Jasienica Rzeczpospolita obojga narodów, 2

Uwaga: numeracja na dole strony. Indeks os�b znajduje si w trzeciej czci Rzeczypospolitej Obojga Narod�w.

Rzeczpospolita Obojga Narod�w

Pawe Jasienica

Cz druga Calamitatis regnum

Esej kocowy Rzeczpospolita na r�wni pochyej

JANUSZ TAZBIR

Pastwowy Instytut Wydawniczy 1985

Indeksy opracowa TADEUSZ NOWAKOWSKI

Okadk i strony tytuowe projektowaa TERESA KAWISKA

� Copyright by Zofia Beynar, Ewa Beynar-Czeczott, Warszawa 1982

ISBN 83-06-01093-0

„Wilcy wyli na zgliszczach dawnych miast i kwitnce niegdy kraje byy jakby wielki grobowiec."

Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem

SPRAWA CZTERECH MIESICY

„miele rzek, e skrzyda rozpite

Ora polskiego jednym nieszczciem obcite."

ukasz Opaliski, Co nowego, 1652 r.

Los jakby si zasadzi na dzieje Rzeczypospolitej. Z naga wymierzy cios g�wny i jednoczenie rozda kilka szturchni, z pozoru - to znaczy w teorii mao wanych, bo dotyczcych os�b.

Zabrako kr�la, obydwaj wodzowie wojsk koronnych znaleli si w niewoli. Ich kolega z Wilna, hetman wielki litewski Janusz Kiszka -ostatni z potnego rodu - nie m�g ju nowymi dokonaniami potwierdzi swej dawnej opinii wybitnego oficera. Schorowany, do dziaania niezdolny, doywa swoich lat.

Nad samym niemal grobem sta wsawiony pod Chocimiem Stanisaw Lubomirski, mony pan, r�wnie znaczny autorytet moralny i umys nietuzinkowy.

Na czas bezkr�lewia wadza przesza w rce prymasa. Arcybiskup, Maciej ubieski, by czowiekiem rozumnym i dobrej woli. Kiedy zebra si sejm konwokacyjny, mowy interrexa odczytywa musia lektor. Gos zgnbionego wiekiem i cierpieniami starca nie dolatywa bowiem do toncych w aobnej czerni aw poselskich. W chwili najgorszego kryzysu, zaraz po klsce korsuskiej, Maciej ubieski zaniem�g tak ciko, e nie m�g si ruszy ze swego owicza. Kanclerz musia opuci ogarnit przeraeniem stolic, aby si z nim naradzi.

Wie o zgonie Wadysawa IV na czas pewien odja Jerzemu Ossoliskiemu wadz w obu rkach, sprowokowaa ataki nieznonych b�l�w wtroby. Nazajutrz - dosownie nazajutrz! - po nadejciu do Warszawy wiadomoci o zagadzie wojsk koronnych, skona jedyny syn kanclerza, starosta bydgoski, Franciszek.

Sparaliowane donie zdoay jednak utrzyma polityczne cugle. Jerzy Ossoliski nie zaama si ani na jedn chwil, nie przesta by trzewym,

usiujcym przewidywa mem stanu. Nie odstpi swych wielkich zamierze. Nadal ca si umysu i woli zmierza do przetworzenia Rzeczypospolitej w monarchi absolutn.

Zacz od opanowania paniki w samej Warszawie. Zagrozi konfiskat mienia kademu, kto by si poway ucieka ze stolicy do Prus, na zach�d kraju czy gdziekolwiek indziej. Nie m�g zapobiec temu, e Wooszczyzna zaludnia si nagle polskimi zbiegami. aciska oraz z Lachami trzymajca szlachta porzucaa majtnoci i ufortyfikowane dworzyszcza na Rusi, szukaa schronienia w znaczniejszych miastach, za Bugiem lub za Dniestrem. Wraz z ni uchodzili spod noa czonkowie innej jeszcze nacji. ,,A yd�w a do Wisy racz Wasza Ksica Mo zawr�ci, bo ta wina zacza si od yd�w. Bo oni i was z rozumu wywiedli" - napisa w�wczas do Dominika Zasawskiego Maksym Krzywonos, przyw�dca najbardziej radykalnego odamu powstac�w, wyznawca - jakemy si wanie przekonali - niezbyt precyzyjnych pogld�w politycznych. Obok podpisu skreli Krzywonos sw�j tytu: „pukownik wojska Jego Kr�lewskiej Moci Zaporoskiego".

Przekonanie kanclerskie, e wcale nie wszystko zostao stracone u �tych W�d i pod Korsuniem, byo jak najbardziej suszne. Rzeczpospolita jeszcze si nie wyzbya swych atut�w. Dobiega tylko kresu praktyka samowoli w stosunku do Ukrainy, traktowania tego kraju jako pola do rozrostu fortun...

W tym samym mniej wicej czasie, w kt�rym Krzywonos pisa do Zasawskiego, senat otrzyma ordzie bdce poniekd wyrazem pogld�w nieprzejednanego odamu szlachty, czyli zwolennik�w utrzymania dotychczasowego stanu rzeczy. U spodu dokumentu widniao pi podpis�w: wojewody kijowskiego Janusza Tyszkiewicza, wojewody ruskiego Jeremiego Winiowieckiego, stranika koronnego Samuela aszcz, obonego litewskiego Samuela Osiskiego oraz podsdka bracawskiego Krzysztofa Tyszkiewicza.

Obraz nie pozostawiajcy chyba miejsca na wtpliwo. Ukraina bya dotychczas traktowana jako pole do rozrostu fortun szlachty wywodzcej si ze wszystkich trzech narod�w Rzeczypospolitej, a wiar i kultur ju jednakowo obcej ludowi ruskiemu. Bohdan Chmielnicki ani w og�le myla o znoszeniu paszczyzny. Pragn wypdzi znad Dniepru jezuit�w, lecz surowo nakazywa chopom odrabia powinnoci nalene klasztorom prawosawnym. Sam wraz ze swym kozackim otoczeniem rad by si zr�wna przywilejem i znaczeniem ze szlacht polsk i litewsk. Ksztatujca si dopiero, lecz ju fizycznie potna narodowo ukraiska nie znajdowaa dla siebie wygodnego miejsca w pastwie dwojga narod�w. Moga dochowa wiernoci kr�lowi, lecz tylko pod warunkiem awansu na r�wnouprawniony trzeci czon Rzeczypospolitej.

R�wnouprawniony - to w danym wypadku znaczy take: na sw�j wasny rachunek wyposaony we wszystkie ndze �wczesnego ustroju spoecznego. Paszczyzna miaa by nadal odrabiana, lecz na rzecz szlachetnie urodzonych wasnego chowu, a nie dla Lach�w, Litwin�w, yd�w oraz „wyzuwit�w". Jeli wystpowao wtedy zjawisko zblione do dzisiejszego nacjonalizmu, to przede wszystkim po stronie Ukraiskiej. By to objaw zrozumiay, usprawiedliwiony i poyteczny, bo zdolny do wczesnego wzbogacenia Europy o jeden wicej samodzielny kulturalnie czynnik. Mowa naturalnie o samym deniu, nie za o niekt�rych metodach walki... r�wnie zreszt okrutnej, jak i sposoby przeciwdziaania ze strony dotychczas uprzywilejowanej.

4 czerwca 1648 roku, czyli w dwa tygodnie niespena po kiesce korsuskiej, pisano ze Lwowa do Warszawy: „To pewna, e ludzie religiej greckiej z ochot nieprzyjaciela wygldaj." Z biegiem czasu wieci staway si coraz gorsze, lecz nie zmienia si ich zasadniczy, historyczny - rzec by mona - ton: „Ju rebelia ruska i sprzysiga z pogany colluvies chopstwa" - opanowaa ogromne obszary, a to

wicej przez zdrad chopsk nieli przez miecz [...] Co dzie, co godzina, ta perfidia bezecna nienasycona krwie naszej serpit i poarem tu idzie pod same ju lwowskie mury [...] Ju i w samym miecie odkrywaj si jawnie zdrady, konspiracje nocne codzienne...

