RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW
Konstytucja sejmowa - w dawnej Polsce określenie oznaczające prawo ustanowione przez sejm (odpowiadające dzisiejszej ustawie).
Lustracja królewszczyzn - przegląd dóbr królewskich i określenie ich dochodowości. Po uchwaleniu lustracji (1563-1564) przeprowadzała ją powoływane przez sejm trzyosobowe komisje. W ich skład wchodziło po jednym przedstawicielu króla, senatu i izby poselskiej. Lustracje w poszczególnych prowincjach miały się odbywać do 5 lat, jednak zasady tej w przyszłości nie przestrzegano.
Unia realna - związek państw mające wspólne niektóre organy władzy, wspólny system monetarny oraz politykę zagraniczną.
Sejm konwokacyjny, konwokacja - (zgromadzenie) sejm obradujący w okresie bezkrólewia, ustalający m.in. czas i miejsce elekcji.
Karaimi - grupa religijna, a jednocześnie etniczna, o tureckim rodowodzie. Na obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego przywędrowali pod koniec XIV w. z Krymu. Wyznawali karaim - religię opartą na ST mającą wiele wspólnych cech z judaizmem. Jednak w przeciwieństwie do Żydów, Karaimi odrzucali tradycję ustną przekazaną w Talmudzie.
Sarmacja - w pismach starożytnych geografów nazywano tak ogromne przestrzenie nad dolną Wołgą, po których wędrowały koczownicze ludy pochodzenia irańskiego, zwane Sarmatami. W XVI w. polscy humaniści głosili, że szlachta Rzeczypospolitej wywodziła się właśnie od starożytnych Sarmatów. Również Miechowita posługiwał się starożytnymi nazwami. Sarmacja Europejska oznaczała w jego pismach obszar państwa polsko-litewskiego, a Azjatycka - terytoria moskiewskie.
Prawo Greshama - prawo ekonomiczne mówiące o tym, że gdy w obiegi znajdują się Monety o tym samym nominale, ale o różnej zawartości czystego kruszcu (złota lub srebra), pieniądz lepszy (o większej zawartości kruszcu) jest wypierany przez pieniądz gorszy (zawierający mniej kruszcu). Opłaca się bowiem przetapiać pieniądze „dobre” i sprzedawać uzyskany w ten sposób kruszec.
Krużganek - rodzaj podcienia usytuowanego wzdłuż zewnętrznej ściany budynku, zwykle obiegającego dziedziniec z jednej lub kilku stron - występował bardzo często w architekturze pałacowej epoki odrodzenia. Krużganki były zazwyczaj otwarte na zewnątrz arkadami - elementami architektonicznymi składającymi się z dwóch podpór (filarów lub kolumn) zamkniętych od góry łukiem. Stosowane w arkadach łuki i kolumny renesansowi architekci zaczerpnęli ze sztuki antycznej.
1492-1501 - panowanie Jana Olbrachta
1501-1506 - panowanie Aleksandra Jagiellończyka
1506-1548 - panowanie Zygmunta I Starego
1548-1572 - panowanie Zygmunta II Augusta
1573-1574 - panowanie Henryka Walezego
1576-1586 - panowanie Stefana Batorego
1473 - pierwszy warsztat drukarski w Krakowie
1493 - pierwszy dwuizbowy sejm walny
1505 - uchwalenie konstytucji Nihil Novi
1507 - początek przebudowy Wawelu w stylu renesansowym
1543 - śmierć Kopernika i wydanie dzieła O obrotach sfer niebieskich
1559 - pełne wydanie O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego
1562-1563 - pierwszy sejm egzekucyjny
1569 - zawarcie unii lubelskiej
1573 - pierwszy sejm konwokacyjny i uchwalenie konfederacji warszawskiej
1579 - przekształcenie kolegium jezuickiego w Wilnie w akademię
1594 - założenie Akademii Zamoyskiej
UNIE POLSKO-LITEWSKIE 1385-1795:
- Unia w Krewie (1385)
- Unia Wileńsko-Radomska (1401)
- Unia Horodelska (1413)
- Unia w Grodnie (1432)
- Unia Wileńska (1499)
