E. Hurlock: Rozwój dziecka, Warszawa 1985
POJĘCIE DYSCYPLINY
Potoczne pojęcie dyscypliny jest synonimem karania. Zgodnie z tym pojęciem, o dyscyplinie mówi się tylko wtedy, gdy dziecko naruszy pewne zasady i przepisy ustalone przez dorosłych. Dyscyplina jest metodą stosowaną przez społeczeństwo, aby nauczyć dziecko postępowania moralnego aprobowanego przez grupę.
Dyscyplina „pozytywna” - jest tożsama z wychowaniem lub doradztwem, ponieważ kładzie nacisk na rozwój wewnętrzny - samodyscyplinę i samokontrolę, co z kolei prowadzi do powstania wewnętrznej motywacji unikania zachowań niedozwolonych.
Dyscyplina „negatywna” - kontrola pełniona z zewnątrz, za pomocą bolesnych i przykrych środków, bez wewnętrznej motywacji. Jest synonimem karania.
Potrzeba dyscypliny
Karność jest istotnym elementem w rozwoju dzieci, ponieważ zaspokaja pewne ich potrzeby. i w ten sposób przyczynia się do ich szczęścia i przystosowania psychicznego oraz społecznego. Niektóre potrzeby, które zaspokaja dyscyplina.
poczucie bezpieczeństwa, ponieważ pokazuje co im wolno, a co nie,
pomaga uniknąć częstego odczuwania winy i wstydu z powodu złego postępowania,
sprawia, że dzieci mogą żyć zgodnie ze standardami przyjętymi przez grupę społeczną i w rezultacie zdobyć aprobatę społeczną,
dzieci uczą się postępować w sposób zapewniający otrzymanie pochwały, co interpretują jako oznaki miłości i akceptacji - tak ważne dla dobrego przystosowania i szczęścia,
pełni funkcje motywacyjne,
pomaga dzieciom w rozwinięciu swojego sumienia.
Należy zdawać sobie sprawę, że pomimo tego iż dyscyplina jest potrzebna wszystkim dzieciom, ich potrzeby pod tym względem są zróżnicowane.
Istotne elementy dyscypliny
Zasady - jako wytyczne postępowania.
Konsekwencja - w metodach uczenia tych zasad i wprowadzania ich w życie.
Karanie - za umyśle łamanie zasad.
Nagradzanie - postępowania zgodnego z aprobowanymi wytycznymi.
Pominięcie któregokolwiek z tych elementów odbija się niekorzystnie na postawach dziecka i na jego zachowaniu, które nie będzie zgodne ze społecznymi standardami i oczekiwaniami.
Zasady. Są to określone wzorce postępowania. Ich celem jest dostarczenie dzieciom wskazówek jak zachowywać się w konkretnej sytuacji /np. w domu w kontaktach z domownikami, czy na placu zabaw podczas gry w piłkę/, by uzyskać aprobatę.
Zasady spełniają dwie bardzo ważne funkcje: wychowawczą - dzieci zapoznają się z tym, co członkowie danej grupy uważają za zachowania akceptowane oraz pomagają powstrzymywać się od zachowania niepożądanego.
Jeżeli zasady maja spełniać swoje funkcje, muszą być przez dziecko zrozumiane, zapamiętane i zaakceptowane. Muszą być więc dostosowane do wieku i możliwości dziecka, a także w odpowiednich okolicznościach.
Kary pełnią trzy funkcje w rozwoju moralnym dzieci:
ograniczająca - powstrzymuje od powtórzenia czynów społecznie niepożądanych. Gdy dzieci przekonują się, że pewne czyny są karane powstrzymują się zwykle od nich, pamiętając jaką w przeszłości poniosły za nie karę.
wychowawcza - nim dzieci są w stanie zrozumieć zasady mogą dowiedzieć się , że pewne czyny są dobre a inne złe, ponieważ otrzymują karę gdy popełnią coś złego, a nie są karane gdy robią rzeczy dozwolone. Gdy są starsze poznają zasady głównie dzięki nauczaniu werbalnemu. Uczą się jednak także poprzez doświadczenie, że w razie niestosowania się do zasad kara jest nieunikniona, to wzmacnia nauczanie werbalne. Inny wychowawczy aspekt polega na uczeniu, iż zło różnych przewinień jest względne. Dziecięcymi kryteriami wagi wykroczeń są częstość i surowość otrzymywanych za nie kar. Jeżeli karanie jest konsekwentne, zły czyn zawsze zostanie ukarany. Wagę złego czynu dzieci poznają po surowości otrzymanej kary.
motywacyjna - kara motywuje do unikania zachowań, które nie są akceptowane. Poznanie możliwych konsekwencji złego czynu jest istotnym czynnikiem motywującym aby go uniknąć. Gdy dzieci są już umysłowo dojrzałe do tego, aby rozważyć czyny alternatywne i konsekwencje każdego z nich muszą się nauczyć decydować same czy wykroczenie jest warte ceny. Jeżeli zdecydują, że nie jest warte, będą motywowane aby go uniknąć.
