tym, że adresat A1 nie wykona czynu C1) to adresat A2 (zwykle organ państwa) ma obowiązek ma na to zareagować, wykonując czyn C2, czyli sankcję, który to czyn jest tak dobrany, by standardowo był bardziej dolegliwy dla adresata A1, niż wykonanie czynu C1.

Związek miedzy normą sankcjonowaną, a sankcjonującą ma charakter funkcjonalny, w tym sensie, że normy sankcjonujące służą do  zabezpieczenia przestrzegania norm sankcjonowanych.

16). Reakcja państwa na nieprzestrzeganie prawa

Sankcja - sposób zachowań się władzy publicznej w przypadku niezrealizowania norm

prawnych. Sankcja związana jest z normami postępowania.

Sankcje mają charakter socjologiczny, rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje:

sankcja rozsiana - krytyczny osąd niezgodnego z prawem postępowania przez opinię publiczną lub jej część, wyraża dezaprobatę społeczną wobec przestępstwa, może przyjąć formę bojkotu, potępienia i pogardy,

sankcja skupiona - odnosi się do zorganizowanego przez państwo działania

bezpośrednio na osobę popełniającą wykroczenie. Wyróżniamy trzy rodzaje sankcji skupionych za nieprzestrzeganie norm prawnych:

1. sankcja karna (represyjna) - polega na pozbawieniu podmiotu ważnych dla niego dóbr; jest ona stosowana za dokonanie czynów niebezpiecznych, zabronionych przez prawo. Polega na wymierzeniu pewnego zła, pewnej dolegliwości. Istotą jest ażeby sprawca dokonał pewnego rachunku. Kara wymierzona osobie winnej ma powstrzymać inne osoby od naruszania prawa (prewencja ogólna). Ma też powstrzymać osobę ukaraną od naruszania prawa w przyszłości (prewencja szczególna). Kara ma zatem spełniać określoną rolę wychowawczą, musi być także wyrażona tak aby przekraczanie norm prawa było dla adresata normy nieopłacalne.

Kara polega na pozbawieniu podmiotu dóbr: wolności, praw obywatelskich, prawa wykonywania zawodu, prawa pozbawienia życia.

występuje w procesie karnym

2. sankcja egzekucji - polega na przymusowym wykonaniu zachowania wymaganego przez normę prawną; polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzegał, do zrealizowania takiego stanu rzeczy, jaki powinien powstać w wyniku dobrowolnego przestrzegania normy. Procedura wymuszająca do przywrócenia stanu prawa może być długa (egzekucja komornicza - wymuszenie na dłużniku uregulowania świadczenia) i kosztowna.

Państwu nie zależy na zadaniu adresatowi normy określonej przykrości. Zależy mu jedynie na tym, aby stan rzeczy zgodny z normą został zrealizowany.

występuje w prawie cywilnym i administracyjnym

3. sankcja nieważności - polega na unieważnieniu działań niezgodnych z prawem; dotyczy różnych stosunków prawnych, konwencjonalnych; związana jest z czynnościami umownymi, regulowanymi przez prawo (np. związek małżeństwa)

występuje w prawie cywilnym i rodzinnym

Warunki dokonania tych czynności:

konstytutywne - warunki, których nie przestrzeganie powoduje nieważność

ex tunc - unieważnienie od momentu złamania prawa

ex nunc - unieważnienie od momentu wydania decyzji

konsekutywne - przestrzeganie ich nie jest niezbędne

17). Akt normatywny

Akt normatywny - to dokument władzy publicznej zawierający normy prawne

regulujące jakiś zespół stosunków społecznych. Publikowane są w tzw. dziennikach promulgacyjnych (Dziennik Ustaw, Monitor Polski)

Elementy w budowie aktu normatywnego:

1. nazwa rodzajowa aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie lub tp.);

2. data uchwalenia (ustanowienia) aktu;

3. tytuł określający jego zakres przedmiotowy (np. o szkolnictwie wyższym, o samorządzie terytorialnym, o prawie bankowym itp.)

4. preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości, którymi się kierował lub które chciałby promować i chronić itp. Preambuła nie jest koniecznym elementem aktu normatywnego, występuje sporadycznie, lecz jest częsta w przypadku konstytucji;

5. część ogólna - obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych, zwykle elementy hipotez, a także normy sankcjonujące; umieszczone są również tzw. definicje legalne, które wyjaśniają znaczenie pojęć używanych w danym akcie;

6. część szczególna - zawiera zasadniczą materię aktu normatywnego, przepisy, normy prawne

7. przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie)

8. podpis złożony zgodnie z wymaganą procedurą - w przypadku ustaw prezydenta.

18). Stosunek prawny

Stosunek prawny - jest jednym z rodzajów stosunku społecznego. Stosunek społeczny zachodzi co najmniej między dwiema osobami, z których jedna oddziałuje na drugą, lub gdy jakieś normy obowiązujące w danym środowisku wskazują określone zachowania się tych osób wobec innych.

Stosunki prawne wyróżniają się tym, że ich powstawanie, elementy składowe, zmiana i ustanie jest związane z treścią norm prawa pozytywnego.

Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają w wyniku zaistnienia wydarzeń zwanych faktami prawnymi.

Zdarzeniami w języku prawniczym określa się wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody. Normy prawne łączą z tymi faktami skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany, wygaśnięcia większości stosunków prawnych:

- śmierć człowieka łączy się z wygaśnięciem większości stosunków prawnych,

których był stroną,

- śmierć człowieka łączy się z nawiązaniem stosunków prawnych, w których jako

strony występują spadkobiercy zmarłego,

- powódź czyni aktualnymi zobowiązania instytucji ubezpieczającej wobec osoby

ubezpieczonej, która poniosła straty w wyniku powodzi.

Fakty prawne

Zdarzenia Zachowania

Czynności konwencjonalne Czyny

Czynności Akty Akty

prawne tworzenia stosowania

prawa prawa

Zgodne Niedozwolone

z prawem

Zachowania są to wydarzenia zależne od woli ludzkiej. Dzielą się one na czyny i czynności konwencjonalne.

Czyny występują w postaci:

1. zgodnych z prawem:

- nakazanych np. stawienie się do poboru wojskowego

- dozwolonych np. znalezienie skarbu

2. niedozwolonych (przestępstwa, wykroczenia np. zniszczenie cudzego mienia)

Czynności konwencjonalne dzielimy na:

1. czynności prawne - wymagające oświadczenia woli zmierzające do wywołania

skutków prawnych podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne.

- jednostronne (testament, przyrzeczenie publiczne)

- dwustronne (umowa kupna-sprzedaży)

- wielostronne (umowa spółki)

2. akty tworzenia prawa - czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa (ustawy, rozporządzenia)

3. akty stosowania prawa - czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa (wyroki sądowe, decyzje administracyjne), wywołują skutki prawne:

Orzeczenia o charakterze konstytutywnym a deklatoryjnym:

Akt konstytutywny - akt prawny, który tworzy nowe prawa i obowiązki adresata, do którego jest skierowany. Wywołuje on skutki prawne w momencie jego wydania (albo uprawomocnienia się).

Akt deklaratoryjny - akt prawny, który nie tworzy, nie znosi, i nie zmienia istniejącego stosunku prawnego lecz potwierdza istniejące prawa i obowiązki jego adresata(ów). W sposób prawnie wiążący stwierdza o istnieniu określonego stanu prawnego, rzadziej faktycznego, który istnieje niezależnie od aktu

19). Podmioty stosunku prawnego

Podmiotami stosunku prawnego - są osoby (będące jednocześnie adresatami norm

regulujących ten stosunek), które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób, będącymi uczestnikami tego samego stosunku prawnego.

Możemy wskazać różne typy podmiotów prawa:

• W prawie konstytucyjnym podmiotami stosunków prawnych może być państwo, reprezentowane przez organy władzy publicznej np. Sejm, Radę Ministrów, jednostki samorządu terytorialnego reprezentowane przez ich organy (Rada Gminy, prezydent miasta). Podmiotem prawa jest też naród jako zbiorowość wszystkich obywateli.

• W prawie administracyjnym oprócz organów państwa i samorządu występują obywatele danego kraju a także cudzoziemcy, stronami są także instytucje takie jak: banki, szkoły, kościoły, przedsiębiorstwa.

• W prawie karnym podstawowym podmiotem jest państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości (prokurator, sąd) oraz są sprawcy czynów.

• W prawie cywilnym podmiotami są osoby fizyczne i osoby prawne.

Osobą fizyczną jest każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci. Każda osoba fizyczna ma zdolność prawną.

Zdolność prawna - możność uczestnictwa, jako podmiot, w stosunkach prawnych.

Ujmując rzecz od innej strony, zdolność prawna to możność nabywania uprawnień i

obowiązków względem innych osób.

Jest to zatem stan potencjalny, niezależnie od wieku, sprawności psychicznej i innych okoliczności. Dzięki zdolności prawnej nabywa się uprawnienia i obowiązki, nawet jeśli samodzielnie się ich nie wykonuje. Zdolności prawnej odebrać ani ograniczyć nie można, jest ona uważana za stan przyrodzony.

Prawo cywilne, w tym prawo rodzinne a także przepisy innych ustaw i rozwinięte na ich tle orzecznictwo sądowe nadają pewne uprawnienia dziecku poczętemu, lecz jeszcze nienarodzonemu (nasciturus). Uprawnienia te nie składają się jednak na pełną zdolność prawną.

Osobie fizycznej przysługuje również zdolność do czynności prawnych, tj. zdolność do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.

Składanie oświadczeń woli wymaga dojrzałości emocjonalnej i intelektualnej, muszą więc być spełnione warunki:

1. osiągnięcia pełnoletniości (w Polsce lat 18)

2. nieutracenia zdolności do czynności prawnych w następstwie ubezwłasnowolnienia

Za osoby niepełnoletnie i ubezwłasnowolnione czynności prawne dokonują ich przedstawiciele prawni (rodzice, opiekunowie, kuratorzy)

Różny zakres czynności prawnych:

1. powyżej 18 lat: osoba fizyczna ma pełną zdolność do czynności prawnych

Pełną zdolność do czynności prawnych ma osoba pełnoletnia tj. taka, która ukończyła 18 lat i nie została częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolniona.

2. 13 - 18 lat: osoba fizyczna ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat a nie ukończyły 18 lat. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają również osoby częściowo ubezwłasnowolnione prawomocnym wyrokiem sądowym. Osoba fizyczna posiadająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może zawierać umowy (skutecznie) w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, np. 14-latek przy kupnie drożdżówki.

Osoby młodociane - powyżej 16 roku życia, mogą zawierać umowę o pracę, praca jest regulowana przez państwo

3. 0 - 13 lat: osoba fizyczna nie posiada zdolności do czynności prawnych w żadnym stopniu

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione.

Podstawą do ograniczenia lub całkowitego pozbawienia zdolności do czynności prawnych mogą być: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne. Takie osoby poprzez swoje działanie nie mogą dokonywać ważnych czynności prawnych, nabywać praw czy obowiązków.

Osoba fizyczna nieposiadająca zdolności do czynności prawnych nabywa prawa i obowiązki przez działania innych upoważnionych przez prawo osób, np. dziecko nabywa prawa i obowiązki poprzez działania jego rodziców.

Osoba prawna to taki podmiot, który nie jest osobą fizyczną ani organem państwowym.

Może to być zespół ludzi, wyposażony w pewne środki materialne w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa cywilnego) w osobowość prawną. Taka jednostka organizacyjna ma zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych.

Osobą prawną jest przedsiębiorstwo, uczelnia, szpital. Każda osoba prawna ma swój statut, swoją organizację, swoje organy.

Osoby prawne mają zawsze zdolność do czynności prawnych. Działają one zawsze poprzez swoje organy w sposób przewidziany prawem. Gdy osoba prawna nie ma organu, państwo ustanawia kuratora upoważnionego do działania w imieniu danej osoby prawnej.

Osoby prawne powstają w trybach:

1. tryb rejestracyjny - polega na wpisaniu osoby prawnej do pewnego rejestru. Konieczny jest element materialny.

Tryb rejestracyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną poprzez wpis do rejestru osób prawnych, który prowadzi organ państwowy, np. sąd. Tak osobowość prawną uzyskują w Polsce partie polityczne.

2. tryb erekcyjny - polega on na tym, iż w drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość prawną.

W tym trybie w Polsce powstają m.in. państwowe szkoły wyższe. tryb erekcyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z mocy samego prawa z chwilą swego powstania, np. Skarb Państwa. Wynika to z postanowień kodeksu cywilnego.

3. tryb koncesyjny (rejestrowy) - polega na tym, że osoba prawna jest powoływana z inicjatywy założycieli - osób fizycznych lub prawnych, a osobowość prawną uzyskuje w chwili wpisu do odpowiedniego rejestru na podstawie decyzji organu państwowego (sądu rejestrowego). Tryb koncesyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną na podstawie decyzji (otrzymaniu koncesji) właściwego organu państwowego, np. sądu.

Tak osobowość prawną w Polsce otrzymują:

- spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

- spółki akcyjne (tzw. kapitałowe)

- fundacje

- przedsiębiorstwa państwowe

- stowarzyszenia

- spółdzielnie

- związki zawodowe

Regulowany prawnie jest też tryb likwidacji osób prawnych. Polegać on może na:

- decyzji kompetentnego organu osoby prawnej,

- decyzji kompetentnego organu państwa, który nie zezwala na dalszą

działalność osoby prawnej,

- ogłoszeniu upadłości przez statutowe organy,

- upływu czasu, co dotyczy osób prywatnych, które zostały powołane na

czas potrzebny dla realizacji wyznaczonego celu.

W imieniu osób prawnych oraz ich organów działają przedstawiciele oraz pełnomocnicy. Przedstawicielem osoby prawnej jest, np. dyrektor przedsiębiorstwa, pełnomocnikiem, np. radca prawny.

Sformułowano wiele różnych poglądów, które współczesna doktryna porządkuje mówiąc o tzw. teoriach osób prawnych. Wśród nich wyróżnia się: teorie fikcji i teorie substratu.

Ogłoszenie upadłościowe podmiotu gospodarczego pociąga za sobą bardzo poważne skutki prawne. Przede wszystkim stanowi podstawę do wszczęcia postępowania upadłościowego. Sąd wyznacza osobę zarządzającą tym podmiotem - syndyka, który może podejmować od tego momentu działania związane z zarządem i likwidacją majątku upadłego. Zarząd nie może podejmować prawnie skutecznych decyzji, przestaje posiadać zdolność do czynności prawnych. Zdolność tę przejmuje syndyk.

