Psychologiczne aspekty badan prenatalnych; aborcja selektywna.
Postęp naukowo-techniczny umożliwił wprowadzenie do medycyny nowych badań diagnostycznych i nowych metod leczenia, umożliwiając tym samym dokładne monitorowanie przebiegu ciąży i wykrywanie wad rozwojowych płodu. Badania przeprowadzone w okresie prenatalnym pozwalają na stwierdzenie wielu chorób wrodzonych, których wzrost występowania obserwuje się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Są to np. aberacje chromosomowe, choroby metaboliczne czy wady ośrodkowego układu nerwowego. Mogą one powstawać w wyniku choroby przekazanej dziecku przez jedno lub oboje rodziców oraz z powodu działania szkodliwego czynnika już po zapłodnieniu (np. leki, papierosy, alkohol, narkotyki itp.). W większości przypadków pochodzenie wad jest wieloczynnikowe lub przyczyna ich nie jest znana wcale. Mogą się one ujawniać na różnym etapie rozwoju dziecka i w bardzo różny sposób, to znaczy, ta sama przyczyna może powodować różne konsekwencje. Diagnostyka prenatalna pozwala na śledzenie tych ewentualnych zaburzeń w stanie zdrowia i rozwoju dziecka w tym najważniejszym okresie jego życia i dzięki temu możliwa staje się terapia płodowa lub podjęcie działań profilaktycznych tuż po urodzeniu.
Do najbardziej znanych i powszechnie stosowanych badań prenatalnych zaliczamy:
USG, -badanie ultrasonograficzne; dające takie informacje jak budowę ciała, przybliżony wiek i wagę, ruchliwość, położenie przed porodem a także zaburzenia rozwoju fizycznego. USG uważane jest za metodę najmniej szkodliwą, należy jednak wystrzegać się tego badania w pierwszym trymestrze ciąży.
Inną metodą jest badanie kosmówki, jego zaletą jest fakt, że wykonuje się je w I trymestrze rozwoju dziecka a wynik otrzymuje się w ciągu doby co znacznie skraca okres niepokoju oczekujących na diagnozę rodziców, a także w razie poronienia lub aborcji relatywnie ułatwia myślenie jako o stracie ciąży, a nie śmierci dziecka
Metodą dającą najwięcej informacji o stanie zdrowia dziecka jest badanie amniopunkcyjne. Wykonuje się je w 5-6 miesiącu ciąży, kiedy matka jest już emocjonalnie związana z dzieckiem, i czuje jego obecność. Niepokój jest tym większy, że okres oczekiwania na wyniki jest długi, także w przypadku selektywnej aborcji jest to już tragedia utraty dziecka.
Dominującym przeżyciem, które motywuje kobietę do skorzystanie z badań prenatalnych jest niepokój. Jest on największy w grupie kobiet z wysokim ryzykiem genetycznym, następnie w grupie kobiet, które na własne życzenie wykonują takie badanie, najmniejszy natomiast w grupie kobiet, u których istnieje ryzyko związane z wiekiem.
Niepokój ten to lęk przed urodzeniem chorego dziecka, to poczucie mniejszej wartości, niska samoocena i idące za tym poczucie niekompetencji biologicznie związanej z macierzyństwem. To także dążenie do perfekcji w życiu, do kontrolowania wszystkiego. To system wartości preferujący charakter hedonistyczny czy materialny. Dużą rolę odgrywają przeszłe negatywne doświadczenia prokreacyjne, subiektywna ocena ryzyka genetycznego jako dużego i słaba umiejętność podejmowania ryzyka w życiu. Często przyczyną takich badań jest przekonanie, że niepełnosprawność nie pozwoli dziecku, ani rodzicom być szczęśliwym, że zaburzy to harmonię dotychczasowego życia. Duże znaczenie ma też poczucie nieumiejętności poradzenia sobie z trudami wychowania chorego dziecka i braku możliwości nawiązania z nim emocjonalnego kontaktu. Do tego może dojść pozytywna opinia partnera i nacisk ze strony otoczenia, a także lekarza.
Z drugiej strony jest wiele kobiet, które rezygnują z badań prenatalnych a też kierują się lękiem, tyle że jest to lęk o zdrowie dziecka, które mogłoby zostać uszkodzone podczas samego badania. Boją się bólu, okresu oczekiwania na wynik, pomyłki w diagnozie. Silny lęk budzi w nich także trudność podjęcia decyzji co do życia dziecka, jeśli okazałoby się, że jest ono obciążone chorobą wrodzoną. Jednocześnie są to przeważnie kobiety, które umieją podejmować ryzyko i efektywnie radzić sobie ze stresem, moją poczucie kompetencji wychowawczej również w sytuacjach trudnych. Charakteryzują się optymizmem i wiarą, że to co niesie im życie będzie pozytywne. Uważają ludzi niepełnosprawnych za w pełni wartościowych, zdolnych do bycia szczęśliwym, w związku z czym akceptują możliwość posiadania chorego dziecka.
