Ruch robotniczy i socjaldemokracja w Niemczech (do 1914)
Ogólna chronologia:
początek lat 30. XIX w.
wielu Niemców emigruje do Francji, tam powstają pierwsze organizacje robotnicze
1833
tworzy się Niemiecki Związek Ludowy (Deutscher Volksverein), organizacja zrazu legalna i o aspiracjach wyłącznie politycznych;
1834
Władze francuskie zabraniają działalności NZL, na jego miejscu tworzy się więc tajny Związek Odtrąconych (Bund der Geächteten) ; Theodor Schuster i Jakob Veneday ; wydają czasopismo „Odtrącony” (Der Geächtete)
Th. Schuster : prawnik z Getyngi, po rewolucji lipcowej we Francji próbował przeprowadzić pucz (fiasko), uciekł do Francji, polemizował z Venedayem, pod wpływem idei Saint-Simona i Fouriera, nie wrócił do Niemiecąc
J. Veneday : naukowiec z Heidelbergu, po Hamburger Fest musiał uciekać do Francji, pod wpływem idei Fouriera, pozostał jednak nade wszystko demokratą; polemizował z Schusterem ; w 1848 wrócił do Niemiec i brał udział w obradach parlamentu frankfurckiego.
Związek Odtrąconych silnie współpracował z francuską organizacją Droits de L'Homme.
1836
Rozłam w ZO, lewe, b. radykalne skrzydło odłącza się i tworzy Związek Sprawiedliwych (Bund der Gerechten). Wpierw silnie socjalistyczno-utopijne idee, z czasem coraz bardziej kierujące się ku marksizmowi. Widać wpierw duże wpływy idei Blanqui'ego oraz Lamenaisa.
1842
członek ZS - Wilhlem Weitling - pisze „Gwarancje harmonii i wolności”
1847
tę datę można uznać za początek sformalizowanego ruchu robotniczego (i jednocześnie myśli socjalistycznej) niemieckiego (choć samo wydarzenie miało miejsce w Londynie) => zjazd przedstawicieli Związku Sprawiedliwych uchwala zmianę nazwy na Związek Komunistów
[więcej o samym Marksie i Engelsie w osobnym konspekcie]
1850
Hermann Schultze-Delitzsch tworzy pierwszą spółdzielnię , która miała służyć robotnikom i rzemieślnikom pomocą oraz rozporządzać środkami produkcji. Poglądy tego prawnika i polityka cieszyły się dużą popularnością w powstających oświatowych związkach robotniczych na terenie Niemiec.
1863
powstaje drugi związek robotniczy na świecie (po angielskim TUC) - Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy (Allgemeine Deutscher Arbeiterverein - ADAV), na jego czele staje Ferdynand Lasalle (są to więc tzw. „lassallczycy”). Partia ta znalazła oparcie głównie w robotnikach z Prus. Miała charakter reformistyczno-nacjonalistyczny.
Lassallczykom niechętne były jednak związki robotnicze z płd. Niemiec, i one w tym samym roku stworzyły własną organizację (ale pod silnym wpływem liberałów)
1866
w Mannheim związki robotnicze z płd. Niemiec uwalniają się od liberałów i łączą się z Niemiecką Partią Ludową.
1869
powstaje w Eisenach marksistowska Socjaldemokratyczna Partia Robotników (Sozialdemokratische Arbeiterpartei Deutschlands - SDAP), na czele z Augustem Beblem i Wilhelmem Liebknechtem (są to tzw. „eisenachczycy”). Partia ta powstała z połączenia delegatów saskich i południowoniemieckich.
1870 - 1872
liczne procesy eisenachczyków (protestowali m.in. przeciw zajęciu Lotaryngii i Alzacji)
1874
rząd, w obawie przed rosnącymi wpływami socjalistów, rozwiązuje lassallowski ADAV
1875
w Gotha następuje zjednoczenie 2 największych niemieckich partii robotniczych w jedną - z połączenia SDAP + ADAV powstaje Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Niemiec (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands - SAD).
