Liberalizm (z łac. liberalis - wolnościowy, od łac. liber - wolny) - ideologia, kierunek polityczny głoszący, iż szeroko rozumiana wolność jest nadrzędną wartością. Najogólniej mówiąc liberalizm odwołuje się do indywidualizmu, stawia wyżej prawa jednostki niż znaczenie wspólnoty, głosi nieskrępowaną (aczkolwiek w ramach prawa) działalność poszczególnych obywateli we wszystkich sferach życia zbiorowego.

Klasyczne poglądy liberalne cechuje nastawienie, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka społeczna, nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym zniewoleniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie w większości są za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolności obywatelskich, takich jak wolność słowa, wolność prasy, wolność wyznania, równouprawnieniem obywateli oraz tolerancji.

Formy liberalizmu występujące w różnych jego nurtach to:

• liberalizm polityczny - jest przekonaniem, iż jednostki są podstawą prawa i społeczeństwa. Zgodnie z tym przekonaniem społeczeństwo wraz ze swoimi instytucjami powinno chronić wolność pojedynczych jednostek bez faworyzowania tych o wyższej pozycji społecznej. Magna Charta Libertatum z 1215 roku jest przykładem politycznego dokumentu potwierdzającego, że prawa jednostki, stoją ponad przywieje monarchów. Polityczny liberalizm kładzie nacisk na umowę społeczną, zgodnie, z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i jednocześnie zgadzają się na ich przestrzeganie. Umowa ta jest oparta na przekonaniu, że obywatele wiedzą najlepiej, co jest najlepsze dla nich. Liberalizm polityczny stał się początkiem liberalnej demokracji.

• liberalizm kulturowy - skupia się na prawach jednostek do ich sumienia i stylu życia. Liberalizm kulturowy obejmuje takie kwestie jak wolność seksualna, wolność religijna, wolność poznawcza oraz ochronę przed ingerencją państwa w sferę życia prywatnego. O liberaliźmie kulturowym pisał John Stuart Mill w swoim dziele O wolności (On Liberty), ostro sprzeciwiając się ingerencji państwa w życie prywatne jednostek, które mają prawo do własnej moralności jak i w skrajności także czynienia szkody samym sobie^[3]. Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, aborcji, antykoncepcji, alkoholu i narkotyków.

• liberalizm ekonomiczny - pogląd, który odrzuca wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku, promując „państwo-minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego oraz zajmowania się sprawami, którymi nie jest w stanie zająć się prywatny kapitał.

• liberalizm socjalny - zwany także nowym liberalizmem lub reformowanym liberalizmem powstały w późniejszych latach XIX wieku w krajach rozwijających się, na który wpływ miały poglądy Jeremiego Benthama oraz Johna Stuarta Milla. Według poglądu warunkiem korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równości szans w dostępie do podstawowych dóbr (np. edukacji, kultury, służby zdrowia).

Liberalizm (z łaciny liberalis - dotyczący wolności, od liber - wolny), doktryna społeczno-polityczna zakładająca ograniczenie funkcji państwa w sferze gospodarki i poszerzenie zakresu wolności jednostki. Powstała na przełomie XVII i XVIII w., u jej podstaw leżą: indywidualizm, nadrzędność jednostki nad społeczeństwem, wolność człowieka, prawo do zdobywania własności, swoboda działalności gospodarczej, ograniczenie roli państwa, prawa natury jako normy regulujące życie wszystkich ludzi, podział władz ze ścisłym wyodrębnieniem jej kompetencji, tj. stosowanie praw, rządzenie i wykonywanie sprawiedliwości. Liberałowie uważają, że istnieją przyrodzone, odwieczne prawa człowieka, których żadna władza nie może naruszać. Najważniejszym prawem jest wolność dysponowania własnością. Własność bowiem jest uważana za gwarancję wolności.

Liberalizm postuluje kształtowanie gospodarki państwa według nieskrępowanych zasad wolnego rynku. W myśl tej doktryny państwo powinno zajmować się głównie ochroną własności prywatnej i stwarzać warunki do rozwoju działalności gospodarczej opartej na zasadzie wolnej konkurencji. Liberałowie uważają państwo za organizację niezbędną i użyteczną, ale w określonych granicach.