Rodzaje kar: fizyczne, psychiczne /izolowanie od grupy społecznej, pozbawianie pewnych przywilejów, straszenie, zawstydzanie, ignorowanie, grożenie, porównywanie z innymi dziećmi, gderanie, obrażanie się itp./.
Ocena kar. Ze względu na możliwość wystąpienia z psychologicznego punktu widzenia szkodliwych skutków kary cielesnej, obecnie uważa się, że należy być powściągliwym w jej stosowaniu, gdy już dzieci są w stanie zrozumieć słuszność zasad.
Kara cielesna może być pożyteczna pod trzema warunkami:
jeżeli nie można inaczej zakomunikować zakazu,
jeżeli można wymierzyć karę w czasie zakazanej czynności, tak aby dzieci skojarzyły te dwie sprawy i zrozumiały dlaczego dana czynność jest zabroniona. Jeżeli karze się dziecko po fakcie, wychowawcza wartość kary może zostać zagubiona i wywołać urazy lub inne negatywne postawy,
kara cielesna ma wartość wychowawczą, jeżeli jej surowość zależy od wagi popełnionego czynu, a nie jest zdeterminowana gniewem i irytacją osoby karzącej.
Nagrody. Termin ten oznacza każdą formę uznania za jakieś osiągnięcie.
Wielu dorosłych uważa, że kary nie są konieczne, ponieważ: obowiązkiem dzieci jest zachowywać się w sposób społecznie aprobowany i to jest oczywiste, osłabiają motywację dzieci do robienia tego co powinny, stają się zarozumiałe itp. W konsekwencji stosują oni nagrody o wiele rzadziej niż kary.
Nagrody pełnią następujące funkcje:
wychowawcza - jeżeli czyn zostanie pochwalony dzieci wiedzą, że jest dobry. Jeżeli wielkość nagród jest zróżnicowana odpowiednio do wysiłku jaki dziecko włożyło, aby się dostosować, wychowawcza wartość nagrody jest większa.
motywacyjna - motywuje do powtórzenia zachowania społecznie aprobowanego. Dzieci próbują w przyszłości postępować tak, aby ponownie otrzymać nagrodę.
wzmacniająca - nagrody wzmacniają pragnienie dziecka, aby powtórzyć dobre zachowa-nie, wywołują przyjemne skojarzenia z pożądanym zachowaniem.
Nagrody odgrywają ważną rolę w utrzymywaniu karności, co nie znaczy, że mogą zastąpić karę. Zarówno kara jak i nagroda - to istotne elementy w uczeniu się zachowań społecznie aprobowanych. Nagrody pełnią rolę pozytywna /pozytywne wzmocnienia/ - motywują do robienia tego co uważa się za pożądane, podczas gdy rola kary jest głównie negatywna /negatywne wzmocnienia/ - powstrzymująca dzieci od angażowania się w czyny społecznie dezaprobowane.
Rodzaje nagród: materialne /prezenty - są nagrodą bardziej zrozumiałą dla młodszych dzieci, /niematerialne /uznanie społeczne, specjalne traktowanie np. obejrzenie filmu/.
Ocena nagród. Nagroda musi być zawsze odpowiednia do poziomu rozwoju dzieci np. zanim dzieci są w stanie zrozumieć słowa, pochwała ma dla nich niewielka wartość, jeżeli nie towarzyszy jej uśmiech, pieszczota lub jakaś inna forma komunikowania się. Gdy te formy poza-werbalne stosuje się wobec starszych dzieci, są dużo mniej skuteczne niż pochwały. Nagrodę trzeba stosować w sposób rozsądny i konsekwentny, a nie wtedy, gdy nagradzającemu zdarzy się być w dobrym nastroju.
Konsekwencja. Oznacza pewien stopień jednolitości lub stałości. Konsekwencja sprawia, że możliwe jest uwzględnianie zmieniających się potrzeb rozwojowych, przy równoczesnym utrzymywaniu dostatecznej jednolitości, tak, że dzieci nie będą zdezorientowane czego się od nich oczekuje.