Takie oto gosy i opinie dolatyway ze Lwowa. A Bohdan Chmielnicki myla na razie o wyzwoleniu „z niewoli ckiej" Ukrainy... po Bia Cerkiew. I ten obraz wydaje si zatem jasny i pozbawiony luk. Skromny chwilowo program hetmana uzna trzeba za akt wstpny dopiero. Na porzdku dziennym stana kwestia wskrzeszenia pod berem kr�la Ksistwa Ruskiego w jego historycznych, to znaczy kijowskich granicach. Gdyby Rzeczpospolita sprostaa temu zadaniu, zostaaby wielkim mocarstwem zwizkowym.

W niczym nie ubliajc Talentom Chmielnickiego przyzna trzeba, e oszaamiajce sukcesy w znacznej mierze zawdzicza hetman dziaaniu tak zwanej teraz pitej kolumny. Kozacy rejestrowi i dragoni przechodzili z obozu wojsk koronnych wprost pod jego sztandary. Tak si stao na Dnieprze, u �tych W�d i pod Korsuniem r�wnie, gdzie w pocztkowej fazie bitwy - zanim jeszcze kolumna dosza do Krutej Baki - tysic kilkuset onierzy nagle zmienio front. Wsp�czeni zupenie dobrze zdawali sobie spraw z przyczyn takiego stanu rzeczy. Nasz dragon - pisywali - to strojem Niemiec, wiar Grek, a z rodu Rusin.

Tortury wymuszay zeznania z pochwytanych wysannik�w kozackich.

Okazywao si, e powstanie wszdzie - a po uck i Halicz - moe liczy na poparcie ze strony kleru prawosawnego. Wkr�tce sam Chmielnicki upomnie si mia o zwrot cerkwi odebranej poprzednio bahoczestju... w Lublinie. Terminy „Grek" i „Rusin" znaczyy wtedy u nas jedno i to samo.

Nie grzeszyo przesad twierdzenie, e prawosawie byo dla Rzeczypospolitej spraw ycia lub mierci, problemem waniejszym od wszystkich wyzna reformowanych razem wzitych. Kalwinista Mikoaj Rej Polakiem by nie przesta. Prawosawie wystpowao w praktyce ycia jako ideowa reprezentacja narodowoci, z kt�rej si wywodzia lub do kt�rej si poczuwaa poowa chyba obywateli pastwa.

Socjalne poruszenie chopskie ogromnie wzmogo siy Chmielnickiego i jak si wkr�tce okae - sptao mu rce pod wzgldem politycznym. Lecz samego powstania nie wolno uwaa za czysto ludowe. Karol Szajnocha dziewidziesit bez maa lat temu pisa obszernie o kopotach z pomniejsz szlacht, „przedajc si bez r�nicy pci do Kozak�w, nawet i panny". Nie brakowao i takich herbowych, co wypuszczeni z niewoli zaporoskiej po prostu odmawiali powrotu na stron polsk. Inni dziaali w polu, dowodzc szeregowymi Kozakami przeciwko wojskom koronnym. Trudno nazywa to zdrad, skoro i najbardziej autentyczni Zaporocy wcale jeszcze nie zrywali z Rzeczpospolit, kt�rej w teorii jednako uprzywilejowana warstwa skadaa si ze szlachty polskiej, litewskiej oraz ruskiej.

Mino zaledwie dwanacie lat od pewnego zbrojnego zatargu w ziemi przemyskiej. Sylwester Hulewicz-Wojutyski, tamtejszy biskup prawosawny, z pochodzenia zamony ziemianin, musia skrzykn pod bro okoo dziesiciu tysicy wsp�wyznawc�w, aby przy ich pomocy odzyska klasztory, wbrew wieej ustawie dzierone przez unit�w. Cel osign, lecz tylko w dw�ch trzecich, zarobiwszy przy okazji wyrok infamii, zniesiony po pewnym czasie. Wolno przypuszcza, e skupiajca si przy Chmielnickim szlachta ruska miaa dosy tego rodzaju r�wnouprawnienia. Pragna wywalczy w Rzeczypospolitej lepsze warunki dla swojego wyznania. Prawo do paszczyzny nie wystarczao wida prawosawnym panom i p�pankom. dali... czego ponadto.

Najbystrzejsi z �wczesnych statyst�w gosili, e nie naley przyjmowa programu nieprzejednanych, takich jak Jeremi Winiowiecki. Wielcy panowie ukrainni stali si bowiem wanie zupenymi bankrutami. Potg sw czerpali wszak z Rusi, kt�ra tumnie powstaa. Stumi rebeli mona by wic tylko siami zza Buga i Prypeci - polskimi i litewskimi.

Tak byo naprawd. Wytwarzao si pooenie grone w stopniu najwyszym.

Wewntrzna, domowa granica Rzeczypospolitej - ta, kt�ra oddzielaa Ukrain od Polski i Litwy - moga si w tych warunkach rycho przetworzy w przepa moraln. Przeznaczone do zgniecenia Rusi kijowskiej puki nadej miay z zachodu lub z p�nocy - za kadym razem z zewntrz.

Chmielnicki wym�g na Tatarach przyrzeczenie, e bra bd w yka i upi tylko Lach�w, Rusin�w zostawiajc w spokoju. Niekiedy rzeczywicie to si przytrafiao... Kiedy indziej ordycy rbali szablami i takich, co wylgali na drogi, aby powita zwyciskich sprzymierzec�w. Tumy jasyru skaday si wcale nie tylko z acinnik�w. Krym y z wojny, kady z mahometaskich wojownik�w na wasn rk szuka zysku, a podczas wyprawy niezbyt si liczy z najwyszymi nawet autorytetami. „Pili wszdzie Tatarowie haniebnie. Kiedy kt�rego wzito, tedy pijanego bardzo" - zapisa naoczny wiadek. W pewnej majtnoci wojewody Tyszkiewicza od jednego zamachu wycheptali pidziesit beczek... nie w�dki wcale, lecz surowo zabronionego przez Koran wina.

Chan Islam Girej napisa mia wkr�tce do wodz�w kozackich, e dotrzyma obietnic, lecz stanowczo prosi, aby przestali si upija podczas dziaa wojennych. Srebrny wiek ju m�wi o naogu Mikoaja Potockiego, kt�ry w najbardziej krytycznych chwilach bywa „ustawnie" pijany. Podkomendni zbytnio si od wodza nie r�nili. Szlachta polska zar�wno podczas pokoju, jak i na wojnie syna z zamiowania do kielicha. Janusz Tyszkiewicz pija zawsze na stojco, bo uwaa, e w ten spos�b wicej si w nim zmieci. Dworzanie mieli obowizek pomaga panu wojewodzie w utrzymywaniu pozycji pionowej.

Hasa po Ukrainie jednakowo rozbestwiony, a czsto i pijany w dodatku onierz stron wszystkich. Pooenie wymagao najwikszej trzewoci politycznej, rozwaga bya desk ratunkow. Perswazje ludzi mylcych miay utrudnion drog do m�zg�w oczadziaych od nienawici i w�dki.

Gorzko zawiedli si ci chopi, kt�rzy mniemali, e mona bdzie y spokojnie, skoro Kozacy wygnali ekonom�w, dzierawc�w i dziedzic�w. Wojna domowa ogarna cay kraj, dotara wszdzie, odegnaa od sochy i puga wszystkich. Chmielnicki by doskonaym organizatorem, wojsko jego nie uskarao si na brak ywnoci. Lecz Ukrainie zagrozi g�d, gdy na wielkich jej poaciach nie zebrano ani nie zasiano niczego.

Kada z pyncych godzin zmniejszaa szans rozsdku i umiaru. Bo kada powikszaa cierpienia, rozdmuchiwaa ze emocje.

