Robotniczy ruch w Polsce, w połowie XIX w. na znajdujących się pod zaborami ziemiach polskich rozwinął się ruch robotniczy wyrażający się w żywiołowych wystąpieniach, strajkach, manifestacjach ulicznych, głodówkach itp. Najwcześniej rozwinął się w zaborze pruskim.
1847 miały miejsce strajki górników w Królewskiej Hucie, 1850 w Siemianowicach, Mysłowicach i Rybniku. Powoływano pierwsze związki zawodowe, początkowo o charakterze drobnomieszczańskim, później inicjatywę przejęli socjaliści. 1889 na Górnym Śląsku strajkowało 14 tys. górników, wysuwając m.in. postulat skrócenia czasu pracy (wynoszącego wówczas 12 godzin).
1869 doszło do pierwszych wystąpień robotniczych w rejencji poznańskiej. W latach 70. XIX w. rozpoczęli agitację polscy socjaliści. 1882-1888 miały miejsce pierwsze aresztowania działaczy kółek socjalistycznych, odbyły się pierwsze procesy mające charakter pokazowy. 1872 wybuchł strajk powszechny w Gdańsku. Tutaj także doszło do procesów działaczy socjalistycznych.
W Galicji w końcu lat 60. XIX w. demokraci lwowscy założyli stowarzyszenie czeladzi rzemieślniczej Gwiazda, liczące początkowo 400 członków. Stowarzyszenie wydawało pisma "Rękodzielnik" (1869-1872) i "Czcionka" (1872-1874). 1871 rozpoczął agitację socjalistyczną przybyły do Galicji B. Limanowski popularyzujący idee I Międzynarodówki. 1878 L. Waryński założył w Krakowie tajną organizację młodzieży robotniczej i studenckiej.
1880 władze aresztowały jej przywódców, odbył się proces 35 czołowych działaczy, w wyniku którego Waryński zmuszony był opuścić zabór austriacki. Ze względu na panujący terror organizacje robotnicze powstały najpóźniej w zaborze rosyjskim, niemniej skala wystąpień była tam największa, a organizacje nosiły najbardziej rewolucyjny charakter.
1877-1878 Waryński założył pierwsze "kasy oporu" i "koła rewolucyjne", które opracowały w 1879 Program Socjalistów Polskich nazywany także Programem brukselskim. Z inicjatywy Waryńskiego doszło do scalenia kółek socjalistycznych i utworzenia 1882 Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat, nazywanej także Wielkim Proletariatem bądź I Proletariatem.
Program tej partii zakładał obalenie kapitalizmu w drodze rewolucji światowej, nie ustosunkowywał się do kwestii niepodległości i reformy agrarnej. Na rozwój ruchu robotniczego na ziemiach polskich niewątpliwy wpływ wywarł udział wielu Polaków w I Międzynarodówce i Komunie Paryskiej oraz współpraca z czołowymi europejskimi myślicielami socjalistycznymi i działaczami robotniczymi.
1886 na skutek aresztowań kolejnych przywódców: L. Waryńskiego, S. Kunickiego, M. Bohuszewiczówny zaprzestał działalności I Proletariat. W dwa lata później powstał II Proletariat założony przez L. Kulczyckiego i J. Marchlewskiego nawiązujący swym programem do Wielkiego Proletariatu.
Powstały w 1889 Związek Robotników Polskich (ZRP) początkowo wyrzekał się wszelkich haseł niepodległościowych i politycznych, ograniczając się do walki o poprawę sytuacji materialnej robotników. Z czasem w programie ZRP pojawiły się także akcenty polityczne i niepodległościowe. W ostatnich latach XX w. w polskim ruchu robotniczym rysowały się dwa nurty określane jako internacjonalistyczny i narodowy.
Nurt internacjonalistyczny reprezentował I i II Proletariat oraz założona w 1894 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (od 1900 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy - SDKPiL). Za cel podstawowy uznawała ona obalenie ustroju kapitalistycznego przez rewolucję międzynarodową i stworzenie światowego państwa socjalistycznego.