Wniesienie zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości nie tamuje jego wykonania, oznacza to, że postanowienie to jest natychmiast wykonalne i pociąga za sobą szereg skutków, które można podzielić na trzy kategorie:
1). skutki ogłoszenia upadłości, co do osoby upadłego,

2). skutki ogłoszenia upadłości, co do majątku upadłego,

3). skutki ogłoszenia upadłości, co do zobowiązań upadłego.

20). Przedmiot stosunku prawnego

Przedmiotem stosunku prawnego - może być określone zachowanie (np. naprawa

samochodu zlecona warsztatowi usługowemu, sprawowanie opieki nad dzieckiem przez piastunkę).

Może nim być przedmiot materialny (majątkowy), np. ów samochód przekazany komuś w użytkowanie lub sprzedawany, dom stanowiący czyjąś własność, wynajmowane mieszkanie, prąd elektryczny nabywany od zakładu energetycznego.

Przedmiotem stosunku bywają też prawa, np. prawa osobiste (np. nie majątkowe prawa autorskie, wierzytelności, czyli uprawnienia wierzyciela wobec dłużnika, które mogą być np. przedmiotem sprzedaży).

Przedmiotu stosunku właśnie dotyczą owe obowiązki uprawnienia osób będących jego stronami (np. obowiązki i uprawnienia usługodawcy i usługobiorcy związane z naprawą samochodu, kupującego i sprzedającego dom, najemcy i właściciela mieszkania, autora i wydawcy dzieła literackiego itp.)

Przedmiotem stosunku prawnego - są rzeczy i dobra niematerialne:

rzeczy - naturalne części przyrody w stanie pierwotnym i przetworzonym

niematerialne:

- dobra intelektualne - wynalazki, patenty, prawa autorskie

- dobra osobiste - godność człowieka, wolność osobista, cześć, nazwisko, pseudonim, wizerunek

rzeczy ruchome i nieruchome - nieruchomości (grunty, budynki trwale związane z gruntem) oraz grunty (części powierzchni ziemskiej, będące odrębną własnością)

Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez odłączenia lub uszkodzenia przedmiotu odłączonego. Częścią składową nieruchomości są np. drzewa.

Pożytki naturalne rzeczy: to zboża, owoce, drewno i grzyby z lasu, zwierzęta w stanie wolnym (dzierżawa regulowana przez prawo łowieckie), ryby z jeziora, żwir i glina z ziemi. Właścicielem pożytku jest właściciel rzeczy.

Ciecze i gazy w stanie wolnym - to rzeczy będące niepoliczalnymi.

Przedsiębiorstwo - może być podmiotem (gdy jest wpisane w rejestr jest podmiotem różnych działań) lub w pewnych sytuacjach przedmiotem (np. sprzedaż przedsiębiorstwa) stosunku prawnego; zespół składników materiałowych i niemateriałowych wykorzystywanych do osiągnięcia celu.

21). Źródła prawa

Źródła prawa - decyzje państwowe ustanawiające lub uznające generalne, ogólne normy postępowania.

Należy do podstawowych pojęć nauk prawnych a występuje zarówno w języku prawnym jak prawniczym.

dokument (akt) zawierający przepisy prawne, z których możemy

wyinterpretować, odkodować, uzyskać wiedzę o treści norm prawnych ustanowiony przez odpowiedni organ publiczny

są to czynniki kształtujące prawo okoliczności, które wpływają na treść tego

prawa (tradycja, historia, systemy religijne, normy moralne).

Są rożne systemy normatywne (4) które funkcjonują w ramach jednej kultury .

Te systemy nie są ze sobą tożsame, czasem mogą być sprzeczne.

Wszystkie oparte są na normach ale mają różne sankcje. Są to:

1) moralność - normy mówiące co jest dobre a co złe, sankcją są tu wyrzuty sumienia

2) obyczaj - to normy wskazujące pewną konwencje typu „przyjęte jest że..”, sankcja to wyobcowanie z grupy

3) religia mówi co dobre a co złe ale w odniesieniu do porządku nadprzyrodzonego (to normy powiązane z istotą boską, jest to mieszanina moralności i obyczaju), operuje pojęciem grzechu , sankcja = potępienie

4) prawo to normy zapisane w przepisach, sankcja to pewne konsekwencje przewidziane norma prawną, przymus państwa

Im bardziej dotkliwa sankcja tym wyższa pozycja normy w systemie normatywnym !!!

Czasem normy ze sobą kolidują np. prawo dopuszcza aborcje a religia nie

Akt prawotwórczy - akt, wydany przez uprawniony podmiot publiczny, na podstawie upoważnienia zawartego w konstytucji lub innej ustawie, w formie przez ustawę przewidzianej, zawierający normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym.

Akty prawotwórcze bywają dzielone na akty powszechnie obowiązujące i akty kierownictwa wewnętrznego. Te ostatnie są przedmiotem badań nauki prawa administracyjnego.

Akty prawotwórcze są często utożsamiane ze źródłami prawa i aktami normatywnymi.

Pojęcie źródeł prawa jest pojęciem wieloznacznym i w różny sposób interpretowanym. Można wymienić 3 podstawowe i najbardziej przydatne znaczenia tego terminu:

1. Źródła prawa w sensie formalnym (fontes iuris oriundi) - to każdy akt, decyzja lub dokument, którą w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych. Źródłem prawa w sensie formalnym będzie więc w naszym systemie prawnym np. ustawa lub rozporządzenie odpowiedniego organu państwowego, natomiast w systemie prawnym anglosaskim ( common law-Wielka Brytania i USA) będzie nim także precedens lub decyzja sądu uznająca zwyczaj za normę prawnie wiążącą.

2. Źródła poznania prawa ( fontes iuris cognoscendi) - to różnego rodzaju dokumenty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych.

3. Źródła prawa w sensie materialnym - jest mało przydatne gdyż do czynników społecznych, ekonomicznych i politycznych, które warunkują treść prawa, np. do panujących przekonań moralnych czy panujących opinii.

22). System źródeł prawa w Polsce

W skład systemu źródeł prawa wchodzą zarówno źródła prawa stanowionego, jak i prawa uznanego, w tym znikomym zakresie prawa zwyczajowego.

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa są:

1. konstytucja - jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja stanowi inaczej. Może ona uchylić każdy akt, nie może natomiast zostać uchylona przez żaden akt. Zarówno uchwalenie jak i zmiana Konstytucji następuje w bardziej rygorystycznym trybie niż ten, który jest przewidziany dla ustaw. Znaczenie unormowań konstytucyjnych jest niezwykle ważne. Zgodnie z zasadą legalności wszystkie organy władzy państwowej (w tym organy administracji publicznej) są związane prawem i mogą wyłącznie działać na podstawie prawa. Zasada legalności ma dla prawa administracyjnego i jego źródeł pierwszorzędne znaczenie.

2. ustawy - są aktem prawotwórczym uchwalanym przez Sejm i Senat, ogłaszanym przez Prezydenta RP. W hierarchii źródeł prawa zajmuje ona drugie miejsce po konstytucji. Ustawa dochodzi do skutku w skomplikowanym procesie ustawodawczym ( patrz PRAWO KONSTYTUCYJNE, temat: TRYB USTAWODAWCZY)

3. ratyfikowane umowy międzynarodowe - są to umowy, których ratyfikacja dokonywana jest za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, oraz umowy, które do ratyfikacji takiej zgody nie potrzebują.

Art. 89 ust. 1 

Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:

1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji, 3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej, 4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi cześć krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Poza tym jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową międzynarodową ratyfikowaną za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, to wówczas taka umowa ma pierwszeństwo przed ustawą w razie kolizji między takim aktami prawnymi.

4. rozporządzenia - są wydawane przez organy wskazane w konstytucji. Są nimi:

1. Prezydent (art. 142 ust.1),

2. Rada Ministrów (art. 146 ust. 3 pkt 2),

3. Prezes Rady Ministrów (art. 148 pkt 3),

4. ministrom kierującym działami administracji rządowej (art. 149 ust.2),

5. KRRiT (Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji) (art. 213 ust. 2).

Rozporządzenie może być wydane przez wskazany organ na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie określa organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania w rozporządzeniu oraz wytyczne dot. treści rozporządzenia. Organ upoważniony w ustawie do wydania danego rozporządzenia nie może przekazać swej kompetencji w tym zakresie innemu organowi.

Obowiązują one na całym terytorium państwa.

Źródłami prawa mającymi charakter wewnętrzny są: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa RM oraz zarządzenia ministrów, uchwały Sejmu, uchwały Senatu, zarządzenia Prezydenta oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

1. akty prawa miejscowego (lokalnego, terenowego) - zajmują najniższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych powszechnie obowiązujących.

Są one wydawane przez organy samorządu terytorialnego (gminne, powiatowe, wojewódzkie) oraz terenowe organy administracji rządowej (wojewodowie a także organy administracji rządowej niezespolonej). Obowiązują one na obszarze działania tych organów. Aktami tego rodzaju są: rozporządzenia wojewodów, uchwały w referendum gminnym.

Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń, aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie we właściwym organie publikacyjnym.

23). Ogłaszanie aktów prawnych

Akty normatywne wydawane na podstawie ustaw można ogłaszać w okresie od dnia ogłoszenia danej ustawy, a przed dniem jej wejścia w życie; akt taki nie może wejść w życie wcześniej niż ustawa.

Dziennikami publikacyjnymi wydawanymi przez organy państwowe są:

• Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej,

• Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski",

• Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski B",

• dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej,

• dzienniki urzędowe urzędów centralnych

• wojewódzkie dzienniki urzędowe.

W "Dzienniku Ustaw", ogłasza się:

1. Konstytucję,

2. ustawy,

3. rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,

4. rozporządzenia wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, ministrów kierujących działami administracji rządowej, przewodniczących określonych w ustawach komitetów, będących członkami Rady Ministrów, oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji,

5. teksty jednolite aktów określonych w pkt 1-4,

6. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw,

7. uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenie ministra.

W "Monitorze Polskim", ogłasza się:

1. zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wydane na podstawie ustawy,

2. uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, wydane na podstawie ustawy,

3. teksty jednolite aktów określonych w pkt 1 i 2,

4. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze Polskim lub aktów normatywnych, które nie były ogłoszone,

5. uchwały Zgromadzenia Narodowego,

6. uchwały Sejmu,

7. uchwały Senatu,

8. akty urzędowe Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,

9. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz powierzeniu Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,

10. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.

24). Tworzenie prawa

Tworzenie prawa może odbywać się poprzez:

1. stanowienie - (np. stanowienie ustawy przez parlament, stanowienie rozporządzenia przez prezydenta) to czynność konwencjonalna kompetentnego organu państwa, poprzez którą ów „żąda”, aby normy prawne o ukształtowanej przez niego treści były realizowane. Stanowienie jest zatem aktem kreującym normy prawne. Może go dokonać jakiś jeden podmiot - organ jednoosobowy (np. prezydent, wojewoda), albo organ czy instytucja o charakterze kolegialnym (np. parlament, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji).

W polskim systemie kompetencję do stanowienia prawa ma parlament, w zakresie wydawania ustaw, oraz Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, minister kierujący działem administracji rządowej lub przewodniczący komitetu w zakresie rozporządzeń.

Odmianami stanowienia są:

współstanowienie - mówi się o nim, gdy normy prawne powstają w wyniku zgodnej decyzji dwóch lub więcej organów;

umowa - jest zgodnym co do treści stanowieniem norm postępowania dokonanym przez dwa lub więcej podmioty, przy czym zachowanie się jej partnerów może być wyznaczone w umowie w różny sposób. Adresatami norm zawartych w umowie są jej strony.

2. uznanie - akt uznania przez państwo jakiejś istniejącej normy za normę prawa składa się z dwóch elementów:

- aktu aprobaty danej normy,

- aktu jej przyjęcia do zespołu norm prawnych.

Względnie często stosowaną postacią uznania normy obyczajowej za normę prawną jest precedens.

Precedensem jest decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie, która jest przyjmowana jako wzorzec przy rozstrzyganiu innych analogicznych spraw.

Uznanie przednie - uznanie pewnych norm społecznych za normy prawa wcześniej niż dane normy się pojawiły.

Recepcja prawna - ma miejsce, wtedy gdy państwo przyjmuje jako obowiązujące w pewnej dziedzinie życia normy prawne pewnego państwa, przy czym mogą to być normy prawne, które od dawna nie obowiązują.

Kompetencja - to upoważnienie do dokonania czynności prawnej określonego rodzaju z

taki skutkiem, że aktualizują się przez jej dokonanie przewidziane w normie obowiązki jej adresatów. Czynność dokonana przez podmiot nieposiadający stosownej kompetencji jest aktem nieważnym.

Kompetencja może być:

- prawodawcza - rząd

- normodawcza - mają ją organy ustawodawcze, np. Sejm

- wykonawcza - wydanie ustaw

Kompetencja - jest prawem do działania. Kompetencja prawodawcza bądź normodawcza jest rozumiana jako element władczy. Jeżeli ktoś ma kompetencję to znaczy że ma władzę do stanowienia czegoś.

25). Zasięg obowiązywania aktów prawnych w czasie, przestrzeni i do osób

Dana norma obowiązuje, gdy mamy taką sytuację, iż norma została ustanowiona i do tej pory nie została uchylona przez kompetentny organ państwa.

• Zasięg aktów prawodawczych w czasie

Istotne dla stosowania prawa jest ustalenie momentu początkowego i momentu końcowego obowiązywania danej normy prawnej.

Akt prawotwórczy, a więc i normy w nim zawarte, obowiązuje od chwili, jaką sam wskazuje jako początek swego obowiązywania, czyli od momentu ogłoszenia lub po upływie vacatio legis.

Może to być data ustanowienia danego aktu, data jego publikacji w urzędowym organie publikacyjnym. W zasadzie nie może to być data wcześniejsza od daty publikacji aktu, a tym bardziej od daty jego ustanowienia.

Lex retro non agit - Prawo nie działa wstecz.

Jeśli akt prawotwórczy nie określa daty początkowej jego obowiązywania, przyjmuje się, że jest nią data jego publikacji w oficjalnym organie publikacyjnym.

W Polsce - data na stronie tytułowej Dziennika Ustaw czy Monitora Polskiego.