- Unia Mielnicka (1501)
- Unia Lubelska (1569)
DEMOKRCJA SZLCHECKA W POLSKO-LITEWSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ
- przywileje = rozszerzanie na całą szlachtę kompetencji zarezerwowanych wcześniej dla króla, możnowładców i dygnitarzy sprzyjało umacnianiu się poczucia równości prawnej wszystkich członków stanu szlacheckiego; wraz z uzyskaniem kolejnych przywilejów rosła aktywność polityczna szerokich rzesz szlachty
- pod koniec XV w. ukształtowała się zasada reprezentacji - poszczególne ziemie czy województwa wysyłały na sejm posłów wybraków uprzednio na sejmikach (prawo do uczestnictwa w sejmikach mieli wszyscy szlachetnie urodzeni zamieszkujący w danej ziemi czy województwie); występowali oni w imieniu delegujących ich wspólnot i tworzyli izbę poselską , reprezentującą stan szlachecki całego Królestwa
- drugą izbę stanowił wyrosły z rady królewskiej senat
- Piotrków 1493 - pierwsze zgromadzenie dwuizbowego sejmu walnego
- na przełomie XV i XVI w. rola polityczna sejmu była dość ograniczona, wzmacniało się znaczenie dostojników (ściślej współpracujących z królem) którzy sprawowali najważniejsze urzędy w państwie oraz mogli liczyć na nadania dóbr królewskich - królewszczyzn = praktyka ta budziła coraz większe niezadowolenie wśród szlachty
- po śmierci króla Jana Olbrachta, jego brat Aleksander Jagiellończyk w zamian za przejęcie władzy zobowiązał się do przestrzegania zasad tzw. artykułów mielnickich (1501) = dokument ten zabezpieczał państwo przed nadużyciami władzy ze strony króla, ale jednocześnie wzmacniał pozycją senatu „strażnika króla i prawa”
- sejm z 1504 zakazał łączenia kilku urzędów w jednym ręku i zabronił władcy rozdawania królewszczyzn bez zgody sejmu
- konstytucja sejmu radomskiego Nihil Novi z 1505 = od tej pory sejm walny stał się najważniejszym ciałem ustawodawczym, uzyskując realny wpływ na politykę państwa
- za rządów Zygmunta I Starego i w początkach panowania Zygmunta II Augusta - kluczową rolę w państwie odgrywała wąska grupa współpracujących z monarchą dygnitarzy = polityka dworu znów zaczęła budzić zaniepokojenie wśród szlacheckiego ogółu
- konsekwencją takiej polityki był szlachecki ruch nar państwa, zwany ruchem egzekucyjnym (na czele: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sienicki, Rafał Leszczyński) = w początkowym okresie głównymi żądaniami szlachty były egzekucja (wykonywanie) obowiązujących praw oraz rewindykacja (zwrot) królewszczyzn nadanych możnowładcom przez króla niezgodnie z prawem
- domagano się również przeprowadzenia przeglądu nadań oraz lustracji królewszczyzn oraz przeznaczeniu części dochodów z tych dóbr na stałą armię, ograniczenie sądownictwa sprawowanego przez Kościół katolicki i zagwarantowania wolności wyznaniom protestanckim
- Zygmunt August aby załagodzić spory w państwie, przeszedł do grona zwolenników egzekucji, co pozwoliło na wprowadzenie w życie wielu z postulowanych zmian
- na kolejnych sejmach zwanych egzekucyjnymi (1562-1569) wprowadzono reformy:
+ unieważniono nadania dóbr królewskich dokonane wbrew prawu (rewizje)
+ wprowadzono lustrację królewszczyzn
+ przeznaczono część dochodów królewszczyzn na kwartę (wojsko południowo-wschodnie)
+ zniesiono wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez urzędy starościńskie
+ uchwalono ściślejsze powiązanie Prus Królewskich z resztą ziem polskich
+ doprowadzono do zawarcia unii realnej Polski z Wielkim Księstwem Litewskim