Terminu liberalizm prawdopodobnie użył po raz pierwszy N. Bonaparte w swojej odezwie wydanej po zamachu 18 Brumaire'a w 1799. Narodziny liberalizmu związane są z walką mieszczaństwa z absolutyzmem, kształtowaniem się kapitalizmu, umacnianiem idei suwerenności państwa, rozwojem oświeceniowego racjonalizmu. Za prekursorski, w dziedzinie formowania koncepcji liberalizm, uważa się dorobek intelektualny H. Grotiusa, T. Hobbesa oraz B. Spinozy.

Szczególne znaczenie dla rozwoju społeczno-polityczno myśli liberalnej przypisuje się angielskiemu filozofowi J. Locke`owi, a także dwóm Francuzom Monteskiuszowi i J.J. Rousseau. Za twórcę teorii ekonomicznego liberalizmu uznawany jest A. Smith.

Okres rozkwitu liberalizmu przypadł na XIX w. (tzw. liberalizm triumfujący). Jego zasady wprowadzone zostały w Stanach Zjednoczonych i w większości państw europejskich. Najwybitniejszymi przedstawicielami liberalizmu byli m.in.: w Anglii J.S. Mill, we Francji A. de Tocqueville - zasłużeni zwłaszcza dla rozwoju idei liberalizmu demokratycznego. Na przełomie XIX i XX w. narodził się tzw. liberalizm socjalny, jako rezultat krytyki założeń klasycznego liberalizmu politycznego i ekonomicznego.

Głównym przedmiotem krytyki był leseferyzm, niedocenianie przez państwo problemów socjalnych i politycznych oraz przywiązywanie zbyt dużej wagi do wolności ekonomicznej jednostki. Idee leseferyzmu socjalnego stały się podstawą polityki interwencjonizmu państwowego i teorii państwa opiekuńczego. Na ich podstawie przeprowadzono w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych reformy społeczno-ekonomiczne obejmujące głównie ustawodawstwo ubezpieczeniowe (wypadki przy pracy, chorobę, inwalidztwo itp.). Również polityka New Dealu (Nowego Ładu) realizowana od 1933 prezydenta F.D. Roosevelta była praktycznym wyrazem tych reform, określanych jako koncepcja państwa dobrobytu.

Po II wojnie światowej liberalizm podzielił się na dwa nurty: liberalno-demokratyczny, głoszący m.in. idee wolności i równouprawnienia wszystkich jednostek, demokratyzacji systemu politycznego, konkurencyjności partii politycznych, upowszechnienia bezpłatnej, laickiej oświaty, rozdziału Kościoła od państwa (rzecznikami byli K. Popper i H. Kelsen) oraz liberalizm konserwatywny lub neoliberalizm.

Realizm w stosunkach międzynarodowych [edytuj]

Jedna z perspektyw teoretycznych w badaniu stosunków międzynarodowych. Nowoczesny realizm rozwinął się po II wojnie światowej. Jego źródeł i tradycji można szukać już w pracach m.in. Tukidydesa, Hobbesa i Machiavellego. Głównymi teoretykami powojennego realizmu są: Edward Carr, Hans Morgenthau, Reinhold Niebuhr i Kenneth Waltz. W obrębie realizmu wyróżnia się rozmaite nurty, takie jak: klasyczny realizm, realizm strukturalny lub neorealizm, realizm liberalny (szkoła angielska).

Głównymi założeniami klasycznego realizmu są: prymat państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych; ograniczona lub żadna rola moralności w stosunkach między państwami; analiza oparta na pomiarze siły poszczególnych państw.