Kobieta zawsze sama ma prawo podjęcia decyzji, czy chce poddać się badaniom prenatalnym czy nie. Nie są one obligatoryjne. Są jednak sytuacje, w których badania te są wskazane (ryzyko genetyczne, wiek) i ma to wiele pozytywnych skutków, np. uspokojenie kobiety spowodowane wykluczeniem choroby dziecka, co często przenosi się na inne sfery życia.
Szczególnie popularnym badaniem prenatalnym jest USG, które również daje szereg pozytywnych efektów. Urealnia postać dziecka, nadaje mu status człowieka, ukazuje jego wygląd. Rodzice zmniejszają koncentrację na sobie, a skupiają uwagę na dziecku, co u kobiety objawia się osłabionym odczuwaniem dolegliwości ciążowych. Matka staje się bardziej wyczulona na ruchy dziecka, uważa je za autonomiczną jednostkę, zmienia także stosunek do własnego ciała, które jest przecież warunkiem przeżycia dziecka. Lepiej więc realizuje zalecenia profilaktyczno- lecznicze. Zwiększa się także przywiązanie emocjonalne matki do dziecka, zwiększa się potrzeba nawiązania z nim kontaktu jeszcze przed urodzeniem i szybkiego dotykowego kontaktu tuż po urodzeniu. Dodatkowo uspokaja to matkę co do stanu zdrowia jej dziecka.
Równie ważne, jeżeli nawet nie ważniejsze, jest badanie USG dla ojca, gdyż jemu szczególnie trudno jest odczuć obecność dziecka i rozwinąć w sobie przywiązanie do niego. Należy jednak pamiętać, że korzystanie z wszelkich badań prenatalnych powinno być podyktowane koniecznością i mieć na uwadze dobro zarówno dziecka jak i matki. Nie powinno się przeprowadzać badań, które byłyby jedynie nastawione na zaspokojenie ciekawości rodziców, czy sprawdzenie, na wszelki wypadek stanu rozwoju dziecka, lub podyktowane modą, ponieważ badania prenatalne mają także wiele wad.
Do negatywnych skutków badań prenatalnych z psychologicznego punktu widzenia zalicza się rozbudzanie wiary w rodzicach, że można ustrzec się przed urodzeniem dziecka chorego i zapewnić sobie „doskonałe” dziecko. Badania takie mają też wpływ na społeczne oczekiwanie co do warunków jakie ma spełniać dziecko, powodują także nasilenie postaw oceniających wartość i sens życia wd. kryterium zdrowia i sprawności fizycznej, co warunkuje nasilanie postaw negatywnych wobec osób niepełnosprawnych. W przypadku badań amniopunkcyjnych dodatkowo występują takie konsekwencje jak długotrwały niepokój, który zagraża zdrowiu psychosomatycznemu matki i prawidłowemu rozwojowi dziecka. Oczekiwanie w napięciu na wyniki nasila dolegliwości ciążowe. Badania powodują także niechęć do nawiązania kontaktu z dzieckiem, brak fantazji na jego temat, opóźnienie kształtowania się uczuć macierzyńskich i brak naturalnej radości rodziców z okresu ciąży. Także po uzyskaniu pozytywnych wyników rodzice nie są zupełnie uspokojeni, mają wątpliwości co do prawidłowości diagnozy, a także poczucie winy za warunkową miłość do dziecka.
Dodatkowo łatwość skorzystania z badań prenatalnych może wprowadzić zamieszanie w świadomości społecznej. Rodzi to zagrożenie, iż przyjdzie taki moment, że człowiek będzie musiał spełniać jakieś kryteria (zdrowia fizycznego i intelektualnego), aby jego życie mogło być uznane za wartościowe i godne istnienia. Zmniejszy się tolerancja wobec ludzi odbiegających od normy, a aborcja selektywna stanie się metodą obrony przed anomaliami.
Konkluzją nasuwającą się po przeanalizowaniu wszelkich wad i zalet badań prenatalnych jest fakt, że mają one sens i przynoszą korzyści w sytuacji, w której wartość diagnozy jest większa niż ryzyko samego przeprowadzenia badania, tak z medycznej jak i psychologicznej strony. Sama diagnoza ma również ogromne znaczenie. W 95-98% przypadków nie stwierdza się chorób u płodu, co wpływa uspokajająco na matkę. Jest to ważne zwłaszcza dla kobiet, które poddały się badaniom ze względu na podwyższone ryzyko urodzenia dziecka z wadą. Kobiety te najczęściej doznały już niepowodzeń prokreacyjnych i lęk przed urodzeniem kolejnego chorego dziecka jest u nich bardzo silny.
W przypadku stwierdzenia wady rozwojowej u dziecka lekarz nie powinien ukrywać prawdy, gdyż świadczy to o braku szacunku i ujemnej ocenie dojrzałości rodziców dziecka i ich zdolności radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Korzystniejsze jest nakłonienie rodziców do zapoznania się z wizerunkiem dziecka (USG) i skonfrontowania ich wyobrażeń z rzeczywistością, niż pozwolenie im na lękowe unikanie widoku upośledzonego dziecka. Rodzice, którzy widzieli swojego potomka na USG mogą myśleć o nim jak o konkretnej osobie. Pozwoli im to na oswojenie się z myślą o upośledzonym dziecku. Szok jaki przeżyli po usłyszeniu diagnozy sprawił, że miotały nimi różne uczucia: rozpacz, smutek, lęk, panika, bezradność, złość na siebie i innych, poczucie krzywdy, czy nawet wstyd za myśli, że nie chcą swojego dziecka. Jest to naturalna reakcja na tak trudną sytuację jednak w miarę upływu czasu rodzice mogą przyzwyczaić się do myśli o chorym dziecku i zastanowić się nad sposobami wychowywania i pielęgnowania takiego noworodka. Mają czas na zapoznanie się z fachową literaturą, mogą nawiązać kontakt z rodzicami dzieci z podobnym upośledzeniem. Początkowo przeżywane cierpienie psychiczne wcale nie musi mieć skutków negatywnych w dłuższej perspektywie czasu. Wręcz przeciwnie, rodzice dzieci chorych i kalekich niejednokrotnie stwierdzają po latach, że dziecko to stało się szczególna wartością w ich życiu, że jego pojawienie scementowało rodzinę, ukierunkowało na inne, bardziej znaczące wartości, wzbogaciło ich życie. Niestety, ponieważ rodzice zostawieni są samym sobie ze względu na brak specjalistów mogących udzielić porady, często rozpatrują jeszcze jedną możliwość- aborcję selektywną. Jest to dla nich bardzo trudna sytuacja. Przeważnie nie mają wystarczającej informacji na temat choroby, aby stwierdzić co tak naprawdę znaczy ona dla nich i dla dziecka. Widzą jedynie jego ułomność i czują paniczny strach przed jego urodzeniem. W takich sytuacjach rodzice po prostu decydują o „pozbyciu się choroby wraz z chorym”. Jeśli badanie miało miejsce w pierwszym trymestrze (badanie kosmówki), wówczas jest to aborcja powodująca stratę ciąży. Jeśli jednak wadę wykryto poprzez amniopunkcję (5-6 miesiąc ciąży) wtedy ma miejsce sztuczne przyspieszenie porodu, w wyniku którego dziecko rodzi się najczęściej żywe lecz nie zdolne jeszcze do przeżycia i w krótkim czasie umiera.
Szczególnie często takie rozwiązanie problemu widzi się wśród rodzin, w których poczęło się już i urodziło dziecko z chorobą uwarunkowaną genetycznie. Są to rodziny z wysokim ryzykiem genetycznym (WRG) ponownego poczęcia upośledzonego potomka. Różnice dostrzega się przede wszystkim w ich postawach wobec ogólnego przerywania ciąży, wobec diagnostyki prenatalnej, a także wobec aborcji selektywnej.
Badania przeprowadzone przez Poradnię Genetyczną w Warszawie wykazały, że rodzice z WRG mają bardziej liberalny stosunek wobec aborcji. Dwa razy częściej niż rodziny bez obciążenia genetycznego dopuszczały aborcję w wielu okolicznościach i dwa razy rzadziej sprzeciwiały się przerwaniu ciąży. Zdaniem kobiet z WRG choroba dziecka usprawiedliwiała aborcję, jednak zdaniem mężczyzn z WRG takie rozwiązanie nie zawsze było dopuszczalne. Uważali oni, że aborcja była bardziej usprawiedliwiona w sytuacji zagrożenia życia, czy zdrowia matki.
1