- przejście Króla na stronę zwolenników egzekucji pozwoliło na przeprowadzenie zmian na Litwie (1564-1566) = upodobniono ustrój Wielkiego Księstwa do wzorów polskich = usunięto przeszkody na drodze ku unii realnej
- w 1569 do Korony włączono Podlasie, Wołyń, Bracławszczyznę i Kijowszczyznę
- w 1569 zawarto unię lubelską, która połączyła dwa równoprawne państwa w jedno i powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, a przyjęte w niej rozwiązania miały charakter kompromisowy
= wspólnie wybierany monarcha i wspólny sejm, w którym na równych prawach zasiadali senatorowie i posłowie z Polski i Litwy; obowiązywały takie same przywileje dla stanu szlacheckiego, wspólna polityka zagraniczna, ta sama moneta, jednolity system prawny
= odrębne pozostały urzędy centralne, wojsko, skarb oraz system prawa sądowego
- bezdzietna śmierć króla Augusta Poniatowskiego władzę w województwach przejęły zawiązane samorzutnie konfederacje szlacheckie, zwane kapturami, które czuwały nad utrzymaniem bezpieczeństwa publicznego a sądy kapturowe pełniły funkcję lokalnego wymiaru sprawiedliwości; władzę zwierzchnią do czasu wyboru nowego władcy sprawował prymas - interrex (Jakub Uchański)
- w styczniu 1573 zwołano sejm konwokacyjny w Warszawie i na miejsce zjazdu elekcyjnego wyznaczono wieś Kamion - uchwalono tam tzw. konfederację warszawską (akt gwarantujący pokój wewnętrzny w Rzeczypospolitej, w tym także pokój religijny)
- nowym królem został Henryk Walezy - zatwierdzono tzw. artykuły henrykowskie (określały one główne zasady ustroju Rzeczypospolitej, miejsce monarchy w systemie politycznym państwa oraz ramy prawne funkcjonowania sejmu i senatu = była to pewnego rodzaju umowa pomiędzy szlachtą a władcą) artykułom towarzyszyła tzw. pacta conventa (indywidualne, doraźne zobowiązania monarchy (spłacenie długów poprzedniego władcy i sfinansowanie budowy floty)
- Postanowienia artykułów henrykowskich:
+ król gwarantował utrzymanie zasady wolnej elekcji
+ król miał zapewnić utrzymanie pokoju wyznaniowego
+ król powinien zwoływać sześciotygodniowy sejm przynajmniej raz na dwa lata
+ król musi uzyskać zgodę od sejmu na zwołanie pospolitego ruszenia, rozpoczęcie wojny, nałożenie podatków
+ u boku króla powołano grupę tzw. senatorów rezydentów (doradcy pomiędzy kolejnymi obradami sejmu)
+ zagwarantowano prawo oporu wobec władcy (szlachta miała prawo wypowiedzenia posłuszeństwa, w wypadku złamania przez króla prawa)
- kolejnym królem elekcyjnym był Stefan Batory z żoną Anną Jagiellonką - 1576
RZECZYPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW NA PRZEŁOMIE XVI i XVII w. - SPOŁECZEŃSTWO I PAŃSTWO
- Rzeczypospolita Obojga Narodów = pow. ok. 800 tys. km2, zamieszkiwało ok. 11 mln ludzi, szlachta stanowiła ok. 5-6 % ludności; państwo wielonarodowe i wielowyznaniowe
- struktura etniczna: Polacy, Litwini, Rusinie, Żydzi (byli prześladowani w innych państwach Europy, zakładali swoje gminy, zwane kahałami), Szkoci (wyznania katolickiego, bojący się prześladowań w własnym państwie), Holendrzy (zajmowali tereny na Żuławach i wzdłuż Wisły), Ormianie (zajmowali południowo-wschodnie ziemie), Wołosi (wędrowali do Rzeczypospolitej z księstw naddunajskich, a osiedlali się głównie w Karpatach), Karaimi Cyganie i Tatarzy
- mówiono w językach: polskim, rosyjskim i niemieckim; odrębność językową zachowali Żydzi (język jidysz)
- wyznawano katolicyzm, prawosławie, różne odmiany protestantyzmu, islam, a także istniały wspólnoty niechrześcijańskie - (kościoły, cerkwie, synagogi, zbory, meczety)
