4. Pedagogika personalistyczna
Personalizm (osobisty; persona - osoba) - kierunek rozważań wokół pojęć osoby, rozważań o naturze poznawczej. W centrum wartości dobro i rozwój osoby, jako nadrzędna zasada, której podporządkowane są wszystkie dobra realizowane przez człowieka.
Personalizm jest nie tylko jednym z kierunków współczesnej filozofii, ale również radykalnym nurtem w naukach o wychowaniu, afirmującym każdy podmiot jako osobę, która jest zaangażowana w proces socjalizacji, kształcenia i wychowania. Nazwa personalizm (łac. persona - osoba) dotyczy zatem tych wszystkich prądów i nurtów w teoriach edukacyjnych, które jednocześnie opowiadają się za autonomią osób, ich godnością i racjonalnością.
Najogólniej charakteryzując personalizm podkreśla się to, że „stawia on w centrum rzeczywistości, człowieka jako osobę, którego natura zawiera w sobie element materialny i duchowy. Ten ostatni nie jest równoznaczny ze sferą psychiczną.” Istotne atrybuty człowieka to: rozumność, wolność, wrażliwość na wartości wyższe. Człowiek dysponuje świadomością, samoświadomością, samostanowieniem, odpowiedzialnością, udziałem w wartościach.
Przedstawiciele:
Sergiusz Hessen jako główny przedstwaiciel pedagogili personalistycznej:
W jego ujęciu, wychowanie ma strukturę wielowarstwową i jest zarazem procesem dialektycznym (osobowość i społeczeństwo wzajemnie się przenikają). Główny celem wychowania jest kształtowanie osobowości poprzez wdrażanie w wartości kulturalne; proces ten przebiega od stanu anomii (stan pozbawiony prawa) poprzez heteronomię (zewnętrzny ośrodek kontroli) aż do autonomii (wewnętrzny ośrodek kontroli jednostki).
Hessen wyróżnił cztery warstwy wychowania:
1.życie biologiczne → rozwój psychofizyczny
2.warstwa społeczna → uspołecznianie jednostki przez grupę społeczną
3.warstwa kultury duchowej → częściowo pokrywa się ze społeczną, jest wyrazem ducha przedmiotowego
4.warstwa doskonałej wspólnoty moralnej → jej podstawą jest doskonała miłość bliźniego
Podstwowe pojecia w pedagogice personalistycznej:
Osoba- pojecie mające odległa historie i różne definicje. Słownik etymologiczny Bruknera przedstawia fakt osoby, jako doświadczenie samego siebie. Łączy się z tym fakt porzucenia przynależności samemu sobie, niezależności.
Społeczność- jest taką zbiorowością ludzi, która powstaje przeważnie z motywów racjonalnych i ze względu na osiągnięcie jakiegoś konkretnego celu, będącego poza samą społecznością osób.
Wspólnota- powstaje jako fenomen szczególnych relacji międzyludzkich- z serca do serca, od osoby do osoby- w których nie można mówić o organizacji. Wspólnota powstaje ze względu na dobro osób i ma ona wartość w sobie samej.
Rewolucja personalistyczna- ( osobowa i wspólnotowa) dokonuje się na bazie „dobrej woli”. Personalizm głosi rewolucję duchową i pokojową, odrzucając przemoc lub powstanie zbrojne. Przeszkody natomiast na drodze ideału należy przezwyciężać dynamizmem działania. Podstawową tezą personalizmu staje się: „człowiek jest osobą”.
Wolność zewnętrzna (wolność od) jest wolnością woli (wolnością od przymusu), ale pomija kwestię odpowiedzialności człowieka.
Wolność wewnętrzna (wolność do) wymaga długotrwałego wysiłku moralnego i opowiedzenia się człowieka za dobrem. Wg. Maritaina prawdziwą wolność wewnętrzną można osiągnąć jedynie poprzez miłość.
Założenia personalizmu to:
jako podmiot wychowania personalizm przyjmuję osobę ludzką,
jako podmiot wychowawczego rozważania personalizm dotyczy antropologii filozoficznej,
zakłada dobro osoby ludzkiej i jemu ma być przyporządkowane całe życie indywidualne i społeczne,
człowiek jest rozpatrywany jako przedstawiciel gatunku oraz z punktu widzenia duchowego (jego dążenia do Boga).
Jako materialna jednostka jest częścią społeczeństwa i powinno się służyć całemu społeczeństwu.
Pedagogika personalistyczna w oparciu o to koncentruje się na wychowaniu, jest bowiem nauką praktyczną. Odpowiada kim jest człowiek z punktu widzenia duchowego.
Zasady pedagogiki personalistycznej:
•Każdy człowiek jest osobą od poczęcia,
•Człowiek posiada swoją godność i wartość, ponieważ jest ona dana mu z natury i jest przypisana jako cecha każdego człowieka,
•Osoba ludzka jest wartością najwyższą w świecie bytów stworzonych,
•Celem człowieka jest doskonalenie się w swoim istnieniu.
PERSONALIZM METAFIZYCZNY (W. Stern)
W metafizycznych koncepcjach człowieka dominował pogląd, że człowiek jest istotą wierną wartościom trwałym i absolutnym, wartościom ponadludzkim pochodzącym, zadanym człowiekowi z zewnątrz. W tym znaczeniu natura człowieka jest niezmienna, ponadhistoryczna, jakościowo inna od rzeczywistości.
Dla personalizmu metafizycznego i teologicznego to, co określić można jako „jakość osoby", jest widziane jako „dar" . Stwierdza się o człowieku jako osobie, gdyż jest on w relacji do Boga, mając z Nim ową oryginalną łączność manifestującą się zwłaszcza w jego sumieniu.
Stern twierdzi, że niezbędne dla istnienia wewnętrznej spójności osoby jest jej ukierunkowanie na samo-zachowanie, wyrażające się w dwóch zasadniczych formach: zachowania i zabezpieczenia własnego istnienia oraz dostosowania siebie do uwarunkowań świata.
PERSONALIZM EGZYSTENCJALNY (M. Heidegger, E. Levinas, J. Tischner)
Egzystencjalizm to kierunek filozoficzny, formowany zarówno w wersji teistycznej jak i ateistycznej. Jego ideą jest przekonanie, że człowiek jako jedyny z wszystkich bytów sam, ustawicznie tworzy się tym, czym jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów, w których wyraża swoją wolność. Jesteśmy wręcz na tą wolność skazani, jest ona atrybutem naszego człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością, a przeszłością, dlatego towarzyszy nam poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Nasza wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Dlatego jesteśmy wewnętrznie rozdarci i podatni na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.
PERSONALIZM RELIGIJNY (M. Scheler, R. Guardini)
Pojmował on służbę społeczną w kategoriach moralnego odrodzenia jednostki. Istotnym celem tego odrodzenia ma być Królestwo Niebieskie.
Pedagogika religijna - jest pedagogiką integralną (perymialną) ujmującą człowieka jako istotę złożoną z ducha i ciała i traktuje człowieka holistycznie (całościowo). Celem wychowania w tej pedagogice jest wielostronny rozwój emocjonalny i duchowy. Celem człowieka jest także zbawienie. Zakłada także że człowiek ma obowiązek udziału w życiu społecznym.
Wychowawca powinien występować w roli facylitatora, czyli doradcy wspomagającego ucznia w jego pracy.
Celem wychowania religijnego jest kształcenie moralnego charakteru i na tym gruncie doprowadzenie człowieka do zbawienia. Jedynie wychowanie religijne prowadzi do uczłowieczenia kultury, do uwolnienia od przewagi techniki i do duchowego pogłębienia kultury.