Nie ma terminu określającego koniec obowiązywania aktu prawotwórczego, chyba że sam akt wskazuje datę końcową swego obowiązywania. Wyjątkiem jest ustawa budżetowa oraz stany wyjątkowe i stany klęsk żywiołowych.

Przyjęto zasadę, że akt normatywny obowiązuje do czasu wydania nowego aktu o tej samej lub wyższej mocy prawnej, który uchyla tenże akt normatywny - tzw. derogacja.

Przyjmuje się również, że akt prawotwórczy przestaje obowiązywać, jeżeli jego przepisy przez dłuższy czas nie znajdują zastosowania, gdy wytwarza się przekonanie, że nie stosuje się ich, bo przestały obowiązywać wskutek zmiany sytuacji. Dzieje się tak, gdy dany akt nie został uchylony innym aktem prawotwórczym. Mówi się wtedy o wyjściu danego aktu z użycia, tzw. desuetudo - koniec obowiązywania aktu normatywnego przez jego niestosowanie.

Reguły kolizyjne - reguły mające na celu usunięcie sprzeczności norm w systemie prawa.

1. Lex superior derogat legi inferiori - Norma wyższa uchyla normę niższą. Kryterium jest hierarchia danego aktu prawnego

2. Lex specialis derogat legi generali - Norma szczegółowa uchyla normę generalną. Kryterium jest szczegółowość danego aktu prawnego (czas powstania)

3. Lex posterior derogat legi priori - Norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą. Kryterium jest chronologiczność danego aktu prawnego. Nie dotyczy, jeśli norma wcześniejsza jest wyższa.

4. Lex posterior generali non derogat legi priori speciali - Norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej szczegółowej.

• Zasada obowiązywania prawa w przestrzeni

Przyjęta jest zasada, że akt prawotwórczy wydany przez centralny organ państwa obowiązuje na całym terytorium danego państwa, chyba że sam zakreśla węziej granice przestrzenne swego obowiązywania.

Terytorium państwa to wycinek kuli ziemskiej podlegający zwierzchnictwu danego państwa. Obejmuje ono ląd, wodę i powietrze. Do terytorium państwa należy wszystko to, co jest pod powierzchnią lądu i wód, ograniczonych granicami i to aż do granic technicznej możliwości eksploatacji. Terytorium państwa to również obszar powietrzny oraz część morza przylegająca do wybrzeży należących do danego państwa.

Niektóre normy mają zastosowanie również do działań i zdarzeń, jakie mają miejsce na statkach morskich i powietrznych żeglujących pod banderą danego państwa, niezależnie od miejsca ich aktualnego pobytu, od tego czy znajdują się na wodach terytorialnych danego państwa, czy na obszarze innego państwa.

Akt prawotwórczy pochodzący od kompetentnego organu terenowego obowiązuje na części terytorium państwa, która jest podporządkowana władzy danego państwa, chyba że sam akt prawotwórczy ogranicza swoje obowiązywanie jedynie do części tego obszaru.

• Obowiązywanie aktów prawodawczych co do osób

Prawo danego państwa obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na terytorium danego państwa.

Status prawny ludności przebywającej na terenie określonego państwa nie jest jednak jednolity. Generalnie można wyróżnić:

1. obywateli państwa

2. inne osoby przebywające na terytorium państwa

Do drugiej grupy zaliczymy:

1. cudzoziemców i apatrydów (osoby nieposiadające żadnego obywatelstwa) stale zamieszkujących na terytorium państwa

2. cudzoziemców posiadających specjalny status prawny

Przez obywatelstwo rozumie się trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z państwem. Prawo określa jak nabywa się i traci obywatelstwo. Obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia się oraz w sposób pochodny, to jest przez naturalizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację lub repatriację.

Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może nastąpić w wyniku obowiązującego:

- „prawa krwi” - zgodnie z nim dziecko, bez względu na miejsce, w którym przyszło na świat, nabywa obywatelstwo swoich rodziców.

- „prawa ziemi” - dziecko bez względu na obywatelstwo rodziców, nabywa obywatelstwo tego państwa, na terytorium którego przyszło na świat. Zasada ta jest stosowana w większości państw kontynentu amerykańskiego.

Obywatelstwo można utracić z reguły gdy:

1. nabywa się obce obywatelstwo

2. zwolnienie dotychczasowego na prośbę zainteresowanego

3. zamążpójście

4. wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju

5. odmowę spełnienia służby wojskowej

6. przez pozbawienie obywatelstwa

Cudzoziemcem jest osoba fizyczna, która nie ma obywatelstwa państwa, na terenie którego przebywa. Każdy cudzoziemiec podlega prawu wewnętrznemu tego państwa. Obok tego na jego sytuację prawną mogą oddziaływać niektóre normy prawa międzynarodowego, a zwłaszcza te z nich które zawarte są w umowach dwustronnych zawartych między państwem obywatelskim z państwem pobytu.

Ostatnią grupą stanowią cudzoziemcy uprzywilejowani, do nich należą dyplomaci państw posiadających swoje przedstawicielstwa w kraju pobytu. Korzystają oni ze specjalnych immunitetów i przywilejów dyplomatycznych.

Do najważniejszych należy immunitet nietykalności, to jest zakaz stosowania wobec tych osób jakichkolwiek środków przymusowych, oraz immunitet jurysdykcyjny, czyli wyłączenie spod jurysdykcji państwa przyjmującego, co nie zwalnia jej z obowiązku przestrzegania prawa państwa, na terenie którego przebywa.

Immunitet parlamentarny, sędziowski czy też inny - państwo gwarantuje na pewien cza nietykalność.

Prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli niezależnie od miejsca ich pobytu.

Nie każda norma prawna obowiązuje wszystkich obywateli przebywających na danym terytorium państwa. Są normy, które obowiązują jedynie pewne kategorie osób, np. wojskowych, marynarzy, kolejarzy, ludzi zajmujących określone stanowiska.

Immunitet dyplomatyczny - przywilej niepodlegania jurysdykcji karnej (oraz cywilnych i

administracyjnych z pewnymi wyjątkami) państwa pobytu, przysługujący przedstawicielowi dyplomatycznemu.

Państwo przyjmujące osoby z immunitetem zobowiązuje się nie pociągać do odpowiedzialności w chwili przekroczenia praw obowiązujących w tym państwie.

Delegacja ustawowa - jest to przekazanie przez organ ustawodawczy organowi

nieustawodawczemu kompetencji do wydania aktu wykonawczego do ustawy. Taki akt jest rozporządzeniem wykonawczym, dotyczy materii ustawowej, uszczegóławiającej postanowienia ustawy.

Adresatem delegacji ustawowej mogą być:

- Prezydent

- Rada Ministrów

- Prezes Rady Ministrów

- ministrowie resortowi - kierujący działami administracji rządowej

- Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Delegacja ustawodawcza - upoważnienie przez ustrojodawcę (suweren - naród, lub parlament - tworzący Konstytucję) przyznania organowi nie ustawodawczemu kompetencji do wydawania aktu o mocy ustawy; w czasie trwania stanu wojennego Prezydent na wniosek Rady Ministrów może wydać rozporządzenie z mocą ustawy, gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie.

26). Moc prawna i moc obowiązująca aktu normatywnego

Moc prawna poszczególnych norm prawnych obowiązujących w danym państwie nie jest jednakowa. Są normy o wyższej i niższej mocy prawnej. Np. najwyższa jest moc prawna norm prawnych zawartych w konstytucji a niższa - zawartych w zarządzeniu ministra.

Moc obowiązująca (wiążąca) każdej normy jest jednakowa. Określa jakiej ilości osób i

kogo dotyczy. Adresat każdej normy prawnej niezależnie od jej źródła, w którym jest ona zawarta, ma jednakowy obowiązek jej przestrzegania.

27). System prawa - gałąź prawa - instytucja prawna

Normy prawne obowiązujące w danym państwie tworzą system. Są uporządkowane według przyjętych zasad. Istnieje wśród nich określona hierarchia.

System prawa - całokształt obowiązujących norm prawa w danym kraju nakazujących

lub zabraniających jakiegoś zachowania wprost.

Każdy system prawa ma swoje zasady. Jako zasady systemu prawa traktuje się normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu dla tego systemu oraz podstawowe postulaty prawne właściwe temu systemowi niezależnie od tego, czy i w jakiej mierze zostały sformułowane w przepisach prawnych należących do danego systemu.

Zasady wytyczają kierunki przyszłych rozwiązań prawodawczych oraz są ważnymi dyrektywami dla wykładni prawa.

System prawa każdego państwa musi spełniać pewne wymogi:

1. jednolitość systemu wynika z faktu, że jest ten system dziełem jednego państwa, jest on tworem jednorodnym,

2. różnorodność - reguluje stosunki cywilno - prawne, kwestie karno - prawne, wolność, własność, warunki administracyjne, kwestie dot. ciężarów nakładanych na obywateli (prawo podatkowe, kary),

3. zupełność - polega na tym, że na jego podstawie może być dokonana kwalifikacja prawna faktycznego stanu prawa, jaki zaistnieje w rzeczywistości,

ten system jest pozbawiony luk w prawie.

System prawa dzielimy na gałęzie prawa.

Gałąź prawna - całokształt norm prawnych, regulujących pewną grupę stosunków

społecznych. Stosunki te narastają historycznie, gałęzie prawa są więc uwarunkowane historycznie.

Instytucja prawna - to ogół norm prawnych regulujących pewien typowy dla danej gałęzi prawa stosunek społeczny (np. małżeństwa, kupna - sprzedaży, egzaminu uniwersyteckiego, listu gończego, poręczenia).

Wyróżniamy następujące gałęzie prawne:

1. Prawo państwowe (konstytucyjne) - podstawowym jego źródłem jest ustawa zasadnicza, czyli Konstytucja, oraz inne akty prawne z nią związane, np. ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu. Prawo to reguluje działania najważniejszych instytucji wymienionych w Konstytucji oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

2. Prawo cywilne - wprowadza ład w stosunki majątkowe między podmiotami prawa oraz w niektóre sprawy niemajątkowe, jak np. prawo do nazwiska, ochrony czci, praw autorskich i związane z nimi roszczenia majątkowe.

3. Prawo rodzinne - normuje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, stosunki między rodzicami i dziećmi oraz wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.

4. Prawo pracy - zawiera normy prawne regulujące stosunki pracy i płacy. W jego zakresie znajdują się także zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.

5. Prawo administracyjne - stanowi zbiór norm prawnych regulujących stosunki społeczne powstałe w wyniku działalności organów administracji publicznej.

6. Prawo finansowe - jest zbiorem norm dotyczących finansów publicznych i zajmujących się nimi instytucji. Dotyczy ono budżetów, podatków i opłat, działalności banków, zakładów ubezpieczeń i innych instytucji finansowych.

7. Prawo gospodarcze - stanowi swego rodzaju ujęcie w odrębną całość zagadnień z dziedziny prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego. Przedmiotem jego regulacji są przedsiębiorcy, ich działalność oraz środki służące realizacji tej działalności, jak umowy, weksle, czeki, akcje, obligacje, itp.

8. Prawo karne - jest zbiorem norm określających, co w świetle prawa jest przestępstwem i jaka kara grozi za jego popełnienie. Z prawem tym łączy się problematyka wykroczeń (ujęta w odrębnym kodeksie) oraz prawo karne wykonawcze.

9. Prawo procesowe (cywilne, karne) - stanowi zespół norm regulujących postępowanie przed sądami w sprawach cywilnych i karnych. Odmiennym systemem regulującym tok postępowania przed organami administracji publicznej są normy zawarte w kodeksie postępowania administracyjnego. Z prawem procesowym łączy się zbiór przepisów dotyczących organów ochrony prawnej, sądownictwa, prokuratury, adwokatów, radców prawnych, notariuszy oraz organów wykonawczych sądownictwa i organów ścigania.

Instytucja państwowa to kompleks osób, majątku i kompetencji (np. prezydent, sejm, szpital państwowy, urząd skarbowy).

28). Prawo prywatne i prawo publiczne

Najtwardszym podziałem norm prawnych w prawie rzymskim okazał się podział prawa na IUS PUBLICUM i IUS PRIVATUM. Już niemal od początku stosowania prawa spotkać można było rozgraniczenia, w tej materii pierwszym źródłem, które jasno precyzuje nam ten podział są słowa Ulpiana (170-228): „Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek.”

Prawo publiczne - należą do niego normy, które mają na uwadze interesy państwa.

Prawa prywatne - należą do niego te normy, które mają głównie na uwadze interes jednostki. Prawo prywatne związane jest z pozycją własności prywatnej, środków produkcji i ze swobodą dysponowania nimi przez jednostki.

29). Unifikacja, inkorporacja i kodyfikacja prawa

Unifikacja prawa - oznacza ujednolicenie prawa na terenie państwa. Prace unifikacyjne są potrzebne tylko w tych państwach, w których określone przyczyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż jednego systemu prawa (np. ustawa scaleniowa z 1935 r. - w Polsce istniały przepisy prawne trzech zaborców, które tą ustawą ujednolicono).

Inkorporacja prawa - jest to zebranie w jedną całość obowiązujących w jakiejś dziedzinie norm prawnych oraz na ich uporządkowaniu wg treści. Istotą prac inkorporacyjnych jest scalanie i systematyzowanie obowiązującego prawa, przy czym następuje to w sposób mechaniczny, bez korygowania przepisów, harmonizowania, usuwania sprzeczności, np. tekst jednolity ustawy; działanie polegające na urzędowym lub prywatnym ustaleniu przepisów w danej dziedzinie;

1. urzędowa (oficjalna) - ma miejsce wówczas, gdy następuje kolejna nowelizacja obowiązującej ustawy, np. nowelizacja kodeksu pracy; minister właściwy w danej sprawie zleca przygotowanie obowiązującej wersji danego aktu (jako tekst jednolity) i ogłasza obowiązującą, znowelizowaną treść ustawy w Dzienniku Ustaw.

2. prywatna - zebranie przepisów dot. jakiejś sprawy, dziedziny (np. zbiór przepisów dotyczących prawa budowlanego) w jeden zbiór i opublikowanie,

Kodyfikacja prawa - jest najwyższą formą procesu doskonalenia prawa. Polega na zebraniu poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny - kodeks.

Kodeks jest aktem prawotwórczym, regulującym w sposób stosunkowo pełny określoną sferę stosunków społecznych.