Czego da Bohdan Chmielnicki latem 1648 roku, kiedy ,,miasta ogniem i mieczem wojujc, drugie osadzajc" doszed do Biaej Cerkwi i tam „siedzib wojny zasadzi"? Nieoficjalnie zaczyna si ju mianowa ksiciem ruskim.

Sane do Warszawy listy podpisywa jednak ogldnie, jako „na ten czas starszy wojska Jego Kr�lewskiej Moci Zaporoskiego", w epistoach przeznaczonych dla poszczeg�lnych senator�w przybiera tytu hetmana. Wyrana, bijca w oczy przezorno wynikaa chyba nie z tego tylko powodu, e g�wne siy ordy musiay odej na Krym, aby odprowadzi zagarnity na Ukrainie jasyr i odwie w domowe pielesze bogaty up.

Ju 3 kwietnia, czyli grubo przed wybuchem wojny, sdzia podolski, ukasz Miaskowski, wysa z Baru list, zawierajcy bezcenn wiadomo o warunkach, od kt�rych Chmielnicki uzalenia spok�j. Niechaj - powiedzia Bohdan na Zaporou posowi hetmana - „pan krakowski z Ukrainy znijdzie [oczywicie nie sam, lecz z armi koronn] i niechaj assekuruje, i aden Lach nad wojskiem zaporoskim nie bdzie starszym". Potocki doskonale o tych daniach wiedzia i nie ywi wtpliwoci, e Chmielnicki dziaa „z konspiracyjej wszystkich puk�w kozackich i wszystkiej Ukrainy".

W czerwcu 1648 roku, ju w niewoli tatarskiej, zyska okazj przekonania si o staoci de kozackich. Sam Tuhaj-bej powiedzia mu otwarcie o celach Zaporoc�w:

Naprz�d, aby po Bia Cerkiew udzielne mieli i ograniczone pastwo; druga, eby do dawnych byli przypuszczeni wolnoci; trzecia, aby do miast, zamk�w i dzieraw ani starostowie, ani wojewodowie adnego prawa nie mieli.

Wiadomo o tych warunkach powi�z na zach�d wypuszczony z niewoli szlachcic, suga hetmana Potockiego. Dotara do Warszawy mniej wicej w tym samym czasie, kiedy Chmielnicki wysya z Biaej Cerkwi list do Moskwy. Wzywa w nim cara Aleksego Michajowicza do ubiegania si o opr�niony tron polski. W�dz kozacki ju si oglda na wsch�d, lecz jeszcze nie zamierza zrywa z Rzeczpospolit. Wysuwajc kandydatur moskiewsk nie przekracza praw, sucych mu jako szlachcicowi. Aleksy odrzuci propozycj.

Polityczny sens wczenie wysunitych da Chmielnickiego by zatem jasny, pomimo ich do mgawicowej i mao sprecyzowanej formy. Ukraina miaa si sta wyodrbnion, autonomiczn czci skadow Rzeczypospolitej Trojga Narod�w. Suwerenem Ksistwa Ruskiego pozostawaby nadal kr�l namaszczony w Krakowie, a rezydujcy w Warszawie. Moskwa na razie nie mylaa o popieraniu powstania, traktowaa je wrogo.

Zawarty na tych warunkach ukad natychmiast postawiby na porzdku dziennym kwesti .udziau przedstawicieli Ukrainy w senacie i w sejmie - obok i na r�wni z reprezentantami Polski oraz Litwy. Taki rozw�j wypadk�w

leaby w samej logice rzeczy i jak najbardziej odpowiadaby interesom wadzy centralnej.

Chmielnicki da rzeczy poytecznych zar�wno dla swej ojczyzny, jak i dla caego pastwa. Nieszczcie polegao na tym, e nie m�g, w aden spos�b nie m�g osign celu siami samej tylko Ukrainy. Bez tatarskiego sojusznika nie wywalczyby nawet dotychczasowych przewag.

„Ordy haniebnie potne id!" - trwonie pisa hetman Potocki przed klsk korsusk. We dwa tygodnie po niej donoszono z Baru Warszawie:

Chopstwo wszystko w Ukrainie rzucio si do buntu i adnego nie bdzie takowego miasta, kt�re by Chmielnickiemu broni si miao. Tatarom chc si opiera. Kozakom otwieraj i poddaj si dobrowolnie.

Chan Islam Girej wkr�tce osob wasn przyby do Biaej Cerkwi. Kiedy odjecha, zosta przy Chmielnickim pewien murza, kt�ry ledzi kady krok hetmana i natychmiast donosi o wszystkim koczujcemu nad Sin Wod Tuhaj-bejowi.

Jake wspaniale brzmiaa oficjalna tytulatura wadcy z Bachczyseraju:

Wielkiej Ordy, wielkiej Monarchii, wielkiej prowincji Kipczackiej stolicy Krymskiej, nieogarnionych Tatar�w, niezliczonych Nohaj�w, g�rnych Czerkies�w, wojennej Tugacyjej Wielki Cesarz, wysoki Monarcha, Potentat od wschodu soca, Islam Girej, Chan, kt�rego ywot i szczliwe panowanie niechaj trwa na wieki...

Tuhaj-bej wyniose opowiada Potockiemu o wieczystym przymierzu Tatar�w z Kozakami. Stworzy ono miao si, kt�ra nie ulknie si nikogo - nawet sutana.

„Potentat od wschodu soca" co rychlej pchn do Stambuu pos�w z radosn wieci o �tych Wodach, Korsuniu, upach i jecach.

Przeczytawszy wezyr ten list - informowa Warszaw hospodar wooski, Wasyl Lupul sromotnie i z wielk indygnacj posac�w chaskich ze dworu swego wygna rozkaza, i miasto kaftan�w, kt�rych si na znak wdzicznoci spodziewali, kijem ich dobrze oboono.

Islam Girejowi przypomniano los tych jego przodk�w, kt�rzy si buntowali przeciwko padyszachowi i le skoczyli. Turcja wojny z Rzeczpospolit nie chciaa i w do bezceremonialny spos�b okazywaa podwadnym sw wol.

Przymierze ze wiatem muzumaskim nie rokowao chyba Ukrainie zbytnich swob�d. Bo skoro wysannicy chana, wyznawcy Proroka, traktowani byli kijami,

to czeg� spodziewa si mogli ndzni giaurowie? Odpowiedzi udzielaj tragiczne dzieje lud�w bakaskich.

Jeszcze nie wszystkie pragnienia kozackie zostay om�wione.

Z oblonego Kudaku przekrada si na zach�d szlachcic nazwiskiem Sobieski, kt�ry wpad w rce nieprzyjaci�, przebywa u nich przez pi dni, rozmawia z samym Chmielnickim oraz z innymi przyw�dcami i odszed wolny pod warunkiem powt�rzenia wadzom Rzeczypospolitej wszystkiego, co usysza. Chmielnicki powiedzia mu: chwyciem za bro

bom z towarzystwem moim by wielce utrapiony i uciniony, i ukrzywdzony, a sprawiedliwoci nie mogem dostpi. Nalazoby si suplik wielkie pudo do Kr�la Jego Moci, ale Kr�l Jego Mo, choby by chcia uczyni sprawiedliwo, nikt go u was nie sucha.

Atamanowie za m�wili:

Wy, chudzi pachocy, co si teraz szlacht chrzcicie, bdziecie bojarami, a tylko panowie wasi szlacht bd, a kr�l - jedyn gow, kt�rego wy i my wszyscy sucha bdziecie samego.

Program ten pozwala uzna Zaporoe za sprzymierzeca Jerzego Ossoliskiego, kt�remu demokracja szlachecka bya nienawistna. Kanclerz wielki koronny dy do przemiany Rzeczypospolitej w monarchi absolutn, z tumu herbowego pragn wydzieli arystokratyczno-urzdnicz elit.

Tron warszawski m�g zyska na Ukrainie oddanych i wiernych pretorian�w. Wczeniej i w formie o wiele bardziej wolnociowej osign to, co suyo p�niej caratowi, kt�ry na kade zawoanie mia szable swych jedenastu wojsk kozackich.

Ani osobiste, ani pastwowe nieszczcia nie zamay kanclerza. Jerzy Ossoliski nadal chcia zmiany ustroj i wcale si nie wyrzeka ju na zawsze z pozoru pogrzebanych plan�w wojny na poudniowym wschodzie. Z niezachwianym uporem dy do zniweczenia ,,ligi" kozacko-tatarskiej, do wsp�lnej z Zaporocami wyprawy na ich obecnych sprzymierzec�w. Osignitego poprzednio przymierza z Moskw strzeg pilnie. Pragn j zachci do uderzenia na Krym, kt�rego siy wizaa wanie wojna na Ukrainie.

Kr�la nie byo. Kanclerz, podejrzany o wsp�lne z nieboszczykiem sprowokowanie buntu, dziaa musia w warunkach dwakro trudniejszych od i tak przecie nieatwej normy. Gos nalea do zebranego w Warszawie sejmu i senatu. Wobec izb obu, w obecnoci wszystkich obdarzonych mandatami wielmonych i najwielmoniejszych, Sobieski opowiedzia nie tylko o skargach, lecz i o zamierzeniach kozackich.

Pomimo zacietrzewionych wrzask�w opozycji, w Warszawie przeway! rozsdek.

W ordziu do sejmiku proszowickiego pisa w czerwcu stary Stanisaw Lubomirski, e zwyciy czy przegra w wojnie domowej -jednakowa haba. „Da si pobi, straszne! swoich za wybi, siebie jest zniszczy." Jeszcze wczeniej, bo przed wojn, biada wspomniany ju sdzia podolski: „Co to pukownik�w chciwo narobia i tyjaskie z Kozakami obchodzenie!"

17 lipca prymas ubieski pierwszy opowiedzia si za polubownym zaatwieniem zatargu domowego, za amnesti. Zaraz podtrzyma go biskup ucki. P�niej Adam Kazanowski wypali zebranym sowa gorzkiej prawdy:

A e si Kozacy do takiej ligi z Tatarami udali, za ze im mie nie trzeba. Podobno i do samego piekl udaliby si byli, aby tylko takiej niewoli i opresyjej, kt�r zna niebota cierpieli, zbyli.

Marszaek nadworny odway si to powiedzie tego samego dnia, w kt�rym przeczytano izbom list Dominika Zasawskiego. Ksi wzywa szlacht do zemsty. Opisywa, jak w kociele jezuickim w Winnicy Kozacy pomordowali ksiy, deptali Najwitszy Sakrament, przepijali do siebie z kielich�w mszalnych, wyrzucali z trumien trupy.

Przeciwiestwa rysoway si ostro, ale coraz wyraniej bra g�r Ossoliski, wrcz po mistrzowsku prowadzcy sw gr. Kanclerz sam si pocztkowo naprz�d nie wysuwa, wypuszcza na harc polityczny innych, zwaszcza prymasa. A kiedy ju niemal pewien by swego, rzuci argument godny prawdziwego ma stanu. W zamiarach kozackich nie dopatrzy si niczego sprzecznego z godnoci pastwa.

Gdyby - wywodzi - dali jakiej prowincji lub oderwania jakich d�br od ciaa Rzeczypospolitej, wtedy oprze si naley choby z broni w rku.

Wyodrbnienie Ukrainy nie oznaczao oderwania jej od federacji.

Podczas burzliwych debat obecni byli w Warszawie posowie kozaccy. Fiodor Jakubowicz-Winiak, Hrehory Bodar z przydomkiem But, ukian Mozera i pisarz Wojska Zaporoskiego Iwan Pietruszeko zaraz po przybyciu do stolicy zoyli hod zwokom Wadysawa IV, nazajutrz za prymas Maciej ubieski podj ich bankietem.

Przyjazd tych wysannik�w mia swoj ciekaw histori, dla przedstawienia kt�rej trzeba troszeczk cofn si w czasie.

W senacie Rzeczypospolitej zasiada wtedy jeden ju jedyny tylko prawosawny. By nim wojewoda bracawski, Adam z Brusiowa Kisiel. R�d jego pamita podobno czasy Wodzimierza Wielkiego, herb za mieci wizerunek w heraldyce polskiej niespotykany. Widnia na nim biay namiot w polu czerwonym.

Obecno innowiercy szpecia oczywicie senat pod wzgldem ideologicznym, ale pod politycznym okazaa si okolicznoci nad wyraz poyteczn. Zachcony przez kanclerza, wysa Kisiel ze swej Huszczy do Kozak�w mnicha prawosawnego i szlachcica, ojca Petroniego ask, proponujc zaprzestanie dziaa wojennych i ukady. Stao si to w pocztkach czerwca 1'648 roku.

Moci Panie Starszy Wojska Rzeczypospolitej Zaporoskiego, z dawna mnie mity panie i przyjacielu! - pisa wojewoda do zbuntowanego hetmana. - Gdy wielu jest takich, kt�rzy o WMoci jako o nieprzyjacielu Rzeczypospolitej rozumiej, ja nie tylko sam zostawam cae upewnionym o WMoci wiernym afekcie ku Rzeczypospolitej, ale i inszych w tym upewniam Ich Mo pan�w senator�w, koleg�w moich. Trzy rzeczy mnie upewniaj. Pierwsza, i od wieku, lubo wojsko dnieprowe stawy i wolnoci swoich przestrzega, ale wiary swojej zawsze kr�lom, panom Rzeczypospolitej dotrzymywa. Druga, e nar�d nasz ruski w prawowiernej stawie swojej jest za ask Bo tak stateczny, e woli kady z nas zdrowie pokada swoje, ni t wiar wit czymkolwiek naruszy. Trzecia, e lubo r�ne bywaj, jako i teraz si stao, al si Boe, wntrzne krwi rozlania, przecie jednak Ojczyzna nam wszystkim jest jedna, w kt�rej si rodzimy, wolnoci naszych zaywamy, i nie masz prawie we wszystkim wiecie inszego pastwa i drugiego podobnego Ojczynie naszej w wolnociach i swobodach. Dlatego zwyklimy wszyscy jednostajnie tej matki naszej Ojczyzny, Korony polskiej, caoci przestrzega; a chocia bywaj r�ne dolegliwoci, jako to na wiecie, to jednak rozum kae uwaa, e atwiej dom�wi si w pastwie wolnym, co kt�rego z nas boli, nieli straciwszy t Ojczyzn nasz, ju drugiej takiej nie nale w chrzecijastwie ani w pogastwie. Wszdzie niewola, sama tylko Korona polska wolnociami synie.

Kisiel uywa termin�w ludziom �wczesnym powszednich i w peni zrozumiaych. Przecie nie do Polski pojmowanej w dzisiejszym, narodowym sensie tego sowa odnosz si zachwyty prawosawnego senatora, kt�rego nikt nigdy za Polaka nie uwaa, inaczej ni Rusinem nie nazywa! Byli i tacy, co krzyczeli, e wojewoda tumaczy i wybrania rebelizant�w, poniewa jest jednej z nimi krwi. Przeczytalimy przed chwil jego wasne wyznanie: „nar�d nasz ruski".

Wielonarodowe pastwo rozporzdzao jednym tylko tytuem kr�lewskim, a ten by polski. Dlatego w �wczesnym sownictwie politycznym majestatyczny zwrot „Korona polska" zastpowa niekiedy miano Rzeczypospolitej. To ona wszak - zar�wno Polska waciwa, jak Litwa - syny wolnociami,

zupenie jednakowymi w Warszawie i w Wilnie. Adam Kisiel wyraa si cile wtedy, gdy nazywa Zaporoc�w j e j wojskiem. Sami Kozacy domagali si precyzji jeszcze wikszej, uznawali siebie za onierzy kr�lewskich.

Wojewoda wysa kopi listu do prymasa i zwierzy mu si smtnie ze swych obaw. Przed dziesiciu laty - po bitwie pod Kumejkami - Kozacy raz ju byli zaufali sowu dostojnego rodaka, wydali wodz�w, kt�rych stracono w Warszawie. Teraz, kiedy wzili g�r na Ukrainie, atwo mog sobie o tym przypomnie.

Chmielnicki yczliwie przyj ojca Petroniego. Zgodzi si na zawieszenie broni, cofn sw kwater g�wn do Czehrynia, a do Warszawy wysa wspomnianych ju pos�w, wrczajc im instrukcj uderzajc w tony ulegoci i pokory. Prosi o dotrzymanie obietnic, poczynionych ongi przez Wadysawa IV.

Istnieje tendencja do upraszczania motyw�w, kt�rymi si kierowa cigle dotychczas zwyciski w�dz Kozak�w. Sutan surowo zgani postpowanie Islam Gireja, Tatarzy powieli na Krym upy, m�wi si wic, e zaskoczony przez okolicznoci hetman chcia zyska na czasie i dlatego oburcz uchwyci nastrczon przez Ossoliskiego i Kisiela sposobno. Zdolny wojownik musia jednak pojmowa, e nie tylko sam zyskuje na czasie, lecz daje identyczn szans przeciwnikowi, kt�rego moliwoci znal dobrze. Polski waciwej, czyli najludniejszej i najbardziej zasobnej poaci pastwa, wojna jeszcze nie dotkna, od p�nocy przeskrzydlao Ukrain Wielkie Ksistwo Litewskie. Jego armia nie doznaa adnych w og�le strat, a dowodzi ni czowiek twardy. Chmielnicki zapowiedzia pod�wczas w chwili rozterki, e p�jdzie na Don, jeli go zanadto przycisn na Ukrainie.

Nie wolno odmawia inicjatywie pokojowej cech realizmu. Porozumienie na zasadzie kompromisu byo moliwe. Leao ono w interesach samej starszyzny kozackiej, bo masowy ruch chopski zaczyna bra g�r, o czym wkr�tce powie si obszerniej.

Adam Kisiel przyjecha do Warszawy na obrady konwokacji. Polityczne znaczenie wojewody wzroso nagle do tego stopnia, e wielu ludzi zaczo si wprost lka niezbyt gronej postaci pana z Brusiowa. Podejrzewano go o wybujae ambicje. Wyraano obawy, e zbrojna protekcja Zaporoa moe swemu wybracowi zapewni nawet koron.

Kisiel o berle nie myla. Rola, kt�r odegra, oraz obawy, jakie wzbudzi w zwolennikach dotychczasowego stanu rzeczy, usprawiedliwiaj tylko mniemanie, kilkakro z maniackim niemal uporem powtarzane przez Srebrny wiek.

W chwili rozstrzygajcego o caej przyszoci pastwa kryzysu senat Rzeczypospolitej rozporzdza usugami i osob jednego tylko dostojnika prawosawnego. I ten samotny czowiek od razu zwr�ci na siebie oczy caej Rzeczypospolitej, wyr�s ogromnie. Okaza si bowiem zdolny do funkcji porednika w sporze, kt�ry rozdzieli skadowe narodowoci pastwa.

Wojewod, dziedzica licznych woci, oburzay oczywicie uroszczenia i gwaty zbuntowanego chopstwa. W listach do koleg�w zwa Kisiel Chmielnickiego buntownikiem i Tamerlanem, a moemy by pewni, e czyni to po czci szczerze. Wzywa do rozsdku i ukad�w, lecz jednoczenie zaleca szykowa wojsko. Pomimo to wszystko... „Pan Kisiel w traktatach ekskuzuje zoci kozackie i tym traktaty stanowi; i wrog�w tumaczy, jako Rusin" napisano czarno na biaym w roku 1648.

Wielki pan kocha Ukrain prawosawn i rusk. To go moralnie czyo z Bohdanem Chmielnickim, nawet z Maksymem Krzywonosem. Gdyby w senacie zasiadao wicej takich jak Adam Kisiel, gdyby nie spolszczyli si doszcztnie Zbarascy, Zasawscy i Winiowieccy, domowy, wewntrzny sp�r Rzeczypospolitej nigdy by nie przybra form r�wnie ostrych, nie wyrwaby z jej organizmu Ukrainy.

Paszczyzna dolegaa bardzo. Paszczyzna na rzecz obcych mow i wiar stawaa si nieznona.

W dziedzinie niesprawiedliwoci spoecznej Rzeczpospolita nagrzeszya najwyej tyle co jej ssiedzi. W beznadziejnie trudnej sprawie zgody narod�w stay przed ni zadania, jakich nikt nie zna i nie myla nawet sobie wytycza. Nie zdoaa rozwiza ich w peni i w por, gdy przerastay one miar moliwoci ludzkich... nie tylko �wczesnych.

Nic nie mogo zapobiec temu, e zachodnia kultura zabraa Ukrainie warstw kierownicz, magnack.

Prymas Maciej ubieski zaprosi wic Zaporoc�w do swego wicemonarszego stou. Senatorowie domylili si bystro, e przydugie z musu pertraktacje sejmowe mog obudzi podejrzenia na Ukrainie, pozbawionej wiadomoci ze stolicy, a pamitajcej los Nalewajki i Pawluka. Zaproponowali wic Kozakom, by jeden z nich pojecha do Chmielnickiego z raportem i w ten spos�b zapobieg nieporozumieniom. Spotkali si z odmow. Wysannicy bali si wszelkiej osobistej inicjatywy jak ognia. Wobec tego ruszy w podr�, wiozc odpowiedni list, niejaki pan Wolski, „rotmistrz piechotny, wiadomy humor�w ich", to jest Kozak�w. Nie sycha, co si stao z ambasadorem zdrowego rozsdku. Ci z powstac�w, kt�rym pomys ugody nie odpowiada,

nie zmarnowali sposobnoci do jtrzenia. Rozgaszali, e posowie pokoczyli w Warszawie na palach czy te pod mieczem katowskim.

22 lipca izby uchwaliy tekst rezolucji w sprawie kozackiej. Dokonana przez Ludwika Kubal analiza tego dokumentu bya chyba zupenie suszna. Na podstawie r�wnie og�lnikowego, a przez to samo elastycznego, tekstu mona byo da bardzo duo lub nic prawie. Wyznaczeni do pertraktacji komisarze Rzeczypospolitej otrzymali kompletne penomocnictwo zawarcia ukadu. Interpretacja rezolucji naleaa wic do nich. Komisja skada si miaa z „ludzi wielkich". Podstoli poznaski Aleksander Sielski, podkomorzy przemyski Franciszek Dubrawski i podkomorzy mozyrski Teodor Micha Obuchowicz sami si pewnie zdziwili wasnemu awansowi do wspomnianej kategorii. Przewodniczcym delegacji zosta Adam Kisiel, wic on, a nie kto inny, mia ukada si z Bohdanem Chmielnickim i postanawia.

Warszawa p�gbkiem tylko uznaa wasn win, lecz w niedwuznaczny spos�b wycigna rk do zgody. Zanioso si na to, e o losie Rzeczypospolitej rozstrzygnie rozmowa dw�ch Ukraic�w. Nie zapomnijmy jednak, e ten z nich, kt�ry piastowa godno senatorsk, urzeczywistnia waciwie zamierzenia Jerzego Ossoliskiego, kanclerza koronnego.

Rozpocza si teraz krzyowa droga wojewody. A powracajcy ze stolicy posowie kozaccy musieli wdrowa przez Polesie. Kto chcia, ten m�g nadal opowiada o ich okrutnej doli.

Zadziwiajco trafnie wyrazi si Chmielnicki w licie skierowanym do Kisiela „i innych komisarz�w pacis", kt�rych ze okolicznoci zatrzymay na Woyniu: „Jako z naszej strony, tak i u WMoci�w sia popdnych ludzi..."

Dwaj sawni mowie najlepiej reprezentowali w�wczas kierunki nieprzejednane. Po stronie ukraiskiej by to pukownik Maksym Krzywonos, po polskiej - Jeremi Micha ksi Winiowiecki. Wskutek ich roboty, wspieranej de facto przez nie suchajce nikogo tumy, przez lune watahy oraz przez zwyczajnych opryszk�w, Fiodor Jakubowicz-Winiak zamiast jecha z Warszawy drog najkr�tsz, wl�k si przez Polesie, pan z Brusiowa musia si torowa sobie przejcie i doznawa udrcze moralnych.

M�wio si wtedy, e przeciwko szlachcie dziaa na Ukrainie wojsko kozackie, a opr�cz niego chopskie i rozb�jnicze. Kade z osobna! Powstacy za musieli si liczy z armi pastwow Rzeczypospolitej oraz z prywatnymi regimentami kniazia z ubni�w, kt�ry nie respektowa wieo powzitych postanowie warszawskich.

W sierpniu 1648 roku - wtedy wanie, kiedy Adam Kisiel usiowa

przepcha si na wsch�d - w Stambule nastpi kolejny przewr�t paacowy. Sutanem zosta maoletni Mehmed IV. Nowy wezyr porzuci pokojow polityk poprzednika. Wkr�tce Tatarzy otrzyma mieli pozwolenie wspierania Kozak�w.

O Jeremim Winiowieckim rozeszy si najpierw pogoski, e z kilkunastu zaledwie towarzyszami uszed w granice Moskwy, stamtd za poda na Podlasie. W rzeczywistoci ksi wycofa si z ubni�w, przekroczy Desn, Dniepr oraz Prype i od strony p�nocnej wtargn na Woy ze swym wojskiem, kt�rego mia niewiele ponad cztery tysice. Kiedy zaraz po klsce korsuskiej chopi chwycili za bro na Zadnieprzu, Chmielnicki nie tylko nie popar ich, ale wyda kniaziowi przyw�dc�w, a to dla podkrelenia, e nie on wcale, lecz niesforna czer burzy „pastwo winiowieckie".

Surrealistyczne wraenie sprawiaj wypowiedzi szlacheckie zawierajce przekonanie, e tylko Chmielnicki zdoa dopom�c w zgnieceniu chopstwa. Wolno twierdzi, e w razie zawarcia ukadu hetman wcale by si nie cofn przed tak pacyfikacj. W tym samym miesicu sierpniu jego przyboczni Tatarzy cinali prowodyr�w „czerni", a Maksym Krzywonos zosta zawezwany do obozu i wraz z czterema towarzyszami przykuty za szyj do armaty. Naprawd, w bardzo oryginalny spos�b zareagowa Chmielnicki na wiadomo o wziciu Baru tudzie o innych wielkich, stanowczo zbyt wielkich, bo krzyujcych plany hetmaskie sukcesach! Pochwytana przez oddziay Krzywonosa do niewoli, a pozostaa przy yciu szlachta odzyskaa teraz wolno.

Wysannik Kisiela, ksidz asko, znowu przybywszy do Kozak�w, wasnymi oczyma oglda przykutego do dziaa pukownika Maksyma. Ojciec Petroni ju by wida powr�ci do zdrowia po okrutnej przygodzie, jak przey w Huszczy. Powstacy przychwycili go tam, nie zwaajc na godno duchown rozcignli porodku ludnej ulicy i nieludzko zbili kijami.

Niestety, tylko Chmielnicki m�g - na razie! - kara odpowiedzialnych za przeszkadzanie usiowaniom pokojowym. Po stronie polskiej brakowao w og�le wadzy zdolnej do tej zbawiennej czynnoci.

Dziwne szczcie suyo kniaziowi Winiowieckiemu, kt�ry u samego schyku niedugiego ywota, na trzy lata przed zgonem, stal si osobistoci sawn. Jeremi przeszed do historii dziki Bohdanowi. Powstanie kozackie stao si yciow szans czowieka, kt�ry jako dow�dca nik dawniej w wielkim cieniu Stanisawa Koniecpolskiego, a jako senator niczym si nigdy nie odznaczy, nie wygosi ani jednego przem�wienia godnego uwagi.

Nawet jako warcho ustpowa znacznie fenomenom pokroju Diaba z acuta czy Samuela aszcza.

Karol Szajnocha w nastpujcy spos�b wyrazi si o Winiowieckim:

I pozostaa mu ta sawa u wszystkich �wczesnych poet�w i krasom�wc�w dziejowych, zachowaa si w natchnionej nimi pamici syn�w i wnuk�w, ale nie przyni�sszy adnego rzeczywistego poytku swojej teraniejszoci nie przejdzie te zapewne w przyszo dalek.

To zostao wydrukowane w roku 1877, na pi lat przed ukazaniem si Ogniem i mieczem.

Imi Winowieckiego rozsawia w Rzeczypospolitej znaczny odam szlachty, w Europie za caej z powodzeniem dokonywali tego ydzi. W dziejach ich narodu zaczyna si tragiczny rozdzia, o kt�rego treci do dzi wiadczy przejmujcy ton pieni chasydzkich. Poszczeg�lni Izraelici suyli w wojsku kozackim, zamieszkaym na Ukrainie ich wsp�braciom grozia zagada bardzo okrutna. Pomordowanych liczono na dziesitki tysicy. Setki rodzin uratoway si jednak dziki lotnym zagonom ksicia Winiowieckiego. Tabory zbieg�w czepiay si jego podjazd�w i doznaway od nich pomocy.

Wkroczywszy od p�nocy na Woy knia Jeremi stacza rozmaite bitwy i potyczki, z kt�rych adna nie oznaczaa przewagi operacyjnej nawet, e si ju nie wspomni o strategii. Tylko sabo rozgarnity oficer rbajo szlachecki lub m�wca odpustowy mogli si zachwyca tym, e po szary pod Konstantynowem, „za ask Bo trup na trupie gsto a do przeprawy lea, jako biaym suknem okry pole". Korpus Maksyma Krzywonosa nie uleg zniszczeniu, a w�dz jego zgarnia zyski polityczne. Jakiej byy natury, wyjania nam list tego Krzywonosa, skierowany do Dominika Zasawskiego:

nam zajad ksi Jeremi, e ludzi mordowa, cina i na pal wbija, wszdzie w kadym miecie na rodku rynku szubienica; i teraz pokae si, e na palu byli niewinni ludzie. Popom naszym oczy widrem krci. My te stojc, bronic wiary i zdrowia swego, musielimy sta za swoj krzywd.

Okuciestwo Krzywonosowe nie ustpowao wprawdzie knaziowskiemu, ale wezwa i skarg pukownika suchay tumy chop�w, garnce si pod jego dow�dztwo, Jeremi za liczy m�g tylko na swe szczuplutkie wojsko, bo wikszo szlachty dawno ju ucieka za Bug. W obozie kozackim roli w siy najzajadlejsi, dni dalszej wojny z Lachami. Ulegajc ich naciskowi Chmielnicki znowu ruszy na zach�d, .wysun si za Bia Cerkiew. Jednake nie wyrzeka si myli o ugodzie. Wspomniane ju przykucie Krzywonosa do armaty oraz cinanie przyw�dc�w chopskich nastpio w sierpniu, na pocztku drugiej poowy miesica.

Na ten sam czas przypady jednak dwa wyczyny, kt�re udaremniy trudy Adama Kisiela.

Wojewoda bracawski jecha na wsch�d w asycie puku wojska, kt�re musiao orem torowa drog komisarzom pokoju, jeeli perswazje nie pomagay. Tak dotar orszak do Ostroga, zajtego wanie przez lun watah, kt�r dowodzi szlachcic nazwiskiem Gowacki. Kisiel wyjani powstacom, e niesie gazk oliwn, a nie miecz, um�wi si co do swobodnego przejcia i da dziesiciu zakadnik�w, samych herbowych. Byli ju w miecie, kiedy nieoczekiwanie uderzy na nich wty, bo z siedmiu chorgwi zaledwie si skadajcy oddzia onierzy ksicia Jeremiego Winiowieckiego pod buaw pana Sokoa. Zaskoczeni i rozjuszeni Kozacy, zanim jeszcze go odparli, zabrali si do cinania nieszczsnych zakadnik�w. Spado ju pi g�w, kiedy wyszo na jaw z zezna jec�w, e atakujcy nie maj nic wsp�lnego z wojewod Kisielem. Ukraicy umitygowali si nieco, wzbronili posom drogi przez Ostr�g, lecz zostawili przy yciu i zatrzymali u siebie trzech innych zakadnik�w. Nie wiadomo, co si stao z dwoma pozostaymi. Pewnie te tragicznie przypacili niewczesny poryw wojacki.

Kisiel zawr�ci ku Lachowcom, gdzie znajdowa si ob�z Jeremiego. Ledwie tam stan, oficer ksicy - pan Wolski Rzemyk - si porwa znajdujcych si w orszaku poselskim trzech znacznych Kozak�w - jec�w, kt�rzy mieli by oddani samemu Chmielnickiemu - i kaza ich pocina w oczach wojewody. Bardzo beztroskim tonem pisa o tym do matki Marek Sobieski, starszy brat Jana, przyszego kr�la.

Adam Kisiel ju zupenie niemal zwtpi o pomylnym wyniku swej misji. Wysa jednak do Chmielnickiego jeszcze jeden list, utrzymany w tonie dramatycznym. Hetman odpowiedzia w spos�b rokujcy nadzieje, zwolni wszystkich przetrzymanych dotychczas goc�w i wyznaczy Konstantyn�w jako miejsce pertraktacji.

Komisarze znowu ruszyli na wsch�d. W pocztkach wrzenia ju tylko par mil dzielio ich od kwatery Chmielnickiego.

Ale wczeniej nieco Winiowiecki pchn na Ostr�g drugi, znacznie silniejszy zagon pod dow�dztwem rotmistrz�w Houba i Aksaka. onierze ksicy wtargnli na przedmiecia, Ostroga nie wzili i cofnli si ze stratami. Osignli jednak cel g�wny swego pana, uniemoliwili ukady.

Stao si teraz to, czego Kisiel od dawna si lka i o czym sporo wzmianek w pismach �wczesnych. „Choby Chmiel chcia, czer, to jest posp�lstwo, nie dopuszcza" do traktat�w, gosi susznie arcybiskup lwowski.

Podjazdy przyniosy wieci o powanych rozruchach w obozie kozackim.

Kilku przyw�dc�w stracio podobno ycie. Tym razem jednak lala si krew przedstawicieli odamu umiarkowanego, pod miecz czy te n� trafiali zwolennicy ugody. Rozeszy si pogoski o gwatownej mierci samego hetmana.

Chmielnicki ocala. „Wybra ycie" - jak powiedzia Karol Szajnocha. Przesta si opiera daniom najniej stojcych, szeregowych moojc�w oraz masy uzbrojonego chopstwa. Tych wszystkich, sowem, kt�rym pok�j wr�y powr�t do sub paszczynianych, wojna za otwieraa widoki na awans, pozwalaa ywi nadziej zr�wnania si znaczeniem ze starszyzn, szlacht kozack.

Na pocztku wrzenia dwa poselstwa opuciy ob�z zaporoski, zdajc na poudnie. Jedno jechao do Islam Gireja, drugie do Stambuu. Wielki wezyr niezbyt askawie powita przybyych. „Zdradzilicie pany wasze i wiar, i nas zdradzicie!" - mia wycedzi, ale „lig z Tatary approbowa". Obiecano mu podobno dostarcza niewolnik�w na galery, pomoc zbrojn w razie potrzeby, w zastaw za i w dow�d rzetelnoci - Kamieniec Podolski, pozostajcy na razie w rku Rzeczypospolitej.

O jej przyszoci miao wic rozstrzygn starcie orne, dotychczasowe usiowania pokojowe pady ofiar sabotau. Rozsdek nie straci jednak wszystkich szans, droga ocalenia nie zostaa szczelnie przegrodzona, przybraa tylko posta wskiej i karkoomnej cieki. Owo starcie mogo drogo kosztowa obie strony i za t wysok, lecz wcale nie nadmiern cen zaszczepi w opornych m�zgach przekonanie, e najrozumniej i najzdrowiej bdzie... rozmawia.

Wojewoda bracawski nie zeszed z pola swoich dotychczasowych nie tyle dziaa, co udrk. Wodzowie gromadzcego si wojska koronnego zdyli go ju byli pom�wi o tajne konszachty z Kozakami, z kt�rych kady przyrzec mu mia talara bitego ap�wki, oraz z Tatarami, kt�rzy obiecali rzekomo wprowadzi go na tron polski. Teraz, kiedy zdecydowanie zapachniao wojn, ci sami wodzowie zachowywali si tak, jakby chcieli wystawi na sztych komisarzy pokoju, przebywajcych w pobliu g�wnych si wroga. Nie pieszyli im z oson ani nie wzywali do wasnego obozu. „Nas w takim zostawili terminie, e na kad godzin impetu nieprzyjaciela wygldamy" - pisa do prymasa Adam Kisiel, kt�ry postanowi przyczy si pomimo wszystko do wojska i wzi osobisty udzia w nadchodzcym starciu, lecz jednoczenie nadal by gotowym do poredniczenia.

Istnieje i mocno rozpowszechniony jest pogld, e Chmielnicki brzydko oszuka Rzeczpospolit, udzi j oraz naiwnego Kisiela i zgarn wszystkie korzyci kulawego zawieszenia broni. Zyska na czasie i ogromnie wzr�s w potg.

Zdaje si jednak, e opinia ta nie jest zbyt suszna. Podziela j na przykad Ludwik Kubala, kt�ry sam przytoczy opinie cudzoziemc�w zdumiewajcych si szybkoci i energi przygotowa wojennych Rzeczypospolitej, m�wic cile - polskich ziem Korony. W rezultacie stano przeciwko Chmielnickiemu trzydzieci tysicy wojska wraz z kilkakro wiksz liczb uzbrojonych sug. Bya to sil, o jakiej Jan Karol Chodkiewicz i Stanisaw �kiewski mogli tylko marzy.

Dajc Rzeczypospolitej czas i mono ochonicia po wstrzsie wiosennym, Bohdan Chmielnicki ryzykowa strasznie. Wojsko jej zdyo si wszak skupi, zanim Tatarzy nadeszli Kozakom z pomoc. W dodatku jeszcze ob�z zaporoski wrza po niedawnych rozruchach, przezwycia dopiero powany kryzys polityczny. Pod namiotami wodz�w polskich pojawiali si zbiegowie, z kt�rych jeden mianowany nawet zosta hetmanem zaporoskim, przewidziany na nastpc Chmielnickiego.

Przyszy na Ukrain puki magnackie oraz zacignite za pienidze poszczeg�lnych ziem i powiat�w. Dzia byo podobno okoo setki, stanli bardzo liczni ochotnicy, „wolontariusze", i oni to nadawali wyprawie poz�r pospolitego ruszenia.

Dobrze zaopatrzony w ywno ob�z pka od dostatku. Najlepszy w� kosztowa cztery zote, baran szesnacie groszy, wieprz o dwa mniej. Furau ani ziarna nie brakowao. Z chlebem tylko by kopot, bo w okolicznych mynach „elaza powyjmowano", pewnie dla potrzeb wojny domowej, a moe celowo. Za garniec piwa pacili panowie bracia po sze groszy, za mi�d po szesnacie. Najdrosza bya gorzaka. Bazarnicy sprzedawali kwart po dwadziecia groszy.

Przekupnie robili pewnie doskonae interesy, bo wtpi naley, czy ktokolwiek z cigncej na potrzeb szlachty targowa si lub oszczdza. Tysice woz�w taborowych miecio prawdziwe skarby, wojownicy wiecili zotem, srebrem i aksamitami. Szlachta chciaa olni czer bogactwem, w ten spos�b zama moralnie buntownik�w, skoni ich do uderzenia w pokor... Pogld ten uznaje si powszechnie za prawdziwy. Nie przeczc mu cakiem, przypomnie jednak wypadnie, e popisywanie si przepychem naleao w�wczas do reguy, stanowio znamienny skadnik stylu epoki. Konie pos�w Rzeczypospolitej gubiy po brukach stolic europejskich zote podkowy. Zrewoltowanego chopa ruskiego nie trzeba byo przekonywa o ckich bogactwach. Po �tych Wodach, Korsuniu, po zdobyciu tylu zamk�w i dwor�w wojsko kozackie zmienio wygld. Zniky raczej zgrzebne witki, puki barwiy si karmazynami zdobycznych koniuszy, zotogowiem upan�w.

To wynik jesiennej wyprawy 1648 roku sprawi, e tak dokadnie zapamitano jej pych.

Wojsko przyszo na Ukrain silne, dobrze we wszystko zaopatrzone i z g�ry skazane nie na przegran nawet, lecz na pogrom. Dotknite bowiem byo schorzeniem, z kt�rego dla armii nie ma ratunku. Cierpiao mianowicie na parali gowy. Wolno nawet twierdzi, e ta wanie gowa bya mu najgorszym wrogiem.

Wkr�tce po mierci kr�la, kiedy w caym kraju odbyway si zjazdy szlachty, Jerzy Ossoliski zwoa do Warszawy kongres przedstawicieli Mazowsza. Obok senator�w zasiedli na awach proboszczowie i szaraczkowie. Nie liczc si zbytnio z prawem, kanclerz nada prowincjonalnemu zebraniu poz�r konwokacji. Rzeczpospolita zaprotestowaa p�niej przeciwko temu, ale ogoszone w Warszawie nominacje ostay si, zatwierdzone przez legalnie dziaajce izby. W pastwie magnackim trudno byo cofa awans dany wielkim panom. Kanclerz nie chcia zreszt zawraca z raz obranej drogi, a przeprowadza swe zamysy umia.

Wobec nieobecnoci obydwu hetman�w koronnych dow�dcami wojsk polskich zostali trzej regimentarze - Dominik Zasawski, Mikoaj Ostror�g i Aleksander Koniecpolski. Pierwszy z nich - uwaany za zwierzchnika pozostaych - syn z gupoty i z zamiowania do wyg�d. Drugiemu - rozumnemu statycie i wietnemu m�wcy - brakowao najlejszego pojcia o wojowaniu. Trzeci - syn wielkiego hetmana, jeden z g�wnych winowajc�w rozruchu na Ukrainie - mia pewne zadatki na onierza, dwadziecia osiem lat i odpowiednie do wieku dowiadczenie.

Pierzyna, acina i dziecina... Zwiza kpina kozacka zawieraa charakterystyk suszn.

Ossoliski mia racj, kiedy upar si przy swoim i nie dopuci do buawy Winiowieckiego. Ksi nie nalea do tych, kt�rzy potrafi zapanowa nad trudnym pooeniem i narzuci sw wol. By zdolnym dow�dc w maej, partyzanckiej raczej skali, najbardziej si odznacza pod cudz komend. Jego pryncypia polityczne pozostaway w idealnej sprzecznoci z dobrem Rzeczypospolitej, kt�ra stana wobec zagadnienia Ukrainy i musiaa je rozwiza trzewo, jeli nie chciaa popa w nieszczcie. W nadsyanych do senatu �wczesnych listach Jeremiego peno byo patetycznej deklamacji, rozumu brakowao. Wystpienia starego Lubomirskiego g�roway w tym wzgldzie o cae niebo.

Ludwik Kubala napisa o miertelnie wtedy chorym Lubomirskim, e otrzymawszy nominacj kazaby si nie na czele armii, a swoje by zrobi.

Pewnie tak, lecz mona byo przecie ogosi wodzem kt�rego z ludzi zdrowych i jak najbardziej si nadajcych.

Andrzej Firlej, wychowanek uniwersytetu w Heidelbergu, posiada potrzebn wiedz, talent i charakter. Nie by mody, do mogiy zstpi w rok czy dwa lata p�niej, ale w tym kr�tkim czasie zdy si piknie odznaczy. Trzydzieci sze lat dopiero liczy sobie za to hetman polny litewski, Janusz Radziwi, syn Krzysztofa II, wnuk Krzysztofa I Pioruna, dziedzic wic i przedstawiciel rodowych tradycji militarnych.

By to czowiek zdolny, ujmujcy i straszny, taki poniekd, o jakiego chwila woaa wielkim gosem. Radziwi odznacza si wyjtkow umiejtnoci trzymania ludzi w garci. Zdarzyo si raz, e jaki pachoek zama zakaz brania up�w. Ksi kaza go powiesi, a obok szubienicy pooy dow�d rzeczowy, rzecz zrabowan - lnian chustk. Kiedy indziej - w kilka miesicy po opisywanych teraz wypadkach - zdobywszy Mozyrz pozwoli tam wej tylko swej piechocie i dragonii, chorgwiom za szlacheckim kaza pozosta po wioskach i biwakach, na lutowym mrozie. Nikt z towarzystwa nie omieli si zama rozkazu hetmana, aczkolwiek wszyscy wiedzieli, o co chodzio: w Mozyrzu „cyna, mied, zoto, pienidze etc., wszystko to na ksicia poszo". Nieco p�niej zawiody niekt�re oddziay. ,,Jutro egzekucja - pisa Radziwi do kr�la. - Szeciu lub omiu oficer�w i onierze z tych kompanii bd gra w kostki o mier..." Zwiza proza jego ksicej moci!

Temu panu wojsko by nie brudzio, nie rozazio si w rku. Doda jednak potrzeba, e jeli chodzi o surowo represji przeciwko zbuntowanym, Radziwi by jeszcze okrutniejszy od Winiowieckiego.

I Firlej, i Radziwi uparcie wyznawali bdne teorie Jana Kalwina. Liczyli si nawet do bardzo wybitnych kacerzy. Mowa wygoszona w Genewie nad trumn Teodora Bezy, w druku dedykowana zostaa Firlejowi oraz jego bratu. Podczas konwokacji 1648 roku Jerzy Ossoliski raz jeszcze powiedzia, e nienawidzi wszelkiej herezji niczym mii.

Kontrreformacja robia swoje, nie ogldajc si ani na Chmielnickiego, ani na dobro Rzeczypospolitej. W senacie zasiada jeden ju tylko prawosawny, wzgldy wyznaniowe wpyway na nominacje w wojsku. Czad ideologiczny tru m�zgi.

Inne jednak, ponad wszelkimi ideologiami g�rujce, naprawd elazne prawo historii podyktowao ze decyzje co do buaw regimentarskich. Wszystko, o czym traktuje ten rozdzia, odbywao si podczas bezkr�lewia. W najbliszej przyszoci, jeszcze w tym samym roku 1648, nowy czowiek nie mia, lecz musia przyj do wadzy. Walka o ni stanowi nieubaganie

i monotonnie dziaajcy motor dziej�w, od kiedy ludzie ludmi wanie si stali.

Byo jasne, e dow�dca armii koronnej wyronie na potg nawet wtedy, gdyby doj miao do kompromisu z Kozakami. C� dopiero w razie zwycistwa! Kanclerz zabezpieczy si wczenie i przezornie. Wywalczy awans dla trzech zer. Jednego niedog pozory i okolicznoci mogyby wywyszy do roli ma opatrznociowego i niebezpiecznego na polu elekcyjnym. Trzej regimentarze neutralizowali si nawzajem.

Jerzy Ossoliski chcia rzdzi, zmiana na tronie rokowaa nadziej wzmocnienia pozycji, lecz grozia r�wnie utrat znaczenia. Kanclerz by czowiekiem bardzo ambitnym, lecz ponadto ywi zamysy wielkie