Funkcje konsekwencji:
wychowawcza - gdy zasady są konsekwentnie przestrzegane, przyspiesza to proces uczenia się, wzmacnia bowiem ich wartość. Np. o wiele łatwiej nauczyć się dzieciom zasady: ”Nie wolno ci brać niczego, co należy do innej osoby, dopóki nie otrzymasz od nie pozwolenia”, jeżeli zawsze obowiązuje, niż wtedy kiedy dziecku wolno zabierać zabawki rodzeństwa bez ich zgody, a potem się je karze, ponieważ wzięło bez pytania pieniądze z portfela mamy.
motywacyjna - jeżeli dzieci przekonują się, że nagrody zawsze następują po zachowaniu aprobowanym, a kary po nagannym, będę o wiele bardziej chciały unikać czynów zakazanych, a podejmować czynności aprobowane, niż gdyby nie miały pewności, jak ich czyny zostaną potraktowane. Jeżeli np. widza 50% szans, że nie zostaną ukarane za popełnienie zakazanego czynu, będą uważały, że warto zaryzykować.
wzmocnienie poszanowania zasad i osób mających autorytet - nawet małe dzieci mają mniej szacunku dla osób, które można ubłagać, aby ich nie karały za przewinienie, niż dla tych, na które łzy i błagania nie maja wpływu.
Ocena konsekwencji. Konsekwencja przyspiesza proces uczenia się i przez to ułatwia dzie-ciom przyswojenie sobie zasad oraz włączenie ich do norm moralnych. W rezultacie dzieci, które odebrały konsekwentne wychowanie moralne, wykazują większą dojrzałość moralna niż ich rówieśnicy, których wychowano niekonsekwentnie.
Gdy dzieci wiedzą, że karność jest przestrzegana konsekwentnie, wzmacnia to ich szacunek dla rodziców i nauczycieli. W rezultacie mają o wiele mniej powodów, by się oburzać, że zostały potraktowane niesprawiedliwie, niż dzieci poddane niekonsekwentnej dyscyplinie.
Dzieci, które podlegały konsekwentnej dyscyplinie, mają silniejszą motywację, aby się zachowywać zgodnie z przyjętymi standardami, ponieważ nagrody za dobre zachowanie przeważają nad chwilową przyjemnością, jaką może im zapewnić niewłaściwe zachowanie. W rezultacie zachodzi mniejsze prawdopodobieństwo, że w przyszłości będą łamać prawo, na co narażone są te dzieci, wobec których stosowano dyscyplinę niekonsekwentną.
OGÓLNE ZASADY KONSTRUKTYWNEJ KARY
Karze musi towarzyszyć wyjaśnienie przyczyn jej zastosowania. Dziecko musi wiedzieć, że kara jest słuszna i sprawiedliwa oraz za co zostało ukarane, (żeby wiedziało czego ma w przyszłości unikać).
Kara musi nastąpić bezpośrednio po dokonaniu przez dziecko czynu. Należy ukarać dziecko w trakcie, albo tak szybko jak to tylko możliwe. Chodzi o to, żeby dziecko powiązało ze sobą te dwa fakty, żeby dostrzegło związek między karą a popełnionym wykroczeniem.
Kara musi być adekwatna do wieku. Dzieci w różnym wieku mają różne potrzeby i oczekiwania. Trzeba je poznać, by kara była skuteczna.
Kara musi być adekwatna do popełnionego czynu. Za małe wykroczenie zastosować małą karę, zaś za duże wykroczenie kara powinna być większa. Miarą wielkości przewinienia nie są jednak materialne konsekwencje przewinienia, ale świadomość i intencje dziecka. Należy wniknąć w motywy - czy dziecko popełniło czyn z premedytacją, czy też niechcący.
Kara powinna być sprawiedliwa. Rodzeństwo powinno być karane sprawiedliwie. Nie może mieć miejsca sytuacja, że karę ponosi np. tylko starsze dziecko ze względu na swój wiek.
Kara musi być konsekwentna.
Dziecko musi wiedzieć, że zawsze po naruszeniu jakiejś zasady poniesie karę. Nie może być tak, że raz jest karane a raz nie - w zależności od humoru, czy czasu jakim dysponuje karzący. Powoduje to dezorientację i brak poczucia co jest naprawdę dobre, a co złe.
Jeżeli nałożymy na dziecko karę - musi być doprowadzona do końca.
Jednomyślność w postępowaniu rodziców z dzieckiem.
Kara musi zmazać winę. Jeżeli dziecko zostało ukarane za dane przewinienie nie należy mu przypominać, że kiedyś było niegrzeczne. To przypominanie jest swoistym znęcaniem się nad dzieckiem, które nie widzi możliwości zadośćuczynienia za popełnione zło (poniosło karę, odpokutowało, a nadal jest karane przypominaniem mu tego czynu).
Kara musi być bezosobowa. Należy karać czyn, a nie dziecko/ osobę. Kochamy i akceptujemy dziecko, ale nie jesteśmy w stanie zaakceptować jego konkretnego zachowania.
Kara musi poruszać sumienie. Dziecko musi poczuć i uwierzyć, że jego czyn jest naganny, aby zagwarantować w przyszłości wewnętrzną kontrolę postępowania.
Karą nie powinno być coś co jest obowiązkiem albo przywilejem dziecka (np. odrobienie zadania domowego, wysprzątanie pokoju, wyniesienie śmieci itp.)
Przestrzegać zasad związanych z komunikowaniem swoich oczekiwań. Zwracając uwagę należy nawiązać z dzieckiem kontakt wzrokowy i mówić do niego tonem spokojnym, życzliwym, ale stanowczym.
Kara nie powinna upokarzać dziecka, ani powodować u niego urazu.
METODY ZAPEWNIANIA DYSCYPLINY
Dyscyplina autorytarna
Dla wszystkich rodzajów dyscypliny autorytarnej charakterystyczne są ścisłe zasady i prze-pisy mające umocnić pożądane zachowanie. Zalecają one surowe kary, zwłaszcza cielesne; natomiast nie ma w nich miejsca, lub tylko niewiele na oznaki aprobaty.
Dyscyplinę autorytarną można uszeregować od takiej, która nakłada rozsądne ograniczenia, do nakładającej ograniczenia surowe, nie pozwalającej na żadne swobodne działanie, prócz takiego, które jest zgodne z zaleconymi standardami.
Nawet gdy dzieci są już starsze, rodzice rzadko pozwalają na złagodzenie surowej dyscypliny. Nie zachęcają dzieci, aby same decydowały o tym co będą robiły. Przeciwnie mówią im co maja robić, nie wyjaśniając dlaczego. Pozbawia to dzieci możliwości nauczenia się, jak kontrolować własne postępowanie.
Ocena metody. Nadmiernie surowi rodzice mogą sprawić, że dziecko dostosuje się do ich standardów i okaże się `układnym' dzieckiem, ale grzeczność ta będzie tylko powierzchowna. Bunt który czai się w dziecku w pewnym momencie wybuchnie. Dziecko wychowywane w przesadnej karności wierzy, że świat jest wrogi i postępuje zgodnie z tym przekonaniem. Nadmierne buntowanie się przeciw zbyt surowej dyscyplinie może doprowadzić do przestępczości, pojawienia się agresji z przeniesieniem /wyładowanie na innym obiekcie niż ten, który jest przyczyną/. Niezależnie od tego, w jaki sposób dziecko wyraża swoje oburzenie, doprowadza ono zwykle do zachowania niedostosowanego. Jak stwierdza Davitz: ”Kara i odrzucenie wywołują strach; strach doprowadza do reakcji obronnych; reakcje obronne ściągają dalszą karę. Jest to błędne koło niedostosowania. Dziecko żyje w świecie ciągłego zagrożenia. W konsekwencji jest nieszczęśliwe i zalęknione”. Ponadto dzieci takie uczą się przebiegłości, skrytości i nieuczciwości, aby uniknąć kary.
Gdy rodzice powstrzymują się od zastosowania kary fizycznej, zastępuje ją zwykle kara psychologiczna, taka jak pozbawienie dziecka miłości.
Istnieją dowody na to, że metoda autorytarna w mniej surowej postaci prowadzi do uspołecznienia dziecka.
Dyscyplina permisywna
Polega ona na tym, że jest jej mało lub nie ma wcale. Nie wskazuje się dziecku wzorców postępowania społecznie aprobowanego i nie stosuje się kar. Niektórzy błędnie rozumiejąc permisywność jako pozostawienie dzieciom zupełnej swobody, pozwalaja im szukać po omacku sposobu radzenia sobie w sytuacjach zbyt trudnych, żeby dziecko mogło się z nimi uporać bez żadnych wskazówek czy kontroli.
Dla wielu rodziców dyscyplina permisywna jest protestem przeciwko twardej i surowej karności, w jakiej ich wychowywano. W takich przypadkach dzieci nie maja zwykle żadnych ograniczeń lub nie ustala się żadnych granic dla tego co mają robić. Wolni im podejmować własne decyzje i postępować wg nich tak jak chcą.