Dominacja realizmu w badaniu stosunków międzynarodowych osłabła nieco na skutek krytyki związanej m.in. z przemianami początku lat dziewięćdziesiątych. Zdaniem krytyków realizmu (np. przedstawicieli tzw. liberalnego instytucjonalizmu) realizm nie dostarcza wyczerpującego wyjaśnienia tego i innych fenomenów z powodu braku narzędzi analizy np. międzynarodowej współpracy.

radykalizm krańcowość, skrajność poglądów, metod; kierunek polit., którego program domaga się głębokich reform w prawach, instytucjach i metodach działania rządu, jednak bez naruszania podstaw ustroju (kapitalistycznego).
	radykalny gruntowny, podstawowy (np. o zmianach); drastyczny, krańcowy, skrajny (np. o poglądach); reformatorski.
	radykał zwolennik radykalizmu.
	Etym. - późn.łac. radicalis 'zakorzeniony' z łac. radix 'korzeń, rzodkiew; źródło'.

Radykalizm (z fr. le radicalisme) to słowo, które posiada dwa znaczenia:

• w języku współczesnej polityki jest to postawa polityczna charakteryzująca się radykalizmem postulatów w stosunku do istniejących stosunków politycznych lub społecznych

• w języku politycznym XIX wieku nurty polityczne i ideologiczne o charakterze lewicowym, radykalnie przeciwne tradycyjnym instytucjom, stosunkom i obyczajom

W znaczeniu pierwszym, radykalizm jest postawą kontestującą istniejący porządek polityczny lub społeczny. Kontestacja ta może mieć najrozmaitszy charakter. Do ruchów, doktryn określanych mianem radykalnych zaliczyć można ugrupowania i ideologie skrajnej lewicy (np. Nowa Lewica), ekstremistyczne organizacje ekologiczne (np. Greenpeace), organizacje skrajnie prawicowe (np. monarchistyczne) lub faszystowskie. Słowo „radykalizm” ma charakter raczej medialny, a nie politologiczny. W języku nauk politycznych używa się bowiem, na określenie ugrupowań i doktryn radykalnych, słowa „antysystemowe”, rozumiejąc przez to wszystkie te, które nie są skłonne do akceptacji rządzącego w krajach demokratycznych liberalnego establiszmentu (systemu), jak i jego oficjalnej ideologii liberalizmu, demokracji i praw człowieka. Słowo „radykalizm”, w języku mediów i współczesnej polityki, w stosunku do ugrupowań prawicowych i neofaszystowskich, często zastępowane jest mianem ŕ prawicy skrajnej, a w stosunku do ugrupowań lewackich, skrajnej lewicy. Język medialny wykorzystuje tu fakt, że słowo „radykalizm” ma - przynajmniej w epoce współczesnej, gdy społeczeństwa konsumpcyjne chcą jedynie spokojnie zaspokajać materialne potrzeby - skojarzenie pejoratywne, gdyż większość ludzi boi się gwałtownych zmian, które mogłyby się negatywnie odbić na ich ustabilizowanym życiu. Innymi słowy: określenie to, po jego wyjęciu z języka medialnego, nie posiada żadnego praktycznego znaczenia; jest raczej pejoratywnie się kojarzącym epitetem.

Warto także zaznaczyć, że znaczenie słowa „radykalizm” jest zmienne i umowne. To, co jest radykalne np. dla partii socjaldemokratycznych, może nie być takim dla konserwatywnych i odwrotnie. Zależy to od zapatrywań podmiotu określającego inny podmiot mianem „radykalnego” lub „umiarkowanego”. Warto zauważyć, że ruchy określane mianem radykalnych nie zawsze się tak postrzegają. Mogą dostrzegać swój radykalizm względem status quo, ale swoje poglądy nie uważać za radykalne. Zdaniem każdego radykała, to co głosi, jest właśnie „normalne”, a to co istnieje - i co chce on unicestwić - jest chore, zepsute, jest nadużyciem. Klasycznym przykładem może tu być określanie kapitalizmu przez takiego radykała polityczno-społecznego, jakim był z pewnością Karol Marks, mianem „rzeczywistości odczłowieczonej”. W takiej, klasycznej dla radykalizmu sytuacji, rzeczywistość empiryczna jest radykalnie zła i jej podtrzymywanie jest swoistą formą radykalizmu przeciwko normalności. Kontrrewolucjoniści z ŕ Action Française uważali np. że rzeczywistość polityczna III Republiki Francuskiej jest niczym innym, jak tylko radykalną kontestacją normalności, za jaką postrzegali tradycję Ancien Régime'u.

W znaczeniu drugim - jako desygnat nurtu politycznego o charakterze lewicowym - określenie to posiadało w XIX wieku rzeczywistą treść. Co ciekawe, nie miało w tym czasie - chyba ze względu na rewolucyjny charakter stulecia - skojarzenia pejoratywnego. Mianem „radykałów” określali się, i to z dumą, sami rewolucjoniści, postrzegający świat podupadających monarchii jako radykalnie zły, któremu trzeba przeciwstawić alternatywę radykalnie dobrą tak co do programu i idei naprawczych, jak i co do radykalnych (rewolucyjnych) sposobów wcielenia tych pomysłów w życie.

W przypadku niepodległościowych rewolucjonistów polskich doby romantyzmu, za radykałów uważali się przedstawiciele skrajnej lewicy emigracyjnej po powstaniu listopadowym. Lud Polski Gromada Grudziąż, uznawszy się za „radykałów”, głosi zniesienie własności indywidualnej, widząc w tym „myśl z nauki Chrystusowej o równości braterskiej wysnutą” (J. Juchnowski, W. Kalicki, J. Tomaszewski (red.): Polska myśl polityczna XIX wieku. Wrocław 1999). Podobne, impregnowane heretyckim rozumieniem chrześcijaństwa, poglądy prezentowały w tym czasie Gromady Ludu Polskiego. W języku politycznym polskiego romantyzmu, radykalizm oznaczał tedy program komunistyczny ustanowiony pod sztandarami niepodległości Polski jako kraju demokratycznego. Pod pojęciem radykalizmu polskiego należy przeto rozumieć nie radykalizm działań - ten wszak nie obcy był i innym nurtom powstańczym - lecz radykalizm programu społecznego, którego celem było ustanowienie bliżej nieokreślonego komunizmu. Radykał polski w XIX stuleciu to przeciwnik własności prywatnej, szczególnie ziemskiej.

Mianem „radykałów” w XIX wieku określały się jednak przede wszystkim partie reprezentujące typ. tzw. socjalnego liberalizmu. Zachowały one te określenie także w pierwszej połowie XX wieku. Liberalizm socjalny (lub, rzadziej spotykane określenie, społeczny) to późna odmiana tej ideologii, za której twórców uważa się Brytyjczyków: Thomasa H. Greena (1836-1882) i Leonarda T. Hobhousa (1861-1929). Dokonali oni rewizji koncepcji społeczno-ekonomicznych klasycznego liberalizmu, głosząc potrzebę zaangażowania się państwa w procesy rynkowe w celu ich stymulacji, a przede wszystkim aby wyrównywać nierówności społeczne za pomocą systemu świadczeń socjalnych. W Wielkiej Brytanii jednak nigdy kierunku tego nie określano mianem „radykalnego”, lecz mianem liberalizmu socjalnego, względnie (w XX wieku) socliberalizmu. W Wielkiej Brytanii radykalizm kojarzy się raczej z nurtem filozoficznym reprezentowanym przez Jeremy'ego Benthama (1748-1832).

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX stulecia doktryna liberalizmu socjalnego zostanie recypowana we Francji i nazwana tu mianem „radykalizmu”. Radykałom przewodził zręczny demagog Léon Gambetta (1838-1882), znany z fanatycznego patriotyzmu w czasie wojny francusko-pruskiej (1870). Radykałowie francuscy są skrajnymi antymonarchistami i, szerzej, wrogami wszelkich autorytetów i hierarchii, co ilustruje znana fraza jednego z ich ideologów, Alaina (właściwie E.A. Chartier, 1868-1951), który domagał się, aby „stawiać każdego dnia jakiegoś króla przed sądem ludowym” (Eléments d'une doctrine radicale. Paris 1925), co winno zapobiec rzekomo realnie istniejącemu „sojuszowi trzech tyranii: księdza, szlachcica, bankiera” (ibidem). Gambetta, jako liberał socjalny, głosił potrzebę dokończenia rewolucji, która dokonała emancypacji politycznej ludu, ale nie emancypacji społecznej, czyli nie zrealizowała modelu egalitarnego. Radykałowie chcą tej emancypacji dokonać. Wiąże się to z szerokimi reformami społecznymi, np. wprowadzeniem prawa pracy, prawa do tworzenia związków zawodowych, walki z wielkim kapitałem. Radykalizm występuje przeciw ideologiom o charakterze klasowym, chce „zrównywać klasy” i dokonać ich „fuzji pod sztandarem Republiki” (L. Gambetta : Discours et plaidoyers choisis. Paris 1909).

