Henryk Samsonowicz Uniwersytet Jagielloński

Indeks:

G

Greków · 1

H

Hellenów · 1

L

L[ITEWSKI · 2

P

POLSKI · 2

PRUS[KI] · 2

R

RUS[KI] · 2

Rzymian · 1

Rozdział I Chrześcijaństwo w Narodzinach Europy

uropa nigdy nie była jedynie pojęciem geograficznym. Już dla Greków księżniczka fenicka porwana przez Zeusa dała swe imię potomkom ludzi różniących się sposobem życia od innych. Według późniejszych, greckich i rzymskich pisarzy, filozofów, dramaturgów, granice wyznaczane przez owe odmienności były znaczne, aczkolwiek różnie określane. Od ziem barbarzyńskich wyróżniała Hellenów i Rzymian

kultura: język, wiedza, prawo, wiara. Starożytni różnili się także od mieszkańców Persji czy innych wschodnich państw o starej kulturze, przede wszystkim systemem władzy i organizacji społeczeństwa. Może niekiedy rządy prawa w Europie stanowiły model bardziej postulowany niż rzeczywisty — despotie występowały przecież i w innych państwach greckich — ale wyznaczał on pożądany ustrój społeczeństwa w części przynajmniej świadomego swych prar

rozdziałał II Upadek świata antycznego

W Rozwiniętym imperium rzymskim wyróżnik europejskości nie był zresztą zbyt istotny; dotyczyć mógł jednej, nie zawsze najważniejszej części trójkontynentalnego państwa. Ten stan rzeczy zmienił się wraz z wielkim kryzysem towarzyszącym upadkowi świata antycznego. Zostawmy tu na boku podstawowe jego przyczyny dobrze znane historykom, dotyczące sytuacji gospodarczej i społecznej. Co istotne, prowadził on — generalnie rzecz biorąc — do rozpadu dotychczasowych, trwających wiele stuleci, form życia. System gospodarczy okazał się niewydolny, podobnie jak nieskuteczne były już metody zarządzania państwem. Ponadto w granice imperium wlały się — poczynając od IV wieku — masy ludów żyjących w innych warunkach, stosujących inne normy prawne, nie korzystających z tych instytucji i tych środków technicznych, które towarzyszyły Rzymianom od stuleci. Amfiteatry zostały zamienione w warownie, rzeźby służyły do miotania nimi w napastników. Sztuka pisania upadła, nie mówiąc już o bardziej rozwiniętych dziedzinach aktywności intelektualnej. Walki toczone między najezdniczymi plemionami pogłębiały destabilizację. Rozbite akwedukty, zniszczone zasiewy, masowe migracje, a wreszcie — w ich wyniku — wielkie epidemie pogłębiały stan kryzysu.

Rozddział III Orient i okcydent

W tych ciemnych wiekach (dark ages) dwie instytucje pozostawały strażnicami dotychczasowego dorobku cywilizacyjnego świata śródziemnomorskiego. Na wschodzie — cesarstwo Bizantyjskie, w którym powstawały jeszcze w VI wieku arcydzieła architektury, ikonografii, kwitło piśmiennictwo i powstał jeden z najwspanialszych zabytków myśli ludzkiej — Corpus iuris civilis — kodeks Justyniana Wielkiego.

Drugą instytucją kultywującą dawne wartości i na wschodzie, i na zachodzie był Kościół. Przynajmniej od III wieku stwarzał on nie tylko wizje postulowanego porządku społeczeństw ludzkich, lecz także objaśniał świat, określał hierarchie wartości wyższych. Chroniąc się w Kościele łatwiej można było przetrwać kataklizmy, nabierały one innego, może z punktu widzenia ludzi bardziej doczesnego wymiaru. W warunkach rozkładu władzy państwowej, jej skorumpowania i niewydolności, także w Bizancjum, instytucje kościelne — gminy, diecezje, metropolie — stawały się najbardziej stabilnymi, wiarygodnymi, budzącymi zaufanie instytucjami organizującymi szersze i węższe wspólnoty ludzkie. Co więcej — wśród ludzi, którzy szukali schronienia przed zgiełkiem świata, istniała potrzeba refleksji teoretycznej i obcowania z tym dorobkiem przeszłości, który uważali za cenny. W Bizancjum przetrwała umiejętność pisania, istniały nadal szkoły, uprawiano nadal naukę. To prawda, że ta ostatnia raczej wykonała milowy krok do tyłu w porównaniu z osiągnięciami starożytnych, istniało jednak przekonanie o potrzebie uprawiania pogłębionej refleksji. Na gruzach zachodniego cesarstwa jedyny azyl dla kultury stanowiły ośrodki chrześcijaństwa: zgromadzenia klasztorne i — przynajmniej w części — siedziby biskupstw.

G. Alberigo, „L'Europa e gli altri continenti”, Humanitas, 48 (1993), n. 1, s. 3; J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1994, s. 31; H. Samsonowicz, Dziedzictwo średniowiecza, Wrocław 1991, s. 31.

K. Randsborg, „Barbarians, classical antiquity and the rise of Western Europe”, Past and Present, 137 (1992), s. 8; H. Łowmiański, Początki Polski, t. II, Warszawa 1963, s. 201; por. L. Mro­żewicz, Starożytność, Poznań 1999, s. 53, 122, 209; E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 1994, s. 17, 135.

K. Zakrzewski, Bizancjum w średniowieczu, Kraków 1995, s. 20, 59, 89.

Por. J. Strzelczyk, Apostołowie Europy, Warszawa 1997, s. 46.

LITERATURA:

Człowiek Grecji, red. J.P. Vernant, Warszawa 2000.

Człowiek Rzymu, red. A. Giardina, Warszawa 2000.

Dawson C., Szkice o kulturze średniowiecznej, Warszawa 1966 (roz. 1- 4).

Dąmbska I., Zarys filozofii greckiej.

Southern R.W., Kształtowanie średniowiecza, Warszawa 1970.

Świat Starożytny. Encyklopedia. Seria multimedialna‚ pwn.pl, Warszawa 2001. (CD-ROM, wyd. PWN).

DOKUMENT ŹRÓDŁOWY

JAN III Z BOŻEJ ŁASKI KRÓL POLSKI, WIELKI KSIĄŻĘ LITEWSKI, RUSKI, PRUSKI ETC. ETC.

Oznaymuiemy tym listem Naszym wszem wobec y każdemu z osobna, komu o tym wiedzieć będzie należało[...] iż Władyctwo Przemyskie Wielmożnemu Janowi Winnickiemu nadajemy i wszystkie godności i prawa z tym urzędem związane... . Dan w Żółkwi, Dnia XIX Miesiąca Października Roku Tysiąc sześćset siedemdziesiątego dziewiątego. Panowania Naszego Roku VI.

Spis treści

INDEKS:

Zawartość

CHRZEŚCIJAŃSTWO W NARODZINACH EUROPY

---