Ocena metody. Dzieci wychowywane w dyscyplinie permisywnej, stają się często zakłopotane, niepewne i nadmiernie agresywne. Ograniczone doświadczenia i niedojrzałość psychiczna sprawiają, że nie są w stanie zdecydować, jak postąpić, aby dostosować się do oczekiwań społecznych. Mogą mieć urazę do rodziców, że mało o nie dbają i nie podejmują trudu kierowania nimi. Nie jest rzeczą niezwykła u takich dzieci, że czują pogardę dla miękkości rodziców. Dzieci takie są trudno akceptowane w środowisku pozarodzinnym, gdzie często zyskują miano „bachora”, „zepsutego dzieciaka”.
Dyscyplina demokratyczna
Demokratyczne metody posługują się wyjaśnieniem, dyskutowaniem i uzasadnianiem, by pomóc dzieciom zrozumieć, dlaczego oczekuje się od nich określonego postępowania. Nacisk położony jest tutaj na wychowanie, a nie na karanie.
Zasady do których dzieci maja się stosować wyjaśnia im się w sposób dostosowany do ich wieku i możliwości.
Stosowanie dyscypliny demokratycznej opiera się na karach i nagrodach, przy czym większy nacisk kładzie się na nagrody. Kara nigdy nie jest surowa i zwykle nie jest to kara cielesna. Karę stosuje się wówczas, gdy istnieją dowody na to, że dziecko rozmyślnie nie zrobiło tego, czego się od niego oczekiwało.
Zgodnie z podstawową zasadą dyscypliny demokratycznej, ma ona dzieci tak nauczyć kierować swoim postępowaniem, że będą zachowywały się dobrze nawet wówczas, gdy nikt ich nie pilnuje lub nie grozi im karą. Tę wewnętrzną kontrolę zachowania dzieci osiągają wówczas, gdy się je uczy, jak postępować w sposób społecznie aprobowany i gdy nagradza się takie ich postępowanie.
Metody dyscypliny demokratycznej można uszeregować od skrajnej łagodności i niewielkiej kontroli do skrupulatnego planowania aktywności dziecięcej, tak aby energię dzieci skierować na tory aprobowane i odwrócić od działań niedozwolonych. Różnica polega również na ilości dawanych wyjaśnień i gotowości wysłuchania, jak dzieci zapatrują się na przepisy i kary oraz modyfikowania ich, jeżeli dziecięce racje wydają się słuszne.
Ocena metody. Dyscyplina demokratyczna prowadzi do dobrego przystosowania psychicznego i społecznego. Jej rezultatem jest niezależność w myśleniu, inicjatywa w działaniu, zdrowe, pozytywne pijecie własnego „ja” i pewność siebie, co znajduje odzwierciedlenie w zachowaniu aktywnym, otwartym i spontanicznym. Dziecko lepiej współpracuje, jest bardziej wy-trwałe w razie występowania przeszkód, ma lepsza samokontrolę, jest bardziej twórcze i przy-jaźnie nastawione do otoczenia.
Czynniki wpływające na wybór metod dyscypliny
podobieństwo do dyscypliny stosowanej przez rodziców,
zgodność z metodami aprobowanymi przez grupę,
wiek rodziców lub nauczycieli /młodzi rodzice i nauczyciele są bardziej permisywni i demokratyczni niż starsi/,
kształcenie rodziców i nauczycieli /przeszkoleni częściej metody demokratyczne/,
płeć osoby odpowiedzialnej za karność /kobiety są na ogół mniej despotyczne/,
status społeczno-ekonomiczny /im wyższe wykształcenie tym więcej zwolenników dyscypliny demokratycznej/,
pojmowanie roli osoby dorosłej /rodzice, którzy tradycyjnie pojmują rolę rodziców, są bardziej skłonni do despotyzmu niż ci, którzy przyjęli koncepcję bardziej nowoczesną/,
płeć dziecka /rodzice i nauczyciele bardziej surowi wobec chłopców/,
wiek dziecka /dyscyplina autorytarna jest o wiele powszechniej stosowana wobec małych niż wobec starszych dzieci/,
sytuacje wymagające zastosowania dyscypliny /objawy strachu i lęku nie są zwykle karane, natomiast buntowanie się przeciwko osobie mającej autorytet oraz negatywizm i agresja bardziej skłaniają do stosowania dyscypliny autorytarnej/.