PERSONALIZM SPOŁECZNO-MORALNY (E. Mounier, E. Maratain)
Mounier nie podaje definicji osoby. Wskazuje jednak na jej niezbywalne cechy: transcendencję, wewnętrzność, antyindywidualizm i wolność. Transcendencja przejawia się w ciągłym dążeniu osoby ku pełniejszemu bytowaniu, ku przekraczaniu siebie w stroną absolutnych wartości. Przymiot wewnętrzności wyraża się w zdolności osoby do wewnętrznej koncentracji i skupienia się w sobie. Owo ukierunkowanie ku wewnątrz jest dialektycznie związane z ruchem ku światu zewnętrznemu, w którym ma miejsce zaangażowanie, zwłaszcza w procesy społeczne, zmierzające do kształtowania świata. Te trzy istotne cechy osoby wskazują na jej charakter społeczny.
Francuski myśliciel podkreślał, że „osoba istnieje tylko w kierunku kogoś innego, poznaje się dzięki komuś innemu i odnajduje się tylko w innym”. Czwarta ważna cecha osoby to wolność. Mounier nie tyle pojmował ją jako zdolność wolnego wyboru ile jako wolne dążenie do- jak to nazwał- „personalizacji świata i samego siebie”
PERSONALIZM ETYCZNY (J. Kant, N. Hartmann)
Wychowanie etyczne kojarzy się z przekazywaniem wiedzy z zakresu etyki i budzeniem refleksji nad postępowaniem moralnym.
Dotychczasowa filozofia stawiała sobie za cel dowiedzenie istnienia Boga oraz nieśmiertelnej duszy, aby na tych podstawach ufundować powszechnie obowiązujące zasady etyczne. Kant, zamiast dowodzić istnienia duszy czy Boga, zadowolił się postulowaniem faktów ich istnienia.
Bez wolności charakter moralny jest niemożliwy. Wartości etyczne rozwijają się stopniowo, stąd niebezpieczeństwo zła i błędu jest usprawiedliwione owocem o charakterze moralnym i wolnością.
PERSONALIZM FILOZOFICZNY (M. Buber, G. Marcel)
Gabriel Marcel uważał, że człowiek jako osoba jest niepowtarzalna i wolna od tego co ją otacza. Przedmiotem filozofii wg Marcela są nie problemy, lecz tajemnice posiadające znaczenie osobiste, podmiotowe, a nawet ponadpodmiotowe. Zbliżając się do bytu absolutnego (do Boga), człowiek wchodzi na drogę optymizmu, wiary, nadziei i miłości. Zajmując się natomiast wyłącznie bytem własnym, wkracza w zamknięty świat troski i trwogi przed utratą własnej duszy.
PERSONALIZM TEOLOGICZNY (K. Rahner)
Teologia- dyscyplina wiedzy posługująca się metodami filozoficznymi w wyjaśnianiu świata w jego relacji do Boga.
Według teologii Rahnera człowiek otrzymał wolność i na tę wolność jest skazany. Człowiek doświadcza swojej stworzoności i spotyka w niej Boga. W Rahnerowskiej antropologii teologicznej człowiek jawi się jako istota poszukująca swego ostatecznego spełnienia. Niczym nie ograniczona bytowa otwartość człowieka kieruje go w stronę dziejów, z których przychodzi postać Jezusa Chrystusa będąca absolutnie przewyższającym spełnieniem ludzkiej nadziei. Trwałym elementem Rahnerowskiego sposobu rozumienia i uprawiania teologii jest rzetelna, autentyczna troska o to, aby człowiek poszukujący wiary i Boga coraz lepiej rozumiał zawartość skarbca nauki Kościoła i by czynił to w oparciu o doświadczenie swojego bycia człowiekiem. Wszystkie, nawet najbardziej wzniosłe i piękne twierdzenia wiary pozostaną obce i niezrozumiałe, jeśli nie będą miały związku z codziennym, podstawowym ludzkim doświadczeniem.
ANTROPOLOGICZNE PODSTAWY PEDAGOGIKI PERSONALISTYCZNEJ
WOLNOŚĆ
Personalizm mocno akcentuje pojęcie wolności, które nierozerwalnie łączy z odpowiedzialnością. Człowiek jest wolny, to znaczy ma możliwość wyboru określonych wartości, które mają wpływ na jego życie. Jednak wolność rozumiana jako dowolność jest tylko pierwszym jej etapem. Drugim, doskonalszym, jest uzmysłowienie sobie faktu, że wolność jest również wezwaniem do czynów nie zagrażających egzystencji człowieka w bliższej lub dalszej perspektywie.
DIALOGICZNOŚĆ
Celem człowieka-osoby jest rozwój społecznej komunikacji i wzajemne ubogacanie się.
Dialogiczność- opiera się na uznaniu wolności zarówno własnej jak i innych.
Dialog - metoda komunikowania się, daje ona możliwość wypowiedzenia i zrozumienia drugiego człowieka, współdziałanie
Człowiek dialogu przyjmuje postawę otwartą na zrozumienie drugiego człowieka w trzech sferach:
poszukiwanie wraz z innymi prawdy, czyli dialog rzeczowy
dążenie do współwolności z otoczeniem, dialog personalny
oddanie siebie do dyspozycji partnera przez miłość (dialog egzystencjalny).
ROZUMNOŚĆ
Według klasycznej arystotelesowskiej definicji, którą przejął i rozpowszechnił tomizm, człowiek to zwierzę rozumne /czyli osoba. Oznacza to, że natura człowieka jest dwoistą jednością - posiada on niematerialną, zupełnie różną od zwierzęcej, duszę rozumną ożywiającą ciało i wyrażającą się poprzez nie. W długiej europejskiej tradycji intelektualnej człowiek był i jest powszechnie uznany za istotę jednocześnie będącą częścią świata zwierzęcego, a jednocześnie go przekraczającą, transcendującą - właśnie poprzez swoją rozumność.
TRANSCENDENCJA
Transcendentny to inaczej wymykający się zwykłemu ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający poza zasięg ludzkiego poznania przy pomocy podstawowych pięciu zmysłów; niepoznawalny przy użyciu dostępnych środków naukowych.
AUTENTYCZNOŚĆ
Autentyczność można wyrazić przez:
- bycie sobą - żyć świadomie i samodzielnie decydować o swoich czynach
- żyć aktywnie.
Autentyczność- wiąże się z urzeczywistnieniem jednostkowości, człowiek jest jedyny w swoim rodzaju.
Relacja wychowawca/nauczyciel - wychowanek/uczeń w/g personalizmu.
Nauczyciel powinien być świadomy, że jego rola jest jednie rolą pomocniczą, jest to rola kogoś, kto pomaga uczniowi z zewnątrz. Jest to rola ważna ale nie podstawowa. Aktywności nauczyciela musi odpowiadać aktywność ucznia, gdyż jest się aktywnym naprawdę wtedy, kiedy się chce .
Rola nauczyciela (wychowawcy) - polega na inspirowaniu i wspieraniu wychowankowi ukazywaniu im wartości, ale nie wolno mu nakazywać sprzecznych wartości społecznych. Wychowanie personalistyczne jest wychowaniem do wolności, czyli do wyboru dobra. Dobro musi być zgodne z tym co służy rozwojowi człowieka.
RELACJA RODZIC-DZIECKO
Według Jana Pawła II „rodzice, ponieważ dali życie dzieciom w najwyższym stopniu są obowiązani do wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców. To zadanie wychowawcze jest tak wielkiej wagi, że jego ewentualny brak z trudnością dałby się zastąpić. Do rodziców bowiem należy stworzyć taką atmosferę rodzinną, przepojoną miłością i szacunkiem dla Boga i ludzi, aby sprzyjała całemu osobistemu i społecznemu wychowaniu dzieci. Dlatego rodzina jest pierwszą szkołą cnót społecznych, potrzebnych wszelkim społecznościom”