Program gotajski kompromisem, ale raczej na korzyść lassalczyków (Marks mocno potępia ten program)
1878
zostaje zakazana działalność socjalistom (po silnej agitacji antysocjalistycznej, której pretekstem były dwa nieudane zamachy na życie cesarza, zupełnie bezpodstawnie przypisane socjalistom). Moc ustawy obowiązywała tylko do 1881, ale była sukcesywnie przedłużana i obowiązywała, de facto, do 1890.
lata 80.
z jednej strony wciąż zakaz oficjalnej działalności socjalistycznych, z drugiej strony szereg ustaw mających przekonać na stronę rządu masy robotnicze. M.in.:
1883 - ustawa o przymusowym ubezpieczeniu od choroby
1884 - ustawa o przymusowym ubezpieczeniu od wypadku
1888 - ustawa o przymusowym ubezpieczeniu od starości i inwalidztwa
1890
przestaje obowiązywać zakaz działalności partii socjalistycznej w Niemczech
1891
po wznowieniu działalności, „stara” partia SAD zostaje przekształcona na organizację o nazwie : Socjaldemokratyczna Partia Niemiecka (Sozialdemokratische Partei Deutschlands - SPD).
W tym samym roku zostaje ogłoszony program w Erfurcie (program erfurcki)
- był on kontynuacją programu gotajskiego; gł. autorami był Bebel oraz Kautsky.
- dokument obwieścił nieuchronną śmierć kapitalizmu i konieczność uspołecznienia środków produkcji. Partia zamierzała osiągnąć te cele w drodze legalnej politycznej działalności, a nie aktywnością rewolucyjną. Kautsky twierdził, iż skoro ze względu na swą naturę, kapitalizm musi upaść, socjaliści muszą niezwłocznie przystąpić do pracy nad poprawą warunków życiowych robotników, a nie urządzać rewolucję.
- program opowiadał się także za wprowadzeniem 8-godzinnego dnia pracy i powszechnego prawa wyborczego.
przełom XIX / XX w.
W łonie SPD wykształcają się 3 nurty :
rewizjonistyczny (Eduard Bernstein)
lewicowy (Róża Luksemburg)
centrystyczny (Karol Kautsky)
do 1914
generalnie : socjaldemokracja w Niemczech od pocz. lat 70 systematycznie rosła, zdobywała coraz więcej głosów (przetrwała trudne lata 80), w przededniu I W.Ś. stała się pierwszą siłą w parlamencie niemieckim.
* * *
Postacie niemieckiej sceny socjalistycznej (poza Marksem, Engelsem i Liebknechtem) :
jeden z założycieli i wieloletni przywódca niemieckiej socjaldemokracji.
Początkowo związany z ruchem liberalnym, w 1869 współzałożyciel SDAP (Sozialdemokratische Arbeiterpartei). W 1875 z połączenia SDAP z lassalowskim ADAV (Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein) powstała niemiecka, zjednoczona socjaldemokracja, na które czele stał odtąd aż do śmierci w 1913 roku.
Bebel był, wspólnie z Karolem Kautskym, przedstawicielem demokratyczno-marksistowskiego tzw. "centrum" partii socjaldemokratycznej. Wielokrotnie skazywany w procesach politycznych i więziony za poglądy, przeprowadził niemiecką socjaldemokrację przez okres działalności podziemnej (tzw. ustawy antysocjalistyczne Bismarcka w latach 1878-1890) do roli największej frakcji w parlamencie I Rzeszy. Jego najbardziej znana książka to "Kobieta i socjalizm", oprócz wielu prac teoretycznych wydał także wspomnienia ("Z mojego życia").
FERDYNAND LASSALLE 1825 - 1864
był założycielem pierwszej partii robotniczej w historii, nazywała się Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy. Uważany za jednego z twórców socjaldemokracji, bo odrzucał rewolucję. Dlatego w przeciwieństwie do komunistów nie podważał legitymacji systemu, tylko dążył do polepszenia życia robotników w ramach demokracji. Zagorzały zwolennik wolności, równości i sprawiedliwości społecznej. Był przeciwnikiem Marksa na scenie socjalistycznej, pomimo przyjaźni w latach młodości i podobieństw w kilku istotnych kwestiach. Poznali się już podczas studiów w Berlinie. Prowadził agitację zmierzającą do radykalizacji burżuazji w walce z reakcją, krytyk marksistowskiej teorii rewolucji jako drogi do socjalizmu czy też komunizmu. Wśród robotników głosił hasła walki prawa pracownicze, przekonywał o potencjale tkwiącym w zorganizowanym ruchu robotniczym. Chciał żeby Niemcy były państwem demokratycznym, bez monarchii i radykalizacji. Uważał, że powszechne prawo wyborcze osiąga polepszenie bytu społecznego, poprzez ścisłe współdziałanie z państwem. Siedział w więzieniu za krytykę kanclerza Niemiec - Bismarcka i obrażanie na sali sądowej oskarżyciela, syna jednego z prawników. Krytykował stanowione przez niego prawa (m.in. konstytucję).
EDUARD BERNSTEIN 1850 - 1932
ideolog niemieckiej socjaldemokracji, twórca rewizjonizmu w ruchu robotniczym.
Uważał, że dobro jednostki jest nadrzędne. Formułował teorię "wrastania" socjalizmu w system kapitalistyczny, by potem przekształcić stosunki społeczne w socjalistyczne. Od czasu jego wystąpienia zarysowała się lewica i prawica w ruchu robotniczym.
ego polityczna kariera rozpoczęła się w 1872 roku, kiedy to został członkiem Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Niemiec, której członków nazywano eisenachczykami, od miasta Eisenach. Razem z Augustem Bebelem i Wilhelmem Liebknechtem przygotowywał unifikacyjny kongres partyjny (Einigungsparteitag) z Powszechnym Niemieckim Związkiem Pracowniczym pod przywództwem Ferdinanda Lassalle'a. Miał on miejsce w miejscowości Gotha w 1875 roku.
Od 1878 był prywatnym sekretarzem socjaldemokratycznego mecenasa Karla Höchberga, pracując w Zurychu. W 1888 roku został jednak wydalony ze Szwajcarii z powodu presji wywieranej w tej sprawie przez Prusy na Helwetów. Przeniósł się do Londynu, gdzie spotkał i nawiązał bliskie stosunki z Fryderykiem Engelsem.
W latach 1880-1890 Bernstein wydawał czasopismo Sozialdemokrat (Socjaldemokrata). W 1891 roku był jednym z autorów Programu Erfurckiego, a w latach 1896-1898 stworzył serię artykułów zatytułowanych Probleme des Sozialismus (Problemy Socjalizmu), których treść doprowadziła do rewizjonistycznej debaty wewnątrz SPD. Napisał także w 1899 r. książkę pt. Die Vorraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (Warunki wstępne dla socjalizmu i zadania socjaldemokracji). Pozycja ta była w skrajnej opozycji względem poglądów Babela, Kautsky'ego i Wilhelma Liebknechta. Esej Róży Luksemburg Reforma czy rewolucja? z 1900 roku był polemiką z ideologią Bernsteina.
W 1901 roku wrócił do Niemiec, po zniesieniu dla niego zakazu wstępu do kraju. Bernstein był deputowanym do Reichstagu w latach 1902-1918. Głosował przeciwko kredytom wojennym w 1913, podobnie jak lewe skrzydło SPD. Od lipca 1915 sprzeciwiał się I wojnie światowej, a w 1917 był jednym z założycieli Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (USPD). Bernstein był członkiem USPD do 1919, kiedy ponownie wstąpił do SPD. W latach 1920 do 1928 był ponownie członkiem Reichstagu. Odszedł z polityki w 1928.
KARL KAUTSKY (1854 - 1938)
Kautsky był głównym ideologiem tzw. centryzmu - nurtu, który dystansował się zarówno od prawicy socjaldemokratycznej, jak i skrzydła radykalnie rewolucyjnego. Tematyka jego prac była niezmiernie rozległa. Szczególnie wiele uwagi poświęcił uzasadnieniu tezy o historyczności kapitalizmu i wewnętrznych sprzecznościach tego systemu, które w długiej perspektywie doprowadzą do jego upadku. Kautsky dowodził, że w nowoczesnym kapitalizmie następuje koncentracja produkcji i centralizacja kapitału, względne zubożenie proletariatu i zaostrzenie sprzeczności klasowych oraz przybierają na sile tendencje do uwstecznienia demokratycznych form ustroju państwowego. W polemice z leninowską koncepcją imperializmu, zwrócił uwagę na możliwość zaistnienia pokojowej polityki imperialistycznej w formule bliskiej współczesnej neoliberalnej globalizacji (tzw. ultraimperializm). Kautsky odrzucał koncepcję koalicji partii socjaldemokratycznej z liberałami. Dowodził, że warunkiem rozpoczęcia przeobrażeń socjalistycznych jest zdobycie władzy przez proletariat. Kautsky opowiadał się konsekwentnie za demokratyczną drogą walki o władzę. Przeciwstawiał się wzrastającej w socjaldemokracji tendencji do usprawiedliwiania polityki ekspansji kolonialnej.
Po wybuchu wojny Kautsky początkowo przystał na głosowanie za kredytami wojennymi. Za najważniejsze zadanie socjaldemokracji uważał działanie na rzecz jak najszybszego zawarcia pokoju. Krytykował głównie szowinistyczne, proimperialistyczne poglądy prawicy SPD, ale - w przeciwieństwie do Róży Luksemburg - uważał za nierealistyczne liczenie na wykorzystanie wojny w celu przeprowadzenia rewolucji. Walka o socjalizm miała być podjęta metodami demokratycznymi po zakończeniu wojny. Wiosną 1917 r., po rozłamie w socjaldemokracji na tle stosunku do wojny, wstąpił do antywojennej USPD (Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), w której znalazł się wspólnie m.in. z z Różą Luksemburg i Eduardem Bernsteinem.
Do Rewolucji Październikowej Kautsky (Dyktatura Proletariatu 1918) odniósł się od razu krytycznie, atakując politykę bolszewików za dyktatorskie metody i wskazując, że próba budowy socjalizmu w zacofanym kraju, w którym nie rozwinęły się kapitalistyczne stosunki produkcji, jest utopijna i skazana na degenerację. Wskazywał, że rewolucja rosyjska jest w istocie rewolucją przeciwko literze i duchowi materializmu historycznego. Kautsky stawiał na legalną drogę proletariatu do władzy i za jedynie dopuszczalną formę jego panowania politycznego uważał republikę parlamentarną gwarantującą wszystkim pełnię praw i wolności politycznych. Ostra krytyka bolszewickiej dyktatury wywołała zjadliwą polemikę ze strony Lenina, który zarzucał Kautsky'emu niezrozumienie dialektycznego charakteru procesu rewolucyjnego oraz wypaczenie poglądów Marksa i Engelsa na państwo.
Po ponownym zjednoczeniu USPD i SPD Kautsky przedstawił swoje koncepcje polityczne i teoretyczne w pracy Rewolucja proletariacka i jej program (1922, wyd. polskie 1924). SPD została jednak szybko zdominowana przez dawną prawicę partyjną, a wpływ Kautskiego na politykę partii był nieporównywalnie słabszy niż przed wojną. W 1924 Kautsky przeniósł się do Wiednia. Ostatnich kilkanaście lat życia poświęcił pracy teoretycznej. W 1927 r. ukazała się duża praca Kautsky'ego Materialistyczne pojmowanie dziejów (wyd. polskie 1963). Kautsky przepowiadał m.in. dalszą degerację i nupadek władzy bolszewików w Rosji. Liczył, że otworzy to ponownie drogę do odbudowy silnego, demokratycznego ruchu socjalistycznego. Był przeciwny tworzeniu przez partie socjaldemokratyczne jednolitego frontu z partiami komunistycznymi. Po wkroczeniu armii hitlerowskiej do Wiednia zdołał wyjechać do Amsterdamu, gdzie po kilku miesiącach zmarł.
RÓŻA LUKSEMBURG (1871 - 1919)
działaczka i ideolog polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego.
Róża Luksemburg była przedstawicielką lewego, rewolucyjnego skrzydła II Międzynarodówki, a zarazem ostrą krytyczką Lenina i partii bolszewickiej. Była gorącą obrończynią pluralizmu, wolności poglądów i prasy. Bolszewikom zarzucała brak poszanowania dla demokracji i elitarystyczną koncepcję roli partii w procesie rewolucyjnym. Z okresu rewolucji bolszewickiej pochodzi jej znany aforyzm: "Nie ma prawdziwego socjalizmu bez demokracji, tak jak nie ma prawdziwej demokracji bez socjalizmu".
Kwestionowała polskie dążenia niepodległościowe uzasadniając ich irracjonalność racjami ekonomicznymi. Razem z Julianem Marchlewskim walczyła z tzw. "socjalpatriotyzmem" PPS i uważała, że poszczególne części Polski stopniowo ulegają "organicznemu wcieleniu" do mocarstw zaborczych. Następuje zrastanie się z nimi gospodarczo, społecznie i politycznie. Uważała, że produkcja Królestwa Polskiego na rynek wschodni nieodwracalnie łączy je z Rosją.
Według Luksemburg powstanie styczniowe zostało wywołane przez szlachtę polską, aby utrzymać pańszczyznę i stłumić rozwój burżuazji. Burżuazja natomiast była przeciw powstaniom, zaś chłopi są oddani carowi, a proletariat ulega organicznemu wcieleniu do proletariatu państw zaborczych.
Róża Luksemburg była feministką i pacyfistką. Krytykowała I wojnę światową jako służącą interesom klasy kapitalistów.
6