Wszelkie dążenia niepodległościowe w polskim ruchu robotniczym SDKPiL uważała wręcz za szkodliwe. Inny program reprezentowały partie mieszczące się w nurcie narodowym, m.in. założony przez polskich działaczy socjalistycznych w 1892 w Paryżu Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich (ZZSP), stawiający sobie za cel walkę o Polskę niepodległą i socjalistyczną.
Wkrótce akces do partii zgłosiły koła socjalistyczne w zaborze rosyjskim, m.in. wileńskie z J. Piłsudskim, które przyjęły wspólną nazwę Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Po połączeniu w 1893 II Proletariat i ZRP weszły w skład PPS. 1892 rozpoczęła działalność Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) o programie bardzo zbliżonym do PPS.
Najsłabszą działalność, z uwagi na duże wpływy duchowieństwa oraz Narodowej Demokracji i Narodowego Związku Robotników, przejawiała PPS w zaborze pruskim. Duży wpływ na liczebny wzrost partii, stronnictw robotniczych i organizacji związkowych oraz ożywienie ich działalności wywarła rewolucja 1905-1907.
Aktywny udział w rewolucji wzięły PPS i SDKPiL, spełniając w wielu wypadkach rolę inspirującą. Niemałą rolę odegrał także żydowski Bund. SDKPiL stała na stanowisku ścisłej współpracy z Socjaldemokratyczną Partią Robotników Rosji (SDPRR) i we wspólnej walce z robotnikami rosyjskimi upatrywała możliwość przejęcia władzy. SDKPiL nie posiadała programu narodowego, dążyła jedynie do autonomii w ramach wielonarodowościowego państwa rosyjskiego, uważała za niemożliwe utworzenie samodzielnego państwa polskiego z uwagi na zbyt liczne więzi ekonomiczne łączące Królestwo Polskie z Rosją.
W polskim ruchu robotniczym przewagę miał jednak kierunek łączący nadzieję na równoczesne wyzwolenie społeczne i narodowe. Pod takim hasłem występowała PPS dążąca do przekształcenia rewolucji w zbrojne powstanie narodowe. Na tle różnic programowych doszło do podziału w PPS.
Jeden z odłamów, PPS-Frakcja Rewolucyjna, stawiał sobie za cel wyzwolenie narodowe i utworzenie niepodległego państwa polskiego niezależnego od Rosji. Drugi odłam, PPS-Lewica, mniej liczny, dążył do obalenia caratu i zwycięstwa robotników w Rosji i Królestwie, zwycięstwo robotników w całej Rosji miało rozwiązać wszelkie kwestie społeczne i polityczne.
PPS-Lewica uważała polski ruch robotniczy za część składową rosyjskiego ruchu robotniczego i domagała się użycia Organizacji Bojowej PPS do celów rewolucji ogólnorosyjskiej. Biorąc udział w wypadkach 1905-1907 PPS-Lewica walczyła o wpływy z SDKPiL i sprzeciwiała się programowi niepodległościowemu PPS-Frakcji Rewolucyjnej.
Całkowicie odmienny stosunek do rewolucji miała Narodowa Demokracja (ND). Utworzony przez nią w 1905 Narodowy Związek Robotniczy (NZR) nie tylko nie brał udziału w ruchach rewolucyjnych, lecz tworzył bojówki partyjne, które występowały czynnie przeciw manifestującym robotnikom. Doszło do bratobójczych walk w Łodzi, w których interweniowała policja. W wypadkach łódzkich zginęło ok. 200 osób.
Za "zasługi" w tłumieniu rewolucji 1905-1907 ND i NZR otrzymały zgodę na prowadzenie legalnej działalności w zaborze rosyjskim. Po rewolucji 1905-1907 kierowana przez J. Piłsudskiego PPS-Frakcja Rewolucyjna dążyła przede wszystkim do realizacji programu niepodległościowego, prowadziła rozbudowę organizacji paramilitarnych przygotowując się do wojny z Rosją.
Podobne poglądy na sprawę odbudowy niepodległej Polski, jak PPS-Frakcja Rewolucyjna, miały galicyjska PPSD i PPS zaboru pruskiego. Na stanowisko niepodległościowe przeszedł także NZR, odrywając się od prorosyjskiej endecji. SDKPiL i PPS-Lewica głosiły hasła antywojenne i dążyły do ścisłej współpracy z rosyjskim ruchem robotniczym. 1916 doszło do rozbicia SDKPiL na tle stosunku do proletariatu wiejskiego i chłopów małorolnych jako sojuszników w walce z kapitalistami. Nastąpił podział SDKPiL na "zarządowców" i "rozłamowców".
W czasie rewolucji 1917 SDKPiL i PPS-Lewica opowiedziały się za bolszewikami. U zarania polskiej państwowości obydwie te partie tworzyły rady delegatów robotniczych, podobnie jak "stara" PPS. W grudniu 1918 doszło do zjednoczenia PPS-Lewicy z SDKPiL i utworzenia Komunistycznej Partii Robotników Polski (KPRP).
Radykalizacja działań rad delegatów robotniczych kierowanych przez komunistów, dążenie do rewolucji w celu obalenia dopiero co powstałej władzy państwowej w imię proletariackiego internacjonalizmu i utworzenia Polskiej Republiki Rad stało się powodem delegalizacji KPRP w styczniu 1919. 1922, z inicjatywy KPRP, doszło do utworzenia Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej (KZMP).
Zarówno KPRP, nosząca od 1925 nazwę Komunistycznej Partii Polski (KPP), jak i jej młodzieżowa przybudówka były organizacjami antypaństwowymi. Ich program i działalność podlegały ścisłej kontroli ze strony Międzynarodówki Komunistycznej, obie organizacje miały bezwzględny obowiązek popierania polityki radzieckiej. W kwietniu 1919 doszło do formalnego połączenia PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego i utworzenia jednolitej PPS, która odegrała pierwszoplanową rolę w okresie powstawania państwa polskiego.
Z szeregów PPS pochodzili premierzy pierwszych rządów: I. Daszyński i J. Moraczewski. Program PPS zakładał m.in.: utrwalenie niepodległości, utrzymanie parlamentarno-demokratycznego systemu rządów, jednoizbowy parlament, pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, swobody polityczne dla mniejszości narodowych, uspołecznienie podstawowych gałęzi przemysłu, likwidację wielkiej własności ziemskiej, bezpłatne szkolnictwo i rozdział Kościoła od państwa.
Obok PPS i in. partii robotniczych działała także Narodowa Partia Robotnicza, opanowana przez chadecję, oraz partie reprezentujące mniejszości narodowe, jak żydowski Bund i Poalej Syjon, Ukraińska Socjaldemokratyczna Partia czy Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce. Wojna polsko-bolszewicka spowodowała ponowną aktywizację komunistów.
Zdelegalizowana KPRP prowadziła szeroko zakrojoną kampanię antywojenną, w momencie spodziewanej klęski Polski zawarła porozumienie z przybyłym wraz z Armią Czerwoną Tymczasowym Komitetem Rewolucyjnym Polski o przejęciu władzy i utworzeniu Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Podobnie w okresie kryzysu i hiperinflacji w latach 1922-1923 KPRP nie tylko wzmogła swą działalność propagandową, lecz także dopuszczała się aktów terroru (zamachy bombowe na Uniwersytetach Jagiellońskim i Warszawskim oraz w Cytadeli warszawskiej). Na zjeździe w Bołszewie pod Moskwą wydzielono z KPRP na zasadach autonomii Komunistyczną Partię Zachodniej Ukrainy, Komunistyczną Partię Zachodniej Białorusi i Komunistyczną Partię Górnego Śląska, co wynikało z faktu nieuznawania przez komunistów przynależności tych ziem do Polski.
W okresie kryzysu gospodarczego organizatorem strajków była także PPS, która ogłosiła m.in. 23 listopada 1923 strajk powszechny w Krakowie. Podczas strajku miały miejsce starcia manifestantów z wojskiem, których skutkiem była śmierć kilkudziesięciu osób po obu stronach. Podobne wypadki miały miejsce w Tarnowie i Borysławiu. 1926 zarówno KPP, jak i PPS poparły początkowo przewrót majowy J. Piłsudskiego. Już w czerwcu tegoż roku komuniści uznali przewrót za "faszystowski". PPS cofnęła swe poparcie dla Piłsudskiego w grudniu 1926.
Kryzys gospodarczy w Polsce w latach 1929-1933 doprowadził do nowej fali strajków i manifestacji oraz radykalizacji ruchu robotniczego. PPS wystąpiła z Centrolewu i zaatakowała swoich dotychczasowych sojuszników, zarzucając im realizację programów wrogich socjalizmowi. Wewnątrz PPS pojawiły się hasła dyktatury proletariatu, obrony ZSRR oraz tworzenia Polskiej Republiki Rad. Do wyciszenia nastrojów doszło w 1935.
Na wiosnę 1938 z polecenia J.W. Stalina Komitet Wykonawczy Kominternu rozwiązał KPP, powodem było przekonanie Stalina, że KPP stała się agenturą rządu polskiego. Stracono i zesłano do łagrów setki komunistów polskich. Specjalni wysłannicy Kominternu rozwiązywali komórki partyjne na terenie Polski. W lata okupacji komuniści wkroczyli rozbici pod względem organizacyjnym.
1939 po klęsce wrześniowej władze centralne PPS podjęły decyzję o formalnym rozwiązaniu partii i powołały na jej miejsce konspiracyjną Wolność-Równość-Niepodległość (PPS-WRN). Grupy działaczy socjalistycznych pozostających poza PPS utworzyły w 1941 organizację Polscy Socjaliści (PS), która od kwietnia 1943 nosiła nazwę Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS).
Niedobitki działaczy komunistycznych utworzyły niewielkie organizacje, m.in. Sierp i Młot, Proletariusz, Związek Walki Wyzwoleńczej i in., które nie były w stanie prowadzić szerszej działalności z uwagi na niedawną zagładę polskich komunistów i realia okupacji radzieckiej na polskich ziemiach wschodnich. Dopiero napaść niemiecka na ZSRR i przerzucenie na teren okupowanego kraju grup inicjatywnych z ZSRR pozwoliły na wniknięcie komunistów do środowisk robotniczych i utworzenie Polskiej Partii Robotniczej (PPR).
Nowo utworzona partia prowadziła głównie działalność propagandową i przygotowywała przyszłą kadrę do przejęcia władzy po wkroczeniu Armii Czerwonej. Przedstawiciele liczących się w ruchu robotniczym partii politycznych od początku okupacji znaleźli się we władzach Polski Podziemnej. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Polski władzę przejęła PPR.
Z dawnych członków RPPS i działaczy socjalistycznych przybyłych z Rosji utworzono podporządkowaną komunistom PPS. Dawna PPS-WRN, działająca w czasie okupacji, musiała ulec rozwiązaniu. Próby niektórych członków PPS-WRN dołączenia do PPS zakończyły się niepowodzeniem.
Po sfałszowanym referendum (1946), sfałszowanych wyborach do sejmu (1947) w grudniu 1948 PPR i PPS połączyły się tworząc PZPR, która stała się odtąd jedynym przedstawicielem ruchu robotniczego w Polsce. Koniec monopolu PZPR przyniosło dopiero utworzenie w 1980 Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". Rozwój pluralizmu politycznego, także w ruchu robotniczym, nastąpił po samorozwiązaniu PZPR w 1990 (m.in. reaktywowano PPS).