- wiek XVI przyniósł znaczny wzrost dochodów szlachty w państwie polsko-litewskim = rozwój szlacheckich folwarków (rosła liczba szlachty średniozamożnej, która na własny koszt mogła uczestniczyć w życiu publicznym); ruch egzekucyjny i rewizja nadań królewskich mocno podważyły majątkowe podstawy wielu możnowładców
-ważnym zjawiskiem była postępująca koncentracja własności ziemskiej, sprzyjająca pomnażaniu istniejących już fortun magnatów oraz powstawaniu nowych - nastąpiło skupienie w ręku magnatów coraz większych obszarów ziemi
- po unii lubelskiej zaczął się proces przenikania litewsko-ruskiej magnaterii do Korony = pojawiły się nowe, potężne rody tzw. nowa magnateria (Zamoyscy, Myszkowscy)
- Jan Zamoyski (1542-1605) na początku swej kariery polityczne posiadał zaledwie 4 wsie - za panowania Batorego osiągnął urzędy kanclerza i hetmana wielkiego koronnego oraz pozycję najważniejszej osoby w państwie po królu - pozostawił po sobie łącznie 612 wsi i 12 miast
- skutkiem procesu koncentracji własności ziemskiej było stopniowe zmniejszanie się liczby szlachty w pełni samodzielnej ekonomicznie, a więc tzw. szlachty średniej, która w czasach ostatnich Jagiellonów odegrała wielka rolę polityczną - wzrosło zaś znaczenie wielkich rodów
- najważniejszą władzę miał król (wybierany przez szlachtę Korony i Litwy) - pozycja monarchy mimo artykułów henrykowskich była silna - posiadał wyłączne prawo powoływania urzędników wszystkich szczebli oraz rozdawnictwa królewszczyzn w dożywotnią dzierżawę; król decydował o zwołaniu szlachty, w jego imieniu wydawane były konstytucje sejmowe; był też najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, zwoływał (z upoważnienia sejmu) pospolite ruszenie szlachty
- najważniejszym organem władzy ustawodawczej był dwuizbowy sejm walny, składający się z „trzech stanów sejmujących” = król, senatu i izby poselskiej (sejm musiał być zwoływany nie rzadziej niż co dwa lata na sześć miesięcy)
- u schyłku XVI w. ukształtowane w średniowieczu sejmiki ziemskie znacznie zwiększały zakres swych kompetencji
+ sejmiki przedsejmowe - wybierano na nich delegatów ziemi, powiatu lub województwa na sejm walny
+ sejmiki relacyjne - słuchano sprawozdań przedstawianych przez posłów po zakończeniu sejmowych obrad
+ sejmiki elekcyjne - wybierano kandydatów, spośród których król mianował lokalnych urzędników
+ sejmiki deputackie - wybierano deputatów do trybunału koronnego lub litewskiego
- cechą charakterystyczną systemu władzy w Rzeczypospolitej był brak rozbudowanego, zawodowego aparatu urzędniczego (biurokracji) - wszystkie urzędy centralne i ziemskie zarezerwowane były dla członków stanu szlacheckiego
- „królewskim ramieniem” czyli urzędnikiem reprezentującym zwierzchność monarszą w terenie, był starosta
- mieszkańcy Rzeczypospolitej tworzyli społeczeństwo stanowe - każdy stan podlegał własnym sądom - słabością systemu wymiaru sprawiedliwości był brak władzy wykonawczej
+ sądy ziemskie
+ sądy grodzkie (podlegały starostom, sądziły 4 rodzaje przestępstw popełnionych przez szlachtę: napad na drodze, podpalenie, zgwałcenie, najazd na dom szlachcica)
+ sądy podkomorskie (rozpatrywały spory dotyczące rozgraniczenia dóbr szlacheckich)
+ w 1578 powołano Trybunał Koronny (sądy najwyższej instancji, rozpatrujące odwołania od wyroków sądów szlacheckich niższego szczebla = monarsze dotąd uprawnienia sądownicze w ręku szlachty)
