Historia książki - Referat
Historia działalności rodziny Szarfenbergów i „latająca drukarnia”
W drugiej połowie XVI wieku w Krakowie działali Szarfenbergowie. Do pierwszej generacji należeli Marek i Maciej. Marek był nakładcą oraz właścicielem księgarni, papierni i introligatorni. Później oficyną zajęła się jego żona i synowie: Stanisław i Mikołaj. Ich wspólnym najznakomitszym dziełem jest Biblia Szarfenbergowska (zwana też, od nazwiska tłumacza, Biblią Leopolity). Był to pierwszy katolicki przekład Pisma Świętego na język polski. Stanisław Szarfenberg specjalizował się w wydawnictwach popularnych, natomiast jego brat Mikołaj związał się w Krakowie z Akademią i z dworem królewskim, skąd uzyskał popłatny przywilej na druki urzędowe. W zamian za to zorganizował warsztat, pozostający w stałej dyspozycji króla Stefana Batorego, zwany „drukarnią latającą”, którą prowadził Walenty Łapka (po nobilitacji Łapczyński), wykonującą szybko zamówienia pism urzędowych, propagandowych i administracyjnych, a także literackich tam, gdzie aktualnie przebywał monarcha, m. in. we Lwowie, Knyszynie, Płocku i Warszawie. Tu właśnie ukazało się jako pierwszy druk warszawski, wybitne dzieło Jana Kochanowskiego „Odprawa posłów greckich”. Drukarnia latająca była bardzo nowoczesnym przedsięwzięciem, dobrze świadczącym o inwencji dworu i typografa. Druki Mikołaja odznaczały się wysokim poziomem typograficznym i filozoficznym. Jego drukarnia w XVII wieku przeszła w ręce Franciszka Cezarego i jego następców, pozostając nadal jedną z najlepszych oficyn Krakowa. Natomiast drukarnię Macieja Szarfenberga wcześniej jeszcze przejęli i sprawnie prowadzili Siebenjicherowie.
Krakowski księgarz i drukarz - Maciej Szarfenberg - urodził się najprawdopodobniej między 21 marca a 23 maja 1547 r. Wczesny okres jego życia jest zupełnie nieznany, wiadomo tylko, że pochodził z Lubomierza, położonego koło Jeleniej Góry. Kiedy pojawił się na terenie Krakowa, nie wiadomo. Drukarnia zaczęła funkcjonować zapewne w końcu 1526 r. Jego dwaj bracia - Bartłomiej i Jakub - pozostawali przez jakiś czas w bliskim związku z wydawcą i właścicielem kilku przedsiębiorstw (papierni, księgarni, introligatorni), Markiem Szarfenbergiem. Pracowali u niego jako czeladnicy. W 1566 roku Jakub otrzymał od króla przywilej na prowadzenie młyna papierniczego w Młodziejowicach. Maciej współpracował dość długo z Markiem jako drukarz jego nakładów, jednak w 1537 r. spółka przestała istnieć. Po oficjalnym rozstaniu się z Markiem Szarfenbergiem zaczął drukować własnym kosztem. Jego żona Helena brała czynny udział w interesach, oboje zajmowali się również handlem księgarskim. Maciej umarł wiosną 1547 r, nie sporządziwszy testamentu. Jego działalność pod dawną firmą kontynuowała wdowa, a od roku 1548 oficyna funkcjonowała pod imieniem jego syna z pierwszego małżeństwa - Hieronima.
Najwcześniejsze druki Macieja mogą pochodzić z samego końca 1526 r. Obfita, systematycznie rozwijana produkcja Szarfenberga występje od roku 1527. Jak świadczy podpis firmy na kilku drukach, oficyna Macieja znajdowała się w domu Marka, jednak między wspólnikami doszło do jakichś nieporozumień, które skończyły przed sądem ławniczym w 1537 r. W rezultacie Maciej przeniósł warsztat do domu rodzinnego swojej żony, Heleny, na ulicę Szpitalną,
5 lipca 1537 r. Szarfenberg otrzymał bardzo cenny przywilej królewski na monopolistyczne i dożywotnie publikowanie oraz sprzedaż prognostyków tudzież kalendarzy mistrzów Akademii Krakowskiej. Pozwoliło to stworzyć mocną podstawę finansową firmy, a co za tym idzie rozwinąć warsztat i przejść do walki konkurencyjnej w zakresie popularnych wydawnictw polskich.
Ponieważ Maciej miał wyłączność w zakresie publikacji kalendarzy 1538 roku doszło do tzw. procesu kalendarzowego. Maciej wystąpił przeciw Wietorowi o naruszenie swojego przywileju, gdyż Wietor wydał kalendarz na 1539 rok. Sprawa toczyła się przed sądem ławniczym, wójtowskim, radzieckim i królewskim. Zwycięstwo odniósł Maciej, a Wietor wypłacił mu wyznaczoną karę za kalendarze. Aktem z 10 kwietnia 1539 roku król Zygmunt zniósł wszystkie przywileje impresorów i ustanowił wolność druku oraz sprzedaży książek. Rozpoczęła się więc bezwzględna walka firm konkurencyjnych o zyski. Doszło do zatargu między wdową Unglerową i Uniwersytetem a Maciejem, który bezprawnie wydawał druki, jednak zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku uniknął on odpowiedzialności. Ostatnie lata jego działalności upłynęły już w atmosferze spokoju, a produkcja zakładu układała się dość równomiernie. Drukarnia, która dysponowała czcionkami greckimi, położyła niemałe zasługi dla upowszechnienia tego języka w Polsce. Za życia Macieja ukazało się 8 książek tego rodzaju, a także dzieła antyczne i elementarz hebrajski.
Piśmiennictwo w języku narodowym było obficie reprezentowane. Główny trzon stanowiły popularne i dewocyjne teksty i podręczniki, ale znaleźli się również wśród „autorów” Macieja pisarze pierwszej rangi. Najwcześniejszą znaną nam polską publikacją jego drukarni była wydana w 1529 roku i po raz pierwszy utrwalona drukiem średniowieczna legenda o św. Aleksym wespół z żywotem błogosławionego Eustachego. Szczególne nasilenie produkcji w języku polskim występuje w latach 1539-1540. Maciej przystępuje w tym czasie do okazałych, obficie ilustrowanych wydawnictw dewocyjnych. Chętnie przejmował również zyskowne pozycje innych wydawców. Największą jednak ozdobą drukarni okazała się niewielka, skromnie wydana w 1543 roku książeczka „Krótka rozprawa między Panem, Wójtem i Plebanem” Reja.
Wyposażenie oficyny: Kaszty w warsztacie zaopatrzone były obficie. Wypełniało je 20 garniturów pism. Wśród pism gotyckich znalazły się jak zwykle fraktura i szwabacha, a w drukach łacińskich używano antykwy. Zasobność kaszt podnosiły czcionki hebrajskie i greckie, a zasoby tłoczni cechowało duże bogactwo materiału ilustracyjnego i zdobniczego.
Maciej i Helena prowadzili handel księgarski na dużą skalę, na co wskazuje inwentarz książek sporządzony po śmierci Mikołaja. Zarejestrowano wówczas ponad 930 tytułów książek. Mieli oni kontakty z Warszawą, a stosunki handlowe łączyły ich nie tylko z Markiem, ale i z jego zięciem, również księgarzem, Marcinem Siebeneicherem i trwały przez dłuższy czas.
Helena Szarfenbergowa - data urodzenia jest nieznana, zmarła 12 kwietnia 1549 roku. Pochodziła z Krakowa, była córką zamożnych mieszczan Gałków. Przed styczniem 1536 roku poślubiła wdowca, drukarza Szarfenberga. Wychowywała jego syna z poprzedniego małżeństwa, Hieronima. Umierając pozostawiła kilkuletnią córeczkę tego samego imienia. Helena nie tylko wniosła Maciejowi posag, ale dała duży wkład pracy w przedsiębiorstwo, Dzięki niej prawdopodobnie nie uległa przerwie działalność drukarni po śmierci Macieja.
Marek Szarfenberg - urodzony na schyłku XV wieku, zmarł w końcu 1545 roku. Przybył do Krakowa ze Śląska. W końcu pierwszej dekady XVI stulecia Marek uchodził za zawodowego księgarza, posiadał również wykształcenie uniwersyteckie. Ożenił się z Agnieszką Żywiecką, z którą miał ośmioro dzieci. Zaraz po ślubie nie miał żadnego majątku, jednak dzięki ciężkiej pracy osiągnął w przemyśle papierniczym wysoką pozycję. Drukarnia Marka należy do ostatnich, jakie otwarto w Krakowie w pierwszej połowie XVI wieku.
Szarfenberga Marka dziedzice - spadkobiercami Marka Szarfenberga były trzy zamężne córki i pięciu synów. Przez kilka pierwszych lat po jego śmierci majątku nie dzielono, lecz administrowała nim wdowa. Dopiero 6 września 1549 roku, po długich pertraktacjach, między wszystkimi dziedzicami nastąpił podział schedy. Jego synowie, Mikołaj i Stanisław, kontynuowali wspólnie działalność drukarską ojca do 1564 roku. W pierwszych latach po śmierci założyciela oficyna działała bardzo słabo w wyniku postępowania spadkowego, dopiero po zakończeniu działów obaj bracia przystąpili do rozbudowy tłoczni. Głównym reprezentantem firmy stał się Mikołaj, który swe wysoki kwalifikacje zdobył pracując od młodych lat u ojca. To z nim pertraktowano w sprawach wydawniczych i to on bronił interesów przedsiębiorstwa. Mikołaj był też inicjatorem najważniejszych wydawnictw „Dziedziców”: Nowego Testamentu i Biblii. Kilka lat później, po burzliwym procesie spowodowanym oskarżeniami Stanisława Szarfenberga spółka przestaje istnieć.
Mikołaj Szarfenberg - urodzony prawdopodobnie w 1519 roku, zmarł w 1606. Po śmierci ojca w 1545 roku prowadził drukarnię i księgarnię. W roku 1554 wraz z braćmi uzyskał szlachectwo na terenie państwa niemieckiego. Działalność Mikołaja przypada w dobie największego rozkwitu drukarstwa krakowskiego, gdzie współcześnie funkcjonowało nieraz ok. 8 oficyn. Przez pewien czas jego zakład wysuwał się na jedno z przodujących miejsc. Sprzyjała temu łaska królewska, której wyrazem był kolejny przywilej wystawiony w 1570 r., nadany Mikołajowi i jego synowi Janowi na wyłączność druku statutów i przywilejów koronnych w przeciągu 15 lat. Zarazem otrzymał też tytuł typografa kancelarii królewskiej. Szczodre przydzielenie przywilejów wywołało protest władz miejskich, na skutek czego je cofnięto, jednak w 1577 r. Stefan Batory dzięki poparciu podkanclerzego Jana Zamoyskiego nadał Mikołajowi jeszcze rozleglejsze uprawnienia: przywilej zastrzegał dla niego wyłączność druku wszelkich ustaw prawnych, statutów, konstytucji, ponadto kronik i historii, zatwierdzonych przez władze. Wolno mu też było sprzedawać książki, papier i tym podobne materiały wszędzie tam, gdzie będzie znajdować się dwór, bez płacenia podatków. W zamian za to typograf zobowiązany został do utrzymywania osobnego warsztatu pod kierunkiem doświadczonego rzemieślnika; ta wydzielona drukarnia oddana została na wniosek Jana Zamoyskiego do dyspozycji kancelarii królewskiej i miała jej wszędzie towarzyszyć, Zgodnie z zaleceniem królewskim, którego głównym inicjatorem był Zamoyski, powstała tzw. „drukarnia latająca”.
Drukarnia latająca - warsztat ten został powołany do życia na mocy przywileju Stefana Batorego, wystawionego w Bydgoszczy 22 lutego 1577 r. Wobec przygotowań do wojny z Gdańskim powstała konieczność utworzenia podręcznej tłoczni wędrującej wraz z wojskiem i dworem. Z czasem wędrówki te rozciągnęły się na dalekie szlaki wojenne Batorego i postoje kancelarii królewskiej w różnych częściach kraju. Na kierownika tłoczni wyznaczono Walentego Łapkę. Był on synem sołtysa ze Strzałkowa koło Radomska. Za zasługi wokół prasy i na polach bitew został hojnie wynagrodzony przez Zamoyskiego. Na podstawie aktu nobilitacyjnego z 20 listopada 1581 roku Walenty zmienił nazwisko na Łapczyński. Zmarł po 1604 r.
Trasy wędrówek Łapki wyznaczały z jednej strony wydarzenia polityczne, z drugiej - osobiste perypetie Zamoyskiego. Główne zadanie warsztatu polegało na powielaniu aktów urzędowych: rozporządzeń, odzew, dokumentów państwowych. Zarazem jednak Łapka powoływany był do odbijania tekstów literackich, okolicznościowych i paraliterackich.
Po śmierci Mikołaja Szarfenberga w 1602 roku, drukarnię objął najstarszy syn, Jan, ale prowadził ją fatalnie i zmuszony był ją sprzedać w 1616 roku Franciszkowi Cezaremu.