Jednak to nie postulaty społeczne liberałów socjalnych trwale związały się z pojęciem radykalizmu. Z tradycji rewolucyjnej czerpią oni walkę z tzw. przesądami, czyli tradycją i katolicyzmem. Popierają centralizację jako narzędzie postępu, ideę tzw. laickiej i republikańskiej szkoły. Państwo winno stać się narzędziem modernizacji świadomości społecznej, musi wychować następne pokolenia w duchu laickim i antyklerykalnym, radykalnie antytradycyjnym, zabarwionym pogardą dla narodowej (katolickiej i monarchistycznej) tradycji. Gambetta z laickości i antyklerykalizmu czyni credo francuskiego patriotyzmu i rzuca swoje słynne „Klerykalizm? Oto wróg!” (Le clericalisme? Voilà l'ennemi!). Państwowa szkoła staje się narzędziem indoktrynacji w duchu republikańskim, demokratycznym i laickim, stworzonym przez filozofów, polityków i literatów, zamiast nauczać w duchu narodowej tradycji, którą uznano za wsteczną i godzącą w postęp.

Radykałowie dochodzą do władzy we Francji w wyniku ŕ Afery Dreyfusa. W latach 1902-1905 premierem jest czołowy przedstawiciel partii radykalnej, ex-kleryk Justin L.M. Combes (1835-1921), którego historia zapamiętała jako fanatycznego antyklerykała, który cały okres pełnienia funkcji premiera poświęcił unicestwianiu Kościoła, poprzez wypędzanie z państwa zakonów, bezprawny zabór kilkuset zabytkowych kościołów, a ostatecznie przez zerwanie konkordatu (1904). Jako ciekawostkę można podać, że nawet w książkach dotyczących historii Francji wydanych w późnym okresie PRL - gdy nie darzono wszak Kościoła szacunkiem - określano Combesa mianem „maniaka”. Od epoki Combesa, pojęcie „radykalizmu” na trwale skojarzone jest z wojującym antyklerykalizmem i stąd miano to przyjmują także inne ugrupowania antykatolickie, np. tak określa się skrajnie antyklerykalna frakcja meksykańskiej Partii Instytucjonalno-Rewolucyjnej, której przewodził Plutarco E. Calles (1877-1945), którego polityka doprowadziła do ludowej rewolty chłopskiej w obronie Kościoła (tzw. ruch Cristeros) w latach 1926-1929.

W Europie termin „radykalizm” kojarzył się także z ultrademokratycznym, charakteryzującym się niemocą władzy wykonawczej, systemem ustrojowym III i IV Republiki Francuskiej, której praktyka, polegająca na sprowadzeniu prezydenta do funkcji reprezentacyjnych, doprowadziła Francję na skraj politycznej anarchii. To unicestwienie władzy wykonawczej było dziełem francuskich radykałów. Dodawszy do tego fakt braku nowocześnie zorganizowanych struktur partyjnych partii, brak zasady dyscypliny klubowej na forum parlamentu, pojęcie „radykalizmu” na trwale zostało skojarzone z politycznym chaosem jako systemem władzy. To też w znacznej mierze zdeterminowało nadanie temu pojęcia charakteru pejoratywnego. Wydaje się jednak, że pejoratywność określenia wiąże się przede wszystkim z, sygnalizowaną wcześniej, niechęcią społeczeństw konsumpcyjnych do wszystkiego co kojarzy się z „radykalną” zmianą ich sposobu życia.

---