Kodyfikację przeprowadza się w ramach pewnej dziedziny prawa, często całej gałęzi.

30). Przestrzeganie i stosowanie prawa

Sens istnienia prawa polega na tym, żeby ludzie postępowali zgodnie z jego wskazaniami. Postępować mają tak wszyscy adresaci norm prawnych. Czyniąc to realizują prawo w życiu.

Przestrzeganie prawa - przestrzega prawa ten, kto będąc adresatem określonych norm

prawnych, świadomie postępuje zgodnie z ich treścią. Nie przestrzega prawa każdy, kto będąc świadom tego, że prawo wymaga od niego określonego zachowania, postępuje inaczej.

Typy uzasadnienia normy:

1. uzasadnienie tetyczne - postępujemy zgodnie z prawem, bo takie a nie inne zachowanie jest prawem nakazane (wynika z obawy zastosowania sankcji ze strony państwa),

2. uzasadnienie aksjologiczne - postępujemy tak, jak wskazują normy, nawet gdybyśmy o nich nie wiedzieli, gdyż prezentujemy swoje hierarchie wartości, normy moralne.

Stosowanie prawa - prawo stosuje tylko państwo, jego organy. Nie w każdym jednak przypadku, w którym organ państwowy postępuje zgodnie z prawem, mamy do czynienia ze stosowaniem prawa. Organ państwa stosuje prawo wtedy, gdy na podstawie obowiązującej normy prawnej ustanawia normę indywidualną dla określonej sytuacji czy określonego przypadku.

Etapy stosowania prawa.

Stosowanie prawa może mieć charakter administracyjny (gdy organy administracyjne rozstrzygają spór) lub sądowy (zawiadomienie o wszczęciu postępowania administracyjnego, pozew do sądu z powództwa cywilnego).

1. Ustalenie stanu faktycznego - zbieranie dowodów w postępowaniu dowodowym. Ustalenie prawdy materialnej, zgodnej z faktami i prawdy sądowej, wynikającej ze strony formalnej. Dowody są lepsze (sformalizowane - dokumenty, faktury, zaświadczenia, raporty policyjne) i gorsze (np. ustne poświadczenia).
   Domniemanie faktyczne - oparte na faktach, lub domniemane prawne wynikające z nakazu uznania za fakt, gdy został udowodniony inny fakt, np. ojcem dziecka jest mąż matki. Domniemanie prawne może być obalone jedynie przed sądem. Domniemanie wzruszalne - może być obalone przez równie dobry kontrdowód. Domniemanie niewzruszalne - nie może być obalone, bo powstaje z mocy prawa, np. upływ terminu.

2. Ustalenie stanu prawnego - polega na zebraniu wszystkich przepisów prawnych odnoszących się do stanu faktycznego.

3. Odkodowanie normy prawnej - tzw. wykładnia prawna, której celem jest ustalenie precyzyjnej treści normy prawnej zawartej w przepisach prawnych.

4. Subsumcja - porównanie normy prawnej z ustalonym stanem faktycznym.

5. Rozstrzygnięcie - podjęcie decyzji, wydanie wyroku, konsekwencja prawna.

6. Egzekucja - wykonanie decyzji, wyroku.

31). Domniemanie prawne

Domniemanie prawne - sposób wnioskowania oparty na założeniach, iż przepisy prawa

nakazują w określonych okolicznościach uznawać pewne fakty za prawnie ustalone.

Rozróżnia się:

1. domniemanie prawne formalne - nakazujące przyjmować, że ma lub miał miejsce określony fakt, dopóki nie zostanie wykazane, że ma lub miał miejsce fakt przeciwny (np. domniemanie, że dziecko urodziło się żywe);

2. domniemanie prawne materialne - na podstawie przepisu prawnego należy uznawać fakt za ustalony jeżeli został odpowiednio ustalony inny fakt (np. domniemanie ojcostwa);

3. domniemanie niewinności - jest fundamentalną zasadą procesu karnego - oskarżonego uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia winy, a wszystkie wątpliwości co do jego winy należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

Domniemanie prawne dzielimy na:

1. wzruszalne (łac. praesumptio iuris tantum) - można je obalić dowodem przeciwnym - np.: domniemanie niewinności, domniemanie dobrej wiary,

2. niewzruszalne (łac. praesumptio iuris ac de iure) - nie można go obalić dowodem przeciwnym.

Fikcje prawne - mamy do czynienia, gdy ustawodawca każe uznać coś za istniejące, każe przyjmować, że miał miejsce pewien stan faktyczny, choć wiadomo, że to coś nie istnieje, że dany stan faktyczny jest niemożliwy.

32). Wykładnia prawa

Wykładnia prawa polega na wyjaśnieniu sensu przepisów prawnych, ustaleniu

właściwego ich rozumienia, przypisaniu im odpowiedniego znaczenia, bądź wyznaczeniu ich zakresu. Przez wykładnię rozumie się określone czynności podjęte w celu ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego.

Teorie wykładni prawa - czyli rozważania i ich rezultaty na temat procesu wykładni, jej celów, skutków itp. Wyróżnia się dwa rodzaje teorii:

1. opisowe teorie wykładni prawa - starają się wiernie i w sposób pełny przedstawić, jak w rzeczywistości przebiegają procesy wykładni, kto w jakich okolicznościach, pod wpływem jakich czynników dokonuje wykładni, jakie osiąga wyniki, jak te wyniki są przyjmowane przez zainteresowanych, jak są oceniane;

2. normatywne teorie wykładni prawa - starają się wypracować dyrektywy należytej wykładni, wypowiadają postulaty, jak proces wykładni ma przebiegać, aby dawał porządną jednoznaczność prawa. Wyróżnia się wśród nich:

• teoria wykładni statycznej - zakłada ona, że wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie. Tak długo, jak długo przepis formalnie obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie;

( widzą cel wykładni w zachowaniu niezmienności prawa i pewności prawnej)

• teoria wykładni dynamicznej - znaczenie przepisów prawnych nie powinno być wiązane wyłącznie z wolą ustawodawcy historycznego, ponieważ prowadziłoby to, wbrew naturalnej dynamice procesów społecznych. Wraz ze zmieniającymi się stosunkami ekonomicznymi i politycznymi, przeobrażeniami w dziedzinie obyczaju, w sferze kultury prawnej i wyobrażeń moralnych społeczeństwa, w zgodzie z ewolucją, jakiej ulega język, którym posługuje się narodowy ustawodawca, należy starym przepisom prawnym nadawać nową treść dostosowaną do współczesnych potrzeb.

( widzą cel wykładni w zapewnieniu zgodności prawa z życiem)

33). Rodzaje wykładni prawa

Wykładnię prawa charakteryzować można poprzez wyróżnienie szczegółowych rodzajów lub typów wykładni. W tym celu przyjmuje się różne kryteria:

1. zróżnicowanie wykładni ze względu na pomiot jej dokonujący:

1. autentyczna - wykładnia dokonywana jest przez ten podmiot (organ władzy publicznej), który przepis ustanowił;

2. legalna - jest to wykładnia, której dokonuje organ, któremu przyznano kompetencje do dokonywania wykładni danego rodzaju, niezależnie od tego, kto jest twórcą prawa.

Niekiedy szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa (np. ministra) zawarte jest w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w akcie powołującym do życia taki organ. Ten rodzaj wykładni nazywany jest wykładnią legalną delegowaną;

3. praktyczna (sądowa, operacyjna) - to wykładnia organów władzy publicznej (państwowej i samorządowej, ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) stosujących prawo w codziennej pracy w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Wykładnia ta wiąże organ jej dokonujący i podmioty, wobec których prawo jest stosowane.

Szczególne znaczenie ma tu wykładnia sądowa, która jest dokonywana w procesie stosowania prawa zarówno przez sądy pierwszej jak i wyższej instancji;

4. doktrynalna - każdy może dokonywać prywatnie wykładni prawa na swój użytek. Nie ma jednak ona dla nikogo mocy wiążącej. Wykładnia doktrynalna jest w istocie wykładnią prywatną tyle, że jest przeprowadzaną przez prawników. Jeśli oddziałuje niekiedy na decyzje organów stosujących prawo, to tylko siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących. Komentarze do aktów normatywnych opublikowane niekiedy wraz z tymi aktami w nieoficjalnych wydawnictwach zawierają właśnie wykładnię doktrynalną.

Wśród przedstawionych wyżej rodzajów wykładni największe znaczenie ma wykładnia legalna delegowana oraz wykładnia organów stosujących prawo, a w szczególności wykładnia sądowa.

2. zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób dokonywania wykładni:

1. językowo - logiczna - jej dyrektywy mają zastosowanie w każdym procesie wykładni. Przepisy prawne są zawsze sformułowane w określonym języku. Język tekstów prawotwórczych nazywa się językiem prawnym. Język nauki prawa przedstawiający, opisujący przepisy i zawarte w nich normy nazywa się językiem prawniczym;

2. systemowa - polega na ustalaniu rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systemie prawa;

3. funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) - jej istota wyraża się w ustaleniu znaczenia przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa czy cały system prawa;

4. porównawcza - polega ona na ustaleniu znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych.

3. zróżnicowanie wykładni ze względu na wyniki wykładni:

1. literalna (dosłowna, ścisła) - występuje wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka;

2. rozszerzająca - polega na porównaniu wyniku wykładni językowej oraz wykładni systemowej lub celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby z interpretacji językowej;

3. zwężająca - przyjmuje wyższe rozumienie przepisu niż wynikałoby z wykładni literalnej.

34). Luki w prawie

Zakłada się, że dobrze skonstruowany system prawa powinien być zupełny i nie zawierać luk. Oznacza to, że powinien regulować wszystkie i tylko te kwestie, które uznaje się za istotne.

Luka w prawie to sytuacja, która nie ma uregulowania w przepisach prawa, choć z logiki pokrewnych regulacji wynika, że powinna zostać uregulowana.

Luki wynikają z tego, że prawo tworzone przez ustawodawcę tworzone jest do zdarzeń przyszłych. Czasami luka w prawie jest wynikiem nieudolności ustawodawcy.

Luki w prawie dzielą się na:

1. aksjologiczna (ocenna) - luka pozorna, jest rezultatem pewnej oceny, polega ona na tym, że twierdzimy, iż ustawodawca powinien jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle lub w określony sposób, że w danym systemie prawnym brakuje jakiegoś przepisu, który powinien tam być;

2. logiczna - spowodowana jest istnieniem norm sprzecznych w danym systemie prawnym, sprzeczność eliminuje się pewnymi narzędziami logiki prawniczej;

3. konstrukcyjna (strukturalna) - w danej regulacji nie wszystkie elementy normy zostały ustalone (kto, co, w jakich warunkach, w jaki sposób i z jakim skutkiem powinien coś robić).

Sytuacja luki w prawie prowadzi do trudności w stosowaniu prawa. Rozwiązuje się je poprzez zastosowanie analogii do prawa (analogia iuris) bądź do ustawy (analogia legis).

Analogia legis polega na tym, że do danej nie uregulowanej sytuacji stosuje się przepisy regulujące podobną sytuację uregulowaną prawnie.

Analogia iuris ma zastosowanie, gdy analogii legis nie da się zastosować i polega na ocenie danej sytuacji w świetle fundamentalnych zasad prawa.

Inną metodą wnioskowania w sytuacji nieunormowanej jest wnioskowanie a fortiori, które występuje w dwóch rodzajach - a maiori ad minus oraz a minori ad maius.

• Analogia legis (z ustawy) gdy do jakiegoś stanu faktycznego nieuregulowanego normą bezpośrednią stosuje się normy prawne, odnoszące się bezpośrednio do innego stanu. Występuje tu podobieństwo stanów faktycznych, z którego wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych. Analogię legis stosuje się na gruncie danego aktu prawnego.

• Analogia iuris (z prawa) - kiedy istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do żadnych innych unormowanych w danym akcie prawnym, wtedy rozstrzyga się w oparciu o normę pośrednią dedukowaną z rozumowania analogicznego na gruncie systemu prawa.

35). Geneza państwa

Geneza państwa, zespół przyczyn, które złożyły się na powstanie państwa.

Koncepcja wywodzi się od Arystotelesa, wg której natura człowieka predestynuje go do życia w państwie, stąd jest ono naturalnym wytworem społecznego instynktu wspólnot ludzkich.

Teorie powstania państwa:

1. Koncepcje spekulacyjne (technokratyczne) - coś założonego miało miejsce w historii:

1. doktryna teistyczna - zakłada pochodzenie państwa, władzy państwowej od bóstwa. Doktryny starożytnego Wschodu głosiły boskość władzy mającą swe źródło bądź w tym, że władca otrzymuje władzę od bóstwa, bądź w tym, że sam jest bogiem. Dlatego zwykli ludzie winni mu są posłuszeństwo bez granic. Ta doktryna dominowała w starożytności. Stopniowo boskość władzy słabła.

św. Augustyn (354-430) głosił, że od Boga pochodzi każda władza państwowa;

św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) twierdził, że od Boga pochodzi sama zasada władzy, natomiast każde konkretne państwo jest dziełem ludzi;

2. doktryna patriarchalna - koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii absolutnej;

3. doktryna patrymonialna - wywodziła się z systemu feudalnego, władza państwowa związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi;

4. teoria umowy społecznej (XVII w.) - sięga starożytności, neguje boskie pochodzenie władzy państwowej. Koncepcja pojawiła się w doktrynie sofistów, przyjęli oni, że u podstaw genezy państwa leży szczególnego rodzaju umowa, która miała zostać zawarta między członkami społeczeństwa, a następnie między społeczeństwem i władzą. Do głosicieli należeli: z Francji: Jan Jakub Rousseau (1712-1788) - autor dzieła „Umowa społeczna”, z Holandii: Spinoza, Grocjusz, z Anglii: Thomas Hobbes (1588-1679) - autor dzieła „Lewiatan” i John Locke (1632-1704), w Polsce zwolennikiem był Hugo Kołłątaj, w Rosji Radiszczew.

Naród jest podmiotem dysponującym uprawnieniami władczymi niepodzielnie.

• Thomas Hobbes zwolennik władzy absolutnej, członkowie społeczeństwa przez umowę społeczną zrzekali się całkowicie i nieodwołalnie swej naturalnej wolności, a niebędący stroną umowy suweren otrzymał pełnię władzy daną mu przez ludzi.

• John Locke wyobrażał sobie, że przed powstaniem państwa była epoka spokoju, wolności i dobrobytu. Jednostka była chroniona przed złem przez określony system moralny. Według niego umowa społeczna zawierana jest w dwóch etapach:

- umowa jednostek powołujących państwo;

- umowa społeczeństwa z władcą; jednostka nie rezygnuje ze swoich naturalnych praw na rzecz władzy, którą można rozwiązać;

• Jan Jakub Rousseau treścią umowy społecznej jest przelanie przez jednostki przysługujących im uprawnień na rzecz społeczeństwa. Przez to wolność stała się wartością chronioną przez państwo. Umowa społeczna zabezpieczyła równość ludzi, która była fundamentem ich wolności.

2. Koncepcje racjonalistyczne - oparte na rezultatach dociekań, badania historycznego:

5. teoria przemocy i podboju (XIX w.) - rezultat rozwoju nauk historycznych. Koncepcja, która zakładała, że państwo jest następstwem podboju ludów słabszych przez silniejsze i lepiej zorganizowane. Koncepcję tę głosił Duhring i Ludwik Gumplowicz (1838-1909).

Gumplowicz twierdził, że pierwotnie ludzie żyli w niezorganizowanych hordach. Hordy te, jednolite co do pochodzenia etnicznego, walczyły między sobą o łupy, powodowane chęcią trwałego podporządkowania sobie zwyciężonych.

Państwo powstało jako organizacja zwycięzców nad pokonanymi i trwale sobie podporządkowanymi hordami.

Niektórzy historycy niemieccy głosili, że państwa słowiańskie powstały w wyniku podboju przez plemiona germańskie, że rządzący w tych państwach wywodzą się z wyższej „rasy”.

6. teoria rozwarstwienia klasowego - koncepcja marksistowska (XIX w.) autorami są Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895).

Engels oparł swoje koncepcje na podstawie badań etnologicznych L.H. Morgana (1818-1881), badacza dziejów ludności indiańskiej w Ameryce. Morgan jest autorem znanej, dziś przestarzałej, koncepcji podziału dziejów ludzkości na epoki: dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji.

Ludzie zawsze żyli w pewnych skupiskach. Państwo wyrasta z ustroju rodowo - plemiennego wg historii archeologii. Powstało, gdyż rozwój społeczeństwa przerastał możliwości starego ustroju, przestał on odpowiadać nowym potrzebom. Wykształca się i rozwija własność prywatna. Następuje majątkowe zróżnicowanie, stopniowo powstają klasy społeczne, powstają nowe podziały pracy (rolnicy, pasterze, kupcy). Zarysowuje się podział na miasto i wieś. Wyodrębnia się elita władzy, formuje się organizacja wojskowa. Wprowadza się podatki i daniny, żeby utrzymać aparat państwowy. Od zbieractwa przejście do hodowli i uprawy, od życia wędrownego do osiadłego. Nierówności społeczne prowadziły do różnego rodzaju konfliktów, co osłabiało więzi rodowo - plemienne.

wzrost wydajności pracy

własność prywatna

rozpad społeczeństwa na klasy

7. doktryna anarchistyczna - rewolucyjne zniesienie państwa, własności prywatnej.

36). Ewolucja nazwy „państwo”

Termin państwo nie był i nie jest rozumiany jednoznacznie. Starożytni Grecy swoje państwa - miasta nazywali polis (liczba mnoga poleis). Rzymianie najpierw przyjmowali określenie civitas lub res publica, a gdy cesarstwo zastąpiło republikę, używano nazwę imperium. W wiekach średnich dla państw rządzonych przez monarchę używano terminu regnum, ale równocześnie pojawiło się nowe pojęcie terra, czyli ziemia.

W wieku XVI zaczęto używać uniwersalnego oznaczenia, mogącego służyć opisaniu każdego państwa. Było nim pochodzące od łacińskiego słowa status, włoskie la stato. Termin ten upowszechnił się w kolejnych dwóch wiekach we Francji, Niemczech i Anglii. Pojęcie państwo, znane w języku polskim już od XII wieku, oznaczało władanie ziemią, a także władzę, panowanie. Była to, więc własność ziemi, własność szlachecka, kasztelańska, okręgowy sąd pana feudalnego.

W znaczeniu dzisiejszym termin państwo zaczęto przyjmować na ziemiach polskich od przełomu XVIII i XIX wieku. Do tego czasu państwo polskie określane było takimi nazwami jak:
- republika;
- rzeczpospolita;
- królestwo;
- korona;
- policja.

Cechy państwa:

Państwo jest organizacją polityczną, globalną, terytorialną, wyposażoną w swoisty aparat, klasową, spełniającą określone funkcje i suwerenną.

• Państwo jest organizacją, tzn. jest grupą celową, zespołem ludzi wyposażonym w środki działania, koordynującym ich działania. Celem państwa jest zagwarantowanie poszanowania dla własnych, tworzonych przez siebie norm; państwo jako cel zakłada zachowanie porządku publicznego.

• Państwo jest organizacją polityczną, której osią zainteresowania jest rządzenie ludźmi, kierowanie społeczeństwem lub jego częścią ( partia polityczna).

• Państwo jest organizacją globalną tzn. obejmującą całe społeczeństwo danego kraju. Do państwa się nie wstępuje. Należy się do niego przez fakt przynależności do danego społeczeństwa.

• Państwo jest organizacją terytorialną tzn. że jest organizacją ludności osiadłej na określonym terytorium; niezbywalna cecha; terytorium nie może być pod władztwem dwóch państw (wyjątek Sudan - władzę sprawuje Sudan i Wielka Brytania).

• Państwo jest organizacją wyposażoną w swoisty aparat. Składa się na niego ogół ludzi, którzy zajmują się kierowaniem, rządzeniem w imieniu państwa. Rozmiary i organizacja tego aparatu są dostosowane do potrzeb państwa i celów jakie w danym czasie stawiają przed państwem jego przywódcy.

• Państwo jest organizacją klasową w tym sensie, że chroni określony porządek społeczny, stoi na straży określonego systemu społeczno - ekonomicznego. W tym systemie jedne klasy i grupy społeczne mają uprzywilejowaną sytuację ekonomiczną, dominują ideologicznie, wywierają decydujący wpływ na aparat państwowy, natomiast inne znajdują się w sytuacji pod każdym względem gorszej, co nie znaczy, że są całkowicie pozbawione możliwości wpływania na państwo; możliwości te istnieją zawsze i są bardzo zróżnicowane.

• Państwo spełnia funkcje społeczne. Ustanawia, zapewnia i ochrania porządek wewnątrz społeczeństwa. W ramach tego porządku gwarantuje bezpieczeństwo swojej ludności. Umożliwia i w pewnym zakresie organizuje aktywność ekonomiczną społeczeństwa. Zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne, chroniąc swe terytorium i własne społeczeństwo przed różnymi formami agresji ze stron innych państw.

• Państwo jest organizacją suwerenną, tzn. że państwo jako podmiot prawa jest w stosunku do innych zbiorowości społecznych władzą najwyższą na danym terytorium i nie podlega żadnej organizacji działającej na zewnątrz.

Wyróżniamy suwerenność:

- wewnętrzną - państwo integruje, dostrzega konflikty społeczne, utrzymuje porządek wewnętrzny, możliwość zaspokojenia wszelkich potrzeb w ramach państwa;

- zewnętrzną - chroni na arenie międzynarodowej, niezależność od innych podmiotów państwowych, utrzymuje stosunki z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi na zasadzie równości, wolności oraz wzajemności.

Państwo jest organizacją, tj. wielką grupą społeczną, sformalizowaną, wyposażoną w

organy władzy i opartą na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo). Jest ono organizacją społeczeństwa z tego względu, że obejmuje całą ludność zamieszkałą na danym terytorium, a jednocześnie wprowadza i utrzymuje w tej zbiorowości normy i zasady składające się na publiczny porządek, wyznaczające każdemu określone obowiązki i uprawnienia.

37). Formy ciał pośredniczących

W wykonywaniu władzy państwowej niezbędne jest powołanie do życia różnorodnych ciał pośredniczących, których działanie polega na pośredniczeniu pomiędzy ośrodkami decyzji w strukturach organizacyjnych państwa a podmiotem władzy - jeśli ma nim być społeczeństwo, naród, lud czy elita władzy.

W charakterze ciał pośredniczących działają partie polityczne, grupy nacisku i inne niepartyjne organizacje polityczne. Ciała pośredniczące działają dwukierunkowo, z jednej strony organizują proces wyboru celów i selekcji interesów politycznych, a z drugiej strony uczestniczą w kształtowaniu aspiracji, potrzeb i dążeń członków społeczeństwa.

Partia polityczna to dobrowolna organizacja ludzi, którzy mają wspólny, co do spraw podstawowych, program kierowania społeczeństwem i zmierzają do realizacji tego programu drogą opanowania aparatu państwowego lub wywierania na niego wpływu w kierunku dla siebie pożądanym. Partia dąży do kierowania społeczeństwem bądź to samodzielnie bądź w koalicji z innymi partiami. Partie wyrażają interesy określonych klas społecznych, warstw, narodowości. Opowiadają się za określonym systemem społecznym, gospodarczym i politycznym.

Słowo „partia” pochodzi od łac. pars (znaczy „część”). W tym przypadku chodzi o część społeczeństwa. W języku polskim stosuje się inne nazwy partii: stronnictwo, liga, ruch, unia.

Partie są organizacjami, które wypracowują i propagują określone programy polityczne.

Są mechanizmami służącymi do wyłaniania tzw. elit politycznych rządzących państwem.

Są mechanizmami kształtowania opinii publicznej, czyli poglądów społeczeństwa na sprawy będące przedmiotem publicznego zainteresowania.

Są mechanizmami integracji społecznej w sferze życia politycznego.

Są ciałami pośredniczącymi między jednostkami a państwem.

Partia polityczna - jest to dobrowolna organizacja, występująca pod określoną nazwą,

stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.

W Polsce funkcjonują partie:

- socjaldemokratyczne,

- liberalne,

- konserwatywne,

- narodowe,

- chłopskie

- populistyczne.

Istnieją też ugrupowania faszystowskie, anarchistyczne, ale ich wpływ na polskie życie polityczne jest minimalny.

Genezę nowoczesnych partii politycznych należy wiązać z walkami zwolenników starego porządku i zwolennikami nowych sił burżuazyjnych w pierwszej połowie XIX w. Ci pierwsi tworzyli partię tzw. konserwatystów reprezentujących w Wielkiej Brytanii interesy arystokracji, dworu i kościoła. Druga grupa to przedstawiciele partii liberalnych, które reprezentowały interesy burżuazji i drobnomieszczaństwa. Czołowym hasłem liberałów była demokratyzacja życia społecznego i ekonomicznego. Do walki zaczęła się włączać zorganizowana klasa robotnicza, która początkowo organizowała się w związki zawodowe, a potem w partie robotnicze.

Grupy nacisku nie dążą do zdobycia i utrzymania władzy w państwie, a zmierzają jedynie do wywierania na tę władzę wpływu.

Grupa nacisku to ugrupowania we współczesnym społeczeństwie kapitalistycznym powstałe dobrowolnie i świadomie dla obrony i wyrażania interesów ludzi należących do tych ugrupowań, działając według określonych reguł pod przyjętym przez siebie kierownictwem.

Istnieją nie tylko krajowe ale również międzynarodowe grupy nacisku np. wielkie ponadnarodowe korporacje bankowo-przemysłowe, organizacje ekologiczne (Greenpeace), różnego rodzaju stowarzyszenia i organizacje społeczne i polityczne (International Amnesty, Komitet Helsiński), albo też organizacje mające na celu obronę interesów jakiejś nacji (Kongres Polonii Amerykańskiej).

Grupy nacisku dążą do realizacji własnych celów grupowych, do obrony interesów węższych niż te, jakie reprezentują partie polityczne. Starają się wpływać na decyzje polityków i administrowanie w pewnych określonych sprawach, nie mają zamiaru przejmować odpowiedzialności za państwo.

Z działaniem grup nacisku jest ściśle związane pojęcie lobbisty.

Lobbista to człowiek, który stara się skłonić członków parlamentu lub jakiegoś innego ciała do podjęcia decyzji w określonej sprawie, korzystnej dla jego grupy nacisku.

38). System partyjny

System partyjny danego kraju stanowią wszystkie legalnie w nim działające partie polityczne, współdziałające lub rywalizujące między sobą w walce o władzę państwową albo w jej sprawowaniu.

Istnieją zawsze reguły postępowania, według których odbywa się owo współistnienie czy rywalizacja. Systemy partyjne w różny sposób urzeczywistniają wpływ społeczeństwa na państwo i kontrolują jego organy.

Wyróżniamy trzy typy systemów partyjnych:

1. System jednopartyjny, mamy wtedy, gdy w kraju istnieje tylko jedna partia polityczna, która kieruje państwem. Może tak być dlatego, że nie ukształtowały się inne partie polityczne, albo także dlatego, że nie pozwala się na ich tworzenie i działanie. W pierwszym przypadku system ten jest samorzutny, w drugim - wymuszony. Wymuszony system został stworzony w większości państw socjalistycznych. Jedyną partią jest tam partia komunistyczna. Tak jest nadal na Kubie.

2. System dwupartyjny, mamy z nim do czynienia wówczas, gdy w danym kraju istnieją dwie partie polityczne, które na przemian przejmują kierownictwo państwem. O tym, która z nich jest partią rządzącą a która opozycyjną, decydują wybory parlamentarne. W tych krajach istnieją legalnie również inne partie polityczne, ale nie mają one udziału we władzy ani szans na jej zdobycie. Tak jest w USA (partia republikańska i partia demokratyczna), Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

3. System wielopartyjny, występuje w tych krajach, gdzie działa kilka partii politycznych mających ograniczony wpływ i poparcie. Żadna z nich nie jest w stanie przejąć kierownictwa państwem. Dlatego, aby stworzyć rząd i program działania państwa muszą się porozumieć. Organizują tzw. koalicje rządowe oparte na kompromisach, często kruchych i nietrwałych. Partie, które nie weszły do danej koalicji tworzą opozycję. Starają się montować nowe koalicje, odsunąć od władzy Koalicję aktualnie rządzącą. Tak jest w Polsce, gdzie system wielopartyjny ukształtował się po 1989r.

39). Funkcje państwa

Państwo zmierza do osiągnięcia określonych celów i spełnia określone funkcje. Funkcją państwa nazywa się całokształt jego działalności w określonej sferze życia społecznego.

Funkcje podstawowe:

1. funkcja wewnętrzna - polega na utrzymaniu porządku wewnętrznego - zagwarantowanie bezpieczeństwa obywatelom i rozładowanie konfliktów w ramach danego organu państwowego;

2. funkcja zewnętrzna - polega na ochronie granic państwa i prowadzeniu polityki zagranicznej;

Ponadto wykształciły się:

1. funkcja kulturalno - wychowawcza - państwo prowadzi działalność oświatową, naukowo-badawczą, informacyjną i propagandową;

2. funkcja organizacyjno - gospodarcza - państwo jest aktywnym uczestnikiem procesów gospodarczych (polityka celna, monetarna, organizowanie przedsięwzięć wymagających ogromnej koncentracji sił i środków np. eksploatacja dna morskiego).

3. funkcja socjalna - państwo dąży do tego, aby różnice socjalne nie powodowały niepokojów społecznych, ochrony zdrowia obywateli, rozwoju demograficznego oraz zapewnienia wszystkim pracy i godziwego wynagrodzenia.

Funkcje systemowe:

1. funkcja adaptacyjna - związana jest ze skutkami działań organizacji państwa pod kątem przystosowania tego państwa do pewnych standardów obecnych;

2. funkcja innowacyjna - inicjowanie przez państwo i jego organy nowych procesów społecznych;

3. funkcja regulacyjna - państwo wpływa na procesy już zachodzące, wymaga aktywnej roli państwa w kontrolowaniu procesów gospodarki rynkowej.

40). Typy i formy państwa

TYPY PAŃSTWA.

Typ danego państwa determinuje klasa społeczna, w imieniu, której i interesie sprawowana jest władza państwowa. Określenie typu państwa daje odpowiedź na pytanie, jaka klasa w państwie włada środkami produkcji i wyłania ośrodek politycznej decyzji. Do klasy władającej środkami produkcji należy bowiem kierownictwo społeczeństwem.

Przez typ państwa rozumiano całokształt cech państwa, wyrażający jego klasowy charakter.

Cztery podstawowe typy państwa:

1. państwo niewolnicze - dwie główne klasy to niewolnicy i panowie, którzy są ich właścicielami. Ludzkie ciało jest tutaj podstawowym środkiem produkcji;

2. państwo feudalne - na pierwszy plan wysuwa się konflikt pomiędzy właścicielami ziemskimi a chłopami pańszczyźnianymi - środkiem produkcji jest ziemia;

3. państwo kapitalistyczne - w społeczeństwie tym najistotniejszy jest przemysł, toteż podstawowymi środkami produkcji są fabryki. W tym przypadku stronami konfliktu są właściciele fabryk i robotnicy;

4. państwo socjalistyczne - władza (kontrola nad środkami produkcji) przechodzi w ręce robotników, państwo socjalistyczne jest stanem przejściowym, ponieważ ideałem, do którego dąży ludzkość jest społeczeństwo komunistyczne - zanika własność prywatna, a wraz z nią klasy społeczne.
   

Uważano, że każdy następny typ jest wyższym typem organizacji państwowej, przy czym przejściu państwa z jednego typu do następnego towarzyszyła walka klasowa, a forma tego przejścia nazywana była rewolucją społeczną. Poczynając od statusu narzędzia poprzez status człowieka półwolnego a następnie równego wobec prawa robotnika kapitalistycznego, którego praca traktowana jest jako towar - aż do pracownika socjalistycznego, będącego członkiem kształtujących się samorządnych organizacji społecznych.

Krytykując taką periodyzację należy wskazać, iż:
- błędem jest założenie, że układ klasowy jest zawsze i wszędzie fundamentem relacji rządzący - rządzeni;
- nie jest w pełni usprawiedliwione przyjęcie tezy, iż doświadczenie tylko jednego kontynentu stanowi klasyczny wzorzec tego typu układu w ogóle.

Typologia taka nie jest uniwersalna, gdyż często aparat państwa funkcjonuje w interesie sprawujących władzę nie dbając o interes jakiejkolwiek klasy poza klasą rządzącą. Klasyfikacje państwa ze względu na jego typ jest niewłaściwe właściwsza jest klasyfikacja ze względu na jego formę.

FORMY PAŃSTWA.

Forma państwa - to struktura organizacyjna oraz całokształt sposobów i metod sprawowania władzy państwowej.

Pojęcie formy państwa odnosi się do rozwiązań strukturalnych zastosowanych w sposobie zorganizowania państwa.

Podział formy państwa ze względu na:
1) kto skupia najwyższą władzę w państwie
- monarchia (Wielka Brytania, Szwecja)
- republika (Niemcy, Polska, Stany Zjednoczone)

2) sposób organizacji struktury administracyjnej:
a) państwo proste - unitarne - w państwie istnieje jednolity system władzy, jednolite ustawodawstwo, w całym państwie istnieje jednolity system sądowy, jeden parlament; np. Polska, Szwecja, Francja;

b) państwo złożone - federacyjne:

- federacje - składające się z członków;

- konfederacje - związek państw np. NATO - każdy ma własny system prawny, parlament.

Federacja obejmuje wszystkie człony w takim zakresie na jakie państwa człony pozwalają. Mogą funkcjonować jako samodzielne państwa, np. republiki ZSRR, stany w USA. W sferze wykonywania przepisów dominują administracje krajowe, a administracja federalna działa jedynie w zakresie spraw zagranicznych, kolei, poczty, skarbowości i banków federalnych. Źródłem struktury terytorialno - prawnej mogą być różnice narodowe (Jugosławia), językowe (Szwajcaria), historyczne (Niemcy).

3) sposób sprawowania rządów:
- demokratyczny
- autorytarny

- totalitarny

- wojskowy

41). Jakie są różnice pomiędzy monarchią a republiką?

Monarchia - najwyższym organem władzy jest jednostka (król, cesarz, faraon) wyniesiony ponad wszystkich innych członków społeczeństwa. Monarchia absolutna (tylko w Arabii Saudyjskiej) - monarcha stoi ponad prawem, korzystając z pełni władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Obecnie na ogół monarcha pełni z reguły funkcję reprezentacyjną (Anglia, Szwecja, Holandia, Hiszpania).

Republika - najwyższa władza sprawowana jest przez organ jednoosobowy lub kolegialny lub przez kilka organów powołanych na określony czas. Prezydent podlega odpowiedzialności politycznej, prawnej i moralnej. Obecnie większość to republiki parlamentarne z trójpodziałem władzy, aby władza wzajemnie się kontrolowała i blokowała. Republiki demokratyczne - ogół obywateli wybiera głowę państwa. republiki arystokratyczne podmiot stanowi tylko część społeczeństwa, wydzieloną np. ze względu na pochodzenie czy też stan posiadania.

42). Scharakteryzuj pojęcie demokracji

Pojęcie demokracja pochodzi z języka greckiego (demos - lud; kratos - władza).

Demokracja - jest to więc władza ludu, który jest suwerenem.

Sprawuje władzę pośrednio lub bezpośrednio (stąd pojęcie demokracji pośredniej i bezpośredniej).

Demokracja bezpośrednia oznacza sprawowanie władzy przez ogół obywateli, którzy podejmują decyzje ostateczne - poprzez referendum klasyczne lub decyzje opiniotwórcze - referendum opiniujące.

Demokracja pośrednia oznacza rządy ludu za pośrednictwem wyłonionych przez siebie przedstawicieli wybranych d parlamentu i samorządu, którzy sprawują władzę ustawodawczą oraz powołują organy władzy wykonawczej i sądowniczej.

Demokracja jest ustrojem najlepszym ze wszystkich innych, gdyż najmniej złym. Państwo demokratyczne jest lepsze od wszelkiego niedemokratycznego, gdyż jest w nim najwięcej autonomii jednostki i najmniej przymusu, co sprawia że demokracja jest ustrojem najłatwiejszym do zaakceptowania przez wszystkich.

Przechodzeniu ku demokracji sprzyja:

- wzrost bogactwa narodowego,

- wzrost liczby ludności miejskiej,

- wysoki stopień powszechności wykształcenia,

- wysoki poziom bezpieczeństwa socjalnego,

- rozwój produkcji w niezależnych od siebie licznych przedsiębiorstwach.

Do wyborów dopuszczeni są wszyscy dorośli, a każdy z nich musi mieć prawo ubiegania się o stanowisko publiczne. Niezbędny jest wysoki poziom wolności wypowiadania się. Muszą być dostępne różne alternatywne źródła informacji. Niezbędna jest wolność zrzeszania się, w tym również w partie opozycyjne wobec rządzących. Istotnym elementem jest równość każdego w procesie głosowania, możliwość uczestniczenia w efektywnym podejmowaniu decyzji publicznych, możliwość postawienia na porządku dziennym ważnej dla siebie sprawy, kontrola nad tym o czym się radzi i decyduje.

Fundamentalną zasadą procesu demokratycznego jest, że większość ma rację, że część większa jest zarazem częścią lepszą. Przeszkodą i hamulcem w rozwoju demokracji są nierówności między obywatelami. Są to przede wszystkim:

- nierówności majątkowe,

- nierówność w dostępie do informacji, do środków masowego przekazu,

- nierówny dostęp do wykształcenia.

43). Typologia państw wg Platona i Arystotelesa

Platon żył w latach 427-347 p.n.e., w czasie rozkwitu Aten. Był arystokratą i zdobył staranne wykształcenie będąc uczeniem Sokratesa. Był prekursorem totalitaryzmu, twierdził, że rządzić mają filozofowie i wojskowi.

Teoria krążenia ustrojów.

1. Timokracja - pojawiają się ludzie odważni, mężni, uczciwi, którzy walczą dla idei. Zaczynają patrzeć na własny interes. Myślą: obaliłem tyrana, więc powinienem mieć więcej korzyści. Następuje podział na idealistów i arystokrację, czyli grupę ludzi, która monopolizuje władzę. Na zewnątrz monopolizuje mit, że ta władza wykonywana jest w interesie ogółu, dobra wspólnego. Arystokracja przekształca się w oligarchię.

2. Oligarchia - zwyciężają największe namiętności: miłość do pieniądza, bogactwa. Brak racjonalnego myślenia, że ten interes przeznaczony jest dla dobra wspólnego, dla ogółu. Arystokraci nie patrząc na innych zagarniają wszystkie dobra. Pojawia się sprzeciw, wszyscy zaczynają chcieć rządzić. Następuje demokracja - rządy ludu.

3. Demokracja - każdy chce mieć władzę i pieniądze. Każdy chce rządzić, demokracja staje się w końcu anarchią. Rządy mało stabilne, mało kompetentne.

4. Anarchia - ludzie dążą do silnej władzy, mówią, że wreszcie trzeba zrobić porządek. Ale żebym miał z tego korzyść, będę obiecywał (demagog- który wszystkim obiecuje wszystko) Robi się z niego tyran.

5. Tyrania - ustrój zdecydowanie najgorszy, racją stanu jest tu interes osobisty despoty - karierowicza. Ponieważ na dłuższą metę jest on niemożliwy pojawiają się ludzie odważni, mężni, uczciwi którzy obalają tyrana. Tyrania zmienia się w timokrację.
   
   W ten sposób wg teorii krążenia ustrojów następuje powrót do pierwotnej formy i wszystko rozpoczyna się od nowa.

Arystoteles żył w latach 384-322 r. p.n.e.. Pochodził z Macedonii, jednak przybył do Aten i wstąpił do Akademii Platona, który miał już wówczas 61 lat.

Jedną z pierwszych prób typologii form państwa podjął Arystoteles, który uważał, że forma państwa powstaje wskutek naturalnego historycznego rozwoju. Zakładał przy tym, ze każde społeczeństwo wytwarza właściwy dla siebie rodzaj państwa. Nie ma zatem jednego uniwersalnego wzorca.

Klasyfikacja ustrojów.

Zależnie od tego kto rządzi ( jednostka, grupa czy ogół) istnieją

1). trzy ustroje dobre (rządy dla dobra powszechnego):

- monarchia,

- arystokracja,

- politea - Arystoteles uważał go za najlepszy z ustrojów. Dominuje w nim bowiem klasa średnia, którą cechuje umiarkowanie, obawa przed nagłymi przewrotami i ostrożność działania. Klasa średnia hamuje nadmierne ambicje tak biednych, jak i bogatych. Jest zatem gwarantem stabilności równowagi społecznej i trwałości państwa. Liczność stanu średniego zabezpiecza przed wewnętrznymi walkami i rozłamami.

2). trzy ustroje zdegenerowane (rządy dla własnej korzyści rządzących):

- tyrania,

- oligarchia

- demokracja.

Kształt ustroju zależy od siły i efektu walk społecznych, stanu gospodarki, charakteru narodu, podziału geograficznego oraz wielkości terytorium.

Kryterium oceny to, czy rządy są sprawowane w interesie ogółu.

Oligarchia to rządy bogaczy nawet gdy stanowią większość, a demokracja to rządy biednych nawet gdy stanowią mniejszość. Kariera tych ustrojów jest w pełni zrozumiała, ponieważ podstawowym kryterium zróżnicowania społecznego jest majątek. Trzecią drogą jest forma pośrednia, gdyby stan średni był grupą najsilniejszą, a co najmniej przeważającą liczebnie najlepszym ustrojem byłaby politea. Arystoteles bardzo chwali ten ustrój widząc w nim harmonijne połączenie ideałów wolności i hierarchii. Politea to system trwały i wykluczający walki wewnętrzne. Jest ona mieszaniną oligarchii i demokracji. W istocie politea to oligarchia o szerokiej podstawie społecznej. Wg Arystotelesa politea to złoty środek, to szansa dla kompromisów społecznych i stabilizacji polis.

44). Organ państwa

Organem państwa jest osoba lub grupa osób, która według obowiązującego prawa podejmuje działania w imieniu państwa uważane za działania całego państwa.

Organem państwa jest np. prezydent, sejm, prokurator, ambasador.

Działania państwa:

1. władcze:

- stanowienie prawa czyli tworzenie norm prawnych,

- stosowanie prawa czyli czynienie użytku dla swoich kompetencji,

- wykonywanie aktów stosowania przymusu państwowego,

- dokonywanie aktów kontroli - porównanie stanu zastałego ze stanem założonym.

2. niewładcze:

- zawieranie umów cywilnych,

- działalność produkcyjna przedsiębiorstw państwowych,

- działalność dydaktyczno - wychowawcza szkół państwowych,

- działalność informacyjna stacji telewizyjnych czy gazet państwowych,

- przedstawienia grane przez państwowy teatr.

Podział organów państwowych:

1. ze względu na liczbę osób tworzących dany organ:

- jednoosobowe (monokratyczne) - np. prezydent, premier;

- kolegialne - tzn. złożone przynajmniej z 3 osób, np. parlament, Rada Ministrów;

2. ze względu na tryb powołania:

- z wyboru - skład wyłania liczniejsze od nich ciało wyborcze; np. sejm, senat;

- z nominacji - wyznaczenie przez organ wyższy, np. wojewoda, prokurator, sędzia;

- z kooptacji - uzupełnienia lub odnowienia składu z własnego grona - tylko organ kolegialny;

- w drodze losowania - każda z osób objętych losowaniem ma jednakowe szanse, np. w starożytnych Atenach;

- w drodze dziedziczenia (monarchia);

3. według rodzaju kompetencji:

- prawodawcza - np. rząd;

- wykonawczo-zarządzająca - np. rząd;

- sądowa - np. NSA;

- kontrolna - np. NIK;

- stosowania prawnych form przymusu państwowego - np. policja, wojsko, wywiad;

4. według kompetencji terytorialnej:

- centralne - władza i decyzje rozciągają się na całe państwo

- terenowe - władza jest ograniczona do części terytorium państwa i tylko w odniesieniu do spraw znajdujących się w kompetencji danego organu.

Jeżeli organy centralne nie mogą decydować o sprawach przekazanych do kompetencji organów terenowych i gdy zakres spraw pozostawionych w ich kompetencji jest stosunkowo wąski, ogranicza się do spraw rzeczywiście ogólnopaństwowych, mówi się że w państwie występuje decentralizacja.

5. według kompetencji rzeczowej:

- ogólnej - np. sejm, senat;

- branżowej - np. minister, komendant jednostki policji;

45). Aparat państwowy

Każda większa organizacja ma swój aparat. Tworzy go ogół osób, które zawodowo zajmują się służeniem danej organizacji. Każda organizacja ma swoje organy. Organem organizacji jest jej członek, który według statutu organizacji wykonuje działania umowne, tetyczne.

Organizacją, która dysponuje aparatem najbardziej rozbudowanym, swoiście rozbudowanym i dającym możliwości stosowania przymusu fizycznego, jest państwo.

Aparat państwowy - to ogół odpowiednio ze sobą powiązanych organizacyjnie organów państwowych wraz z obsługującymi je urzędami i oddanymi do ich dyspozycji formacjami zbrojnymi oraz ogół zakładów i przedsiębiorstw państwowych.

Aparat ten obejmuje swoją działalnością ogół ludności kraju i całe terytorium państwa. Ma też swoje jednostki organizacyjne poza terytorium państwa. Jednostkami tego aparatu są też bazy wojskowe jednych państw na terytorium innych państw.

W rozważaniach nad aparatem państwowym często występuje termin resort. Termin ten odnosi się do administracyjnej części aparatu państwowego. Ma związek ze specjalizacją organów państwowych i podziałem zadań między nimi.

Minister - jest jednoosobowym, centralnym organem administracji państwowej. Ministerstwo jest urzędem, który pomaga mu w wykonywaniu zadań.

Resort - to ogół jednostek organizacyjnych wchodzących w skład aparatu państwowego podporządkowanych jednemu ministrowi.

Mowa tu o jednostkach w postaci organów państwowych, urzędów, zakładów i przedsiębiorstw, a także formacji zbrojnych. Mamy więc np. ministra finansów, ministerstwo finansów, biuro ministra i ogół jednostek organizacyjnych podległych temu ministrowi, a znajdujących się na całym terytorium państwa bądź nawet poza tym terytorium. Wszystkie jednostki podległe ministrowi finansów stanowią resort finansów.

Nie każdy minister ma swój resort. Bywają tzw. ministrowie bez teki, tj. bez resortu. Są oni jedynie członkami kolegialnego organu państwowego, jakim jest Rada Ministrów. Nie są jednocześnie jednoosobowymi kierownikami określonego działu aparatu państwowego.

46). Urząd państwa, zakład, przedsiębiorstwo państwowe

Urząd państwa - zespół osób wyposażonych w środki materialne i techniczne, powołany do pomocy organowi państwowemu w wykonywaniu jego zadań, np. wójt i urząd gminy.

Zakład - jest to wyodrębniona trwale część mienia państwowego, które ma służyć nie do wytwarzania dóbr materialnych, lecz do świadczenia usług niematerialnych mających zaspokoić określone potrzeby w dziedzinie oświaty, nauki, kultury, zdrowia np. szkoły, muzea, szpitale.

Każdy zakład ma swoją organizację wewnętrzną, organy, swój statut organizacyjny.

Przedsiębiorstwo państwowe - jest ono utworzoną przez państwo jednostką gospodarczą, powoływaną do produkowania dóbr materialnych lub organizowania ich wymiany.

Ma zawsze osobowość prawną, występuje w obrocie prawnym jako samodzielny podmiot praw i obowiązków. Każde przedsiębiorstwo ma swój statut, swoje organy i odpowiednią dla jego charakteru organizację wewnętrzną.

47). Samorząd terytorialny

Samorząd terytorialny, to jedna z najstarszych form samorządu.

Konstytucja, Art. 163:

„Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych.”

Istotą samorządu terytorialnego stanowiącego przejaw zasady decentralizacji administracji w państwie jest samodzielność zarządzania własnymi sprawami przez społeczność lokalną (gminy, powiatu, województwa). Co przy tym ważne, te jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną, przysługują im też prawo własności i inne prawa majątkowe.

Samorząd terytorialny jest zatem niezależny od administracji rządowej. Podlega jedynie interwencji władzy centralnej w ograniczonym zakresie: nadzór nad samorządem sprawuje premier i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych - regionalne izby obrachunkowe. Samorząd działa w granicach państwa i zgodnie z obowiązującym prawem.

Terytorium państwa stanowi obecnie 16 województw, 373 powiaty oraz około 2 500 gmin. Samorządy gmin, powiatów i województw wykonują zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Zadania które służą zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej, to zadania własne. Samorządy wykonują je samodzielnie. Samorządy terytorialne wykonują również zadania zlecone przez państwo. Samorządy wykonują je nie we własnym imieniu, lecz w imieniu administracji rządowej.
Zadania zlecone mogą mieć charakter obligatoryjny (przymusowy, obowiązkowy) i nakładane są na samorząd w drodze ustawy.

Organy samorządu terytorialnego:
1) SAMORZĄD GMINY

Zadania własne gminy obejmują w szczególności sprawy:

• zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska,

• gminnych dróg i ulic, wodociągów i kanalizacji,

• lokalnego transportu zbiorowego,

• ochrony zdrowia, pomocy społecznej, oświaty i kultury,

• targowisk i hal targowych, zieleni, cmentarzy komunalnych,

• porządku publicznego i innych.
  

Do rady gminy jako organu stanowiącego i kontrolnego należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, chyba że ustawa stanowi inaczej.
W szczególności do wyłącznej właściwości rady gminy należy:

• uchwalenie statutu gminy, wybór i odwołanie zarządu, przyjmowanie sprawozdań z jego działalności,

• powoływanie skarbnika gminy oraz sekretarza gminy,

• uchwalenie budżetu gminy, przyjmowanie sprawozdań z jego wykonania i udzielenie absolutorium zarządowi,

• uchwalenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i programów gospodarczych,

• podejmowanie uchwał w sprawie podatków i opłat, a także w sprawach majątku gminy,

• przyjmowanie zadań z zakresu administracji rządowej itp.

Gminy mogą powoływać tzw. jednostki pomocnicze w postaci samorządu sołeckiego, dzielnicowego i osiedlowego. Jednostki te jednak nie posiadają osobowości prawnej, a ich kompetencje ustala rada gminy.

2) SAMORZĄD POWIATU

Zadania własne powiatu obejmują sprawy o charakterze ponadgminnym w zakresie:

• edukacji ponadpodstawowej,

• ochrony zdrowia i pomocy społecznej, kultury,

• transportu i dróg publicznych,

• geodezji, kartografii i zagospodarowania przestrzennego,

• gospodarki wodnej, ochrony środowiska, rolnictwa i leśnictwa,

• porządku publicznego, przeciwdziałania bezrobociu, obronności i innych.
  

3) SAMORZĄD WOJEWÓDZTWA

Zadania własne województwa określone są jako tworzenie strategii rozwoju regionu i prowadzenie polityki jego rozwoju. Należą do nich w szczególności:

• pobudzanie rozwoju gospodarczego poprzez przyciąganie inwestycji,

• pozyskiwanie środków na rozwój regionalny ze źródeł rządowych i międzynarodowych,

• budowa, utrzymanie i remonty dróg wojewódzkich,

• tworzenie regionalnych programów zwalczania bezrobocia,

• tworzenie i finansowanie szkół wyższych,

• utrzymanie placówek kulturalnych, filharmonii, muzeów, teatrów, bibliotek wojewódzkich.

Realizacja zadań własnych i zleconych, jakie stoją przed poszczególnymi samorządowymi wspólnotami lokalnymi byłaby niemożliwa, gdyby nie istniejące struktury władz samorządowych. Władze samorządowe możemy podzielić na organy stanowiące i kontrolne - rady gminy i powiatu, sejmiki wojewódzkie - instytucje powoływane w drodze wyborów powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych oraz organy wykonawcze - zarząd gmin, powiatów i województw, instytucje powoływane przez organy stanowiące i kontrolne.

Organy wykonawcze samorządu terytorialnego to: zarząd gminy, powiatu i województwa, wybierane przez radę lub sejmik województwa. Na ich czele stoją:·a) w gminie - wójt, burmistrz lub prezydent miasta,
b) w powiecie - starosta,
c) w województwie - marszałek województwa.

Elementy organizacji samorządowej:

1. istnienie określonej wspólnoty lokalnej,

2. powołana do wykonywania zadań,

3. posiada swoje organy samorządowe,

4. zbudowana jest na podstawie decentralizacji, działa na podstawie prawa, kontrolowana przez Prezesa RM i Sejm,

5. wyposażona w środki materialne i własne źródła finansowania.
   

Samorząd terytorialny nie jest jedynym rodzajem samorządu. Obok niego istnieją bowiem i funkcjonują samorządy zawodowe, gospodarcze czy religijne. Specyficznym rodzajem samorządu są też: na wyższych uczelniach samorząd akademicki, a w szkołach - samorząd uczniowski.

48). Relacja naród a państwo

Naród jest historycznie ukształtowaną trwałą wspólnotą, powstałą na gruncie wspólnych losów dziejowych, wspólnej gospodarki towarowej i wspólnych instytucji politycznych, charakteryzującą się istnieniem poczucia państwowego jako podstawowego składnika świadomości grupowej.

Czynniki narodotwórcze:

- język

- zamieszkiwanie wspólnego terytorium

- tradycja

- wspólne przeżycia historyczne

- więzy gospodarcze, ekonomiczne

- religia (np. naród żydowski)

Wspólnota potrafi chronić swą integralność tak przed zagrożeniami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, a tym samym dąży do utworzenia państwa na zajmowanym przez siebie terytorium, w sytuacji zaś utraty państwowości potrafi pielęgnować i rozwijać więzi (obyczaje, język, kulturę itp.) i zmierza bądź to do odzyskania niepodległości, bądź też do zapewnienia sobie politycznych gwarancji autonomii bytu narodowego, jeśli została zmuszona do emigracji poza tereny, na których jako naród się ukształtowała.

Państwo, polityczne zorganizowanie społeczeństwa, wyposażone w suwerenną władzę oraz zajmujące określone terytorium. Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany (obywatelstwo). W obrębie państwa występuje stosunek: władza - podporządkowane jej osoby i grupy. Atrybutem państwa jest suwerenność rozumiana jako całkowita niezależność od jakiejkolwiek siły zewnętrznej i wewnętrznej.

Mniejszość narodowa to grupa ludzi mniejsza liczebnie niż reszta ludzi państwa, której członkowie, będąc obywatelami danego państwa mają cechy etniczne, językowe czy religijne różne od reszty ludności i dążą do zachowania swojej kultury, tradycji, języka czy religii, chcą być traktowani na równi z resztą ludności - większością. Nie ma prawa do samostanowienia jako naród. Ma natomiast prawo do własnego życia kulturalnego, do wyznawania i praktykowania własnej religii oraz do posługiwania się własnym językiem.

49). Interwencjonizm państwowy

Założenia interwencjonizmu:

Polityka interwencjonizmu wynikała z analizy doświadczeń ZSRR, który w okresie 1930-1933 jako jedyny kraj zwiększył produkcję. Teoretyczną podstawę dla przeniesienia doświadczeń radzieckich do państw kapitalistycznych stworzył John Keynes: naukowo uzasadnił celowość włączania się państwa w procesy gospodarcze. Doświadczenia wielkiego kryzysu podważyły wiarę w samoczynne zdolności regulacyjne gospodarki rynkowej, rządy dążyły do kreowania dodatkowego popytu poprzez:

1). Środki bezpośrednie, tj. prowadzenie na dużą skalę robót publicznych i rozbudowa infrastruktury miała zwiększyć popyt na dobra inwestycyjne oraz za pośrednictwem wzrostu zatrudnienia także i na dobra konsumpcyjne: - rozbudowa infrastruktury (np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee w USA- budowa wielu elektrowni wodnych, regulacja żeglugi i zapobieżenie powodziom) - zamówienia wojskowe (Niemcy) - wzrost konsumpcji ludności i ochrona poszczególnych jej grup (np. rolników) poprzez skup państwowy, płacenie “postojowego” miało prowadzić do redystrybucji dochodów i wzrostu konsumpcji właśnie - mutację tych dwóch, tzn. jedno i drugie (Polska, gdzie starano się spowodować wzrost konsumpcji ludności oraz uzbroić armię)

2). Środki pośrednie: kontrolowane zwiększenie ilości pieniądza w obiegu, obniżenie stopy procentowej, progresywne opodatkowanie wysokich dochodów oraz zwiększanie świadczeń społecznych na rzecz najuboższych miały zwiększyć popyt, rentowność inwestycji oraz zniechęcić do oszczędzania. W państwach faszystowskich rządy ściśle kontrolowały handel zagraniczny i zagraniczne obroty pieniężne.

Interwencjonizm zakładał, że gospodarka w okresie wychodzenia z załamania gospodarczego w celu zapobiegnięcia wystąpienia kolejnego kryzysu albo ostatecznego załamania się gospodarki wymaga nadzoru rządu nad bankami, kredytem, inwestycjami i produkcją w celu zapewnienia wzrostu wytwórczości i zatrudnienia oraz poprawienia opłacalności procesów gospodarczych. Oznaczał zerwanie z polityką deflacyjną oraz utrzymywaniem stałości waluty, dopuszczał deficyty budżetowe, kontrolowaną inflację oraz powolną deprecjację waluty.

Występowała także ingerencja w międzynarodowe stosunki gospodarcze, tzn. wprowadzanie wysokich stawek celnych, operowanie subsydiami, różnorodnych zakazów importu i eksportu, określane wspólnym mianem działań protekcjonistycznych. Spowodowane było chęcią ochrony własnego rynku przed obcą, nie zawsze uczciwą konkurencją. Stosowano także dumping, czyli sprzedawano towary za granicą poniżej kosztów wytworzenia w kraju (Polska sprzedawała cukier za 1/4 ceny z rynku wewnętrznego, podobnie robiły Niemcy).

50). Obowiązek, uprawnienie, roszczenie, kompetencja

Obowiązek - wyznaczają normy zarówno coś nakazujące, jak i czegoś zabraniające. Przewidują dla adresata tylko jeden sposób postępowania. Nie ma on żadnego wyboru, jeżeli chce postępować zgodnie z normą.

Normy bezwzględnie obowiązujące zawierają reguły postępowania obowiązujące bezpośrednio adresatów i wyłączające możliwości odmiennego regulowania danych spraw przez adresata czy kogoś innego.

Normy względnie obowiązujące mają zastosowanie wtedy, gdy adresaci lub ktoś trzeci nie uregulowali danego zachowania się inaczej.

Uprawnienie - przyznanie przez normę prawną danej osobie wyboru określonego zachowania się bez nakładania na nią obowiązku.

Roszczenie to uprawnienie do żądania od określonej osoby określonego zachowania się. Roszczenie ma miejsce, gdy podmiot, który ma obowiązek wobec podmiotu uprawnionego, nie spełnia go.

Rozróżniamy roszczenia:

- materialne - podmiot A wobec podmiotu B, przy czym indywidualnie określone jest, który z podmiotów jest zobowiązanym, a który uprawnionym oraz przedmiot roszczenia czy świadczenie;

- procesowe - jeżeli podmiot zobowiązany nie zachowa się zgodnie z treścią jego obowiązku to podmiot uprawniony może domagać się ochrony prawnej ze strony organów państwa.

Kompetencja - to upoważnienie do dokonania czynności prawnej określonego rodzaju z taki skutkiem, że aktualizują się przez jej dokonanie przewidziane w normie obowiązki jej adresatów. Czynność dokonana przez podmiot nie posiadający stosownej kompetencji jest aktem nieważnym.

51). Prawo a obyczaje

Obyczaje jakiegoś państwa to całokształt norm obyczajowych, uznawanych i przestrzeganych w danym społeczeństwie.

Normą obyczajową jest reguła postępowania, która ukształtowała się w świadomości ludzi pod wpływem nawyku, w rezultacie wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań, w wyniku ukształtowania się przeświadczenia, że tak właśnie należy postępować.

Istnieją różne instytucje życia społecznego ukształtowane przez normy obyczajowe np. instytucja choinki.

Przestrzeganie norm obyczajowych jest w zasadzie dobrowolne. Normy obyczajowe są zazwyczaj mało precyzyjne. Kształtują się w ciągu dłuższego czasu.

Prawo zwyczajowe jest częścią prawa danego państwa. Składają się na nią normy obyczajowe uznane przez państwo, tzn. te których przestrzeganie staje się przedmiotem troski państwa.

Fakt uznania przez państwo normy obyczajowej czyni z niej normę prawa zwyczajowego.

Akt uznania zmienia charakter normy z obyczajowej na prawną.

52). Czym się różni stosunek cywilno-prawny od administracyjno-prawnego? Podaj ich cechy.

Stosunkiem cywilno-prawnym nazywamy stosunek społeczny regulowany normami prawa cywilnego. Cechami tego stosunku jest jego majątkowy charakter oraz równorzędność występujących w nim podmiotów. Za cechę dodatkową uznaje się ponadto znaczną swobodę podmiotów w ustanawianiu i kształtowaniu tych stosunków.

Na stosunek cywilno-prawny składają się następujące elementy:
- strony (podmioty) stosunku cywilno-prawnego,
- przedmiot tego stosunku,
- prawo podmiotowe (uprawnienie),
- obowiązek będący korelatem tego prawa.

1. podmiotami stosunków cywilno-prawnych mogą być bądź osoby fizyczne, bądź osoby prawne (spółki kapitałowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe). Najczęściej po każdej ze stron stosunku cywilno-prawnego występują pojedyncze osoby. Niekiedy jednak po każdej ze stron może wystąpić więcej osób (np. kilku dłużników, kilku wierzycieli). Zdolność do tego, aby móc występować jako podmiot stosunków
   cywilno-prawnych, nosi nazwę zdolności prawnej.

2. prawa podmiotowe (uprawnienia) oraz obowiązki, składające się na treść stosunku cywilno-prawnego, skorelowane są z sobą w ten sposób, że prawu jednego podmiotu odpowiada zawsze określony obowiązek innego podmiotu lub podmiotów. Np. prawu dającego pożyczkę odpowiada obowiązek jej zwrotu, ciążący na biorącym pożyczkę.

3. przedmiotem stosunków cywilno-prawnych jest wszystko, na co skierowane są prawa i obowiązki podmiotów tego stosunku. Przedmiotem stosunków jest więc określone zachowanie jego uczestników, zapłacenie ceny, wydanie rzeczy, przechowanie towaru. Skrótowo używa się sformułowania, że przedmiotem stosunku są rzeczy lub pieniądze, których prawa i obowiązki stron dotyczą.

Stosunek administracyjno-prawny jest to stosunek między państwem i działającymi w jego imieniu podmiotów administracji publicznej, a obywatelami i innymi podmiotami, które oparte są na normach prawa administracyjnego. Cechą charakterystyczna tego stosunku jest nierównorzędność stosunków podmiotu do prawa cywilnego.

1. podmiot stosunku - zawsze organ administracyjny upoważniony do żądania określonego zachowania się albo świadczenia;

2. podmiot, czyli osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna, do której skierowany jest nakaz lub zakaz, albo, który żąda określonego zachowania się od organu administracji;

3. przedmiot stosunku leży zawsze w sferze prawem określonych zadań administracji publicznej;

4. obowiązki i uprawnienia - są treścią stosunku administracyjno-prawnego i mogą polegać na działaniu, znoszeniu lub zaniechaniu. Obowiązki i uprawnienia mają charakter osobisty i nie mogą być przenoszone na inne osoby, wygasają z chwilą śmierci osoby obowiązanej lub uprawnionej.

Nawiązanie stosunku - na podstawie ustawy, jednakże sama ustawa nie wystarcza, gdyż konieczna jest konkretyzacja w drodze aktu administracyjnego lub przez zawarcie umowy administracyjnej.

Rodzaje stosunków administracyjno-prawnych:

1. proceduralny - ma charakter czasowy, przejściowy. Podstawą tego stosunku są normy postępowania administracyjnego. Stosunek ten nawiązany zostaje z chwilą wszczęcia postępowania administracyjnego, a wygasa z momentem wydania ostatecznej decyzji administracyjnej;

2. sporno-administracyjny - podstawą prawna tego stosunku są przepisy prawa dopuszczające zaskarżanie aktów administracyjnych do sądu administracyjnego. Stosunek ten trwa od chwili zaskarżenia aktu do czasu wydania orzeczenia;

3. ad hoc - odnoszą się do jednego jednorazowego działania, np. okazania dokumentów, dopuszczenie do przeprowadzenia kontroli obiektu budowlanego, czy zakładu pracy;

4. administracyjno-prawne trwałe mają większe znaczenie prawne, są one związane z: prawami osobistymi, z obowiązkiem szkolnym, obowiązkiem zasadniczej służby wojskowej itp., majątkowymi: stałe świadczenia pomocy społecznej, obowiązkiem podatkowym itp., korzystaniem z zakładów użyteczności publicznej;

5. administracyjno-prawny nadzoru;

6. egzekucyjne - nawiązywane między organem egzekucyjnym a zobowiązanym i wierzycielem.

53). Prawo a moralność

Prawo:

1. sformułowane jest warunkowo - precyzyjnie czyli adresat jest dokładnie ustalony w ustawie

2. nakazują dość precyzyjne zachowania. Prawo zawiera minimum reguł niezbędnych do zachowania ładu społecznego

3. ma charakter zakazujący (negatywny)

4. normy są stanowione - czyli ktoś je ustala

5. normy są spisane sformalizowane, ogłoszone w Dzienniku Ustaw

6. są bardziej skonkretyzowane

7. sankcje są skonkretyzowane i zewnętrzne

8. warunki obowiązywania są heteronomiczne (zewnętrzne) wobec jednostki

9. treść norm prawnych reguluje zachowania zewnętrzne, nie żąda rzeczy niemożliwych

Moralność:

1. sformułowana jest bezwarunkowo, jej adresat jest szeroki, jest nim prawie każdy

2. cnoty moralne nie mają granic, nie da się ich bezpośrednio przenieść do systemu prawnego

3. mają charakter nakazujący

4. kształtują się samoistnie - ewolucyjnie

5. nie są sformalizowane, da się je różnie interpretować

6. są bardziej ogólne

7. sankcja jest niezinstytucjonalizowana, społeczna, wewnętrzna

8. warunki obowiązywania są zinternalizowane

9. ich treść reguluje zarówno zachowania zewnętrzne jak i stany emocjonalne oraz przekonania

George Jellinek: „Prawo to minimum moralności, ale jej nie zastępuje”

Reglamentacja - wprowadzone na stałe lub czasowo ograniczenie wolnego obrotu pewnymi dobrami lub towarami, spowodowane przeważnie niedostatkiem tych dóbr lub towarów i koniecznością ich racjonowania; zjawisko typowe dla gospodarki okresu wojennego i tuż po wojnie, a także, w różnych formach, dla ekonomiki państw socjalistycznych.

Przymus w prawie ma kilka znaczeń: a) środki prawne stosowane w celu zapewnienia przestrzegania prawa, przymuszające do zastosowania się do przepisu prawa lub do wyroku sądowego, b) w prawie cywilnym przymus rozumiany jest jako wywarcie nielegalnego nacisku na osobę fizyczną i jako taki może być okolicznością powodującą nieważność czynności prawnej.

Patrz załącznik: 1. Rewolucja Francuska 1789-1799

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 3-5

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 6-7

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 9-12

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 12-15

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 15-16

Załącznik: 5. Prawo podmiotowe

Załącznik: 2. Statuty wiślicko - piotrkowskie

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 59-61

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 203

Załącznik: 3. USTAWA z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych.

Vacatio legis (łac. próżnowanie ustawy) - termin prawniczy, oznaczający okres między publikacją aktu prawnego a jego wejściem w życie. W wypadku obszernych i ważnych aktów prawnych wynosić może parę miesięcy. Celem vacatio legis jest umożliwienie wszystkim zainteresowanym zapoznania się z nowymi przepisami i przygotowanie do ewentualnych zmian, jakie mogą wynikać z ich obowiązywania.

Derogacja (uchylenie, z łac. derogatio) - uchylenie części normy prawnej i zastąpienie jej nową.

Załącznik: 4. Obowiązywanie prawa

Reintegracja - odzyskanie obywatelstwa utraconego wskutek zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem lub w związku z zawarciem takiego małżeństwa.

Repatriacja - powrót do ojczyzny osób, które wskutek różnych okoliczności (wojna, prześladowania) znalazły się czasowo poza jej granicami. Dotyczy to jeńców wojennych, więźniowie obozów koncentracyjnych, deportowani, wysiedleni, uchodźcy, ewakuowani.

Przywilej dyplomatyczny - szczególne uprawnienia przysługujące przedstawicielom obcych państw, zapewniające nietykalność osobistą, nietykalność siedziby przedstawicielstwa, nie podleganie jurysdykcji sądowej ani administracyjnej państwa, w którym osoby te przebywają.

Jurysdykcja (z łac. iurisdictio - sądzenie), uprawnienie konkretnego organu państwa do rozstrzygania kwestii - przedmiotu sporu - przez ustalenie i ocenę faktów oraz ich prawnych konsekwencji; obszar, na jaki rozciągają się kompetencje określonej instancji sądowniczej.

Dyrektywa - wskazówka działania, wytyczna, zalecenie.

Postulat - teza przyjęta bez dowodu; to czego się z góry wymaga przy uzasadnieniu pewnego systemu prawd.

Podręcznik T. Stawecki, P. Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” 4. wydanie, Warszawa 2003, s. 165

Ksero str. 92-97 „Prawoznawstwo” Adam Łopatka

Federacja (łac. foederatio - sprzymierzenie) - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów, krajów, prowincji), ale posiadających wspólny (federalny) rząd.

Monarchia, forma rządów, w której monarcha (król, cesarz, sułtan), stoi na czele kraju jako reprezentant władzy suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z organami typu doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna (elekcyjna).

Arystokracja, forma ustrojowa oparta na władzy najwyższej warstwy społecznej, opisana przez Platona i Arystotelesa, którzy uważali, że władza powinna należeć do grupy wyróżniających się majątkiem czy urodzeniem, a przede wszystkim wykształceniem.

Politea - ustrój polityczny, charakteryzujący się posiadaniem szerokiej klasy średniej, stanowiący połączenie oligarchii i demokracji.

Tyrania - władza powstała bezprawnie przez uzurpację. Wszelkie samowolne rządy, sprawowane przez jednostkę lub grupę, ze stosowaniem przemocy lub terroru.

Uzurpacja - bezprawne przejęcie władzy państwowej, stanowiska. Przywłaszczenie sobie cudzych praw do czegoś.

Oligarchia, forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi. Najczęściej ludzie ci wywodzili się z arystokracji lub warstwy bogatych. Występowała np. w wielu polis starożytnej Grecji, XVII-wiecznej Anglii (protektorat Cromwella) i Wenecji.

Demokracja, ludowładztwo, termin określający rodzaj rządów, w którym władza należy do ogółu obywateli danego państwa (greckie demos - lud, kratos - władza).

Anna Adamska

Podstawy prawoznawstwa

14

---