+ sądy sejmowe ( sprawowane przez króla)
- monarcha czerpał dochody z kopalń soli i kruszców, ceł, bicia monet i z królewszczyzn; ponadto skarb państwa zasilany był przez wpływy z kwarty oraz uchwalane przez sejm podatki nadzwyczajne
- pieniądze z kwarty przeznaczane były na obronę południowo-wschodnich granic państwa przed Tatarami z chanatu krymskiego = powstało wojsko kwarciane (stała armia zaciężno-ochotnicza i zawodowa - ok. 4 tys. żołnierzy)
- pospolite ruszenie - element systemu obrony państwa, które król zwoływał za zgoda sejmu (każdy szlachcic zobowiązany był do tej służby wojskowej, także sołtysi i wójtowie, a miasta miały obowiązek wystawić oddział piechoty)
KULTURA POLSKA EPOKI ODRODZENIA
- w 1518 do Krakowa przybyła królowa Bona (z włoskiego rodu Sforzów)
- na dworze królewskim pracowali sławni = poeci: Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Jan Kochanowski; historycy i geografowie: Bernard Wapowski, Marcin Kromer; pisarze polityczni i religijni: Stanisław Hozjusz, Andrzej Frycz Modrzewski, Łukasz Górnicki = humanistyczna elita kulturalna
- od połowy XV stulecia w Akademii Krakowskiej czytano i komentowano pisane klasyczną łaciną dzieła starożytne, wprowadzono studia greki i hebrajskiego, odbywały się wykłady z prawa rzymskiego; ożywiły się takie dziedziny, jak matematyka, astronomia, geografia, kartografia i historia
- Wojciech z Brudzewa - wybitny wykładowca matematyki
- Maciej z Miechowa - rektor Akademii Krakowskiej, lekarz, astrolog, geograf i historyk - wydał drukiem pierwszą nowożytną geografię Europy Wschodniej
- Bernard Wapowski - kartograf i historyk
- Jakub Parkoszowic - zebrał normy języka polskiego
- wraz ze śmiercią Kopernika zakończył się pierwszy okres „złotego wieku” Jagiellonów, jak przyjęło się określać czasy panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta
- nowe zjawiska w kulturze = powstanie nowego typu szkoły - gimnazja humanistycznego; nowe kolegia jezuickie; mecenat magnacki (magnaci fundowali w swoich dobrach szkoły i drukarnie różnowiercze); zwycięstwo polszczyzny w piśmiennictwie i obyczaju
- najwyższe uczelnie w Polsce: Akademia Krakowska, Wileńskie Kolegium Jezuickie (dziś Uniwersytet im. Stefana Batorego) i uczelnia w Zamościu założona przez Jana Zamoyskiego
- Andrzej Frycz Modrzewski - teoretyk państwa i prawa - główne wady Rzeczypospolitej, do których zaliczał ograniczenie praw plebejuszy i bezkarność przestępców, wiązał ze złymi obyczajami i upadkiem autorytetu Kościoła
- Stanisław Orzechowski - przeciwnik Modrzewskiego, polemista i pisarz, przeciwnik egzekucji dóbr i obrońca Kościoła katolickiego - głosił, że ustrój Rzeczypospolitej nie potrzebują naprawy, ponieważ wolności szlacheckie są darem Boga
- pierwszym w Polsce mecenasem w dziedzinie architektury renesansowej był król Zygmunt Stary
- charakterystyczne elementy formy renesansowej: attyki polskie - dekoracyjne ścianki wieńczące budowle i często przesłaniające dach; sztukaterie - dekoracje sklepień i ścian wyrabiane z mieszaniny gipsu i formowane w figury geometryczne lub roślinne
AUTORZY I DZIAŁA:
+ Maciej z Miechowa „Rozprawa o dwu Sarmacjach, Azjatyckiej i Europejskiej”
+ Jan Kochanowski „O Czechu i Lechu historyja naganiona - Kronika Kadłubka”
+ Mikołaj Kopernik „O obrotach sfer niebieskich” 1543
+ Łukasz Górnicki „ Dworzanin polski”
+ Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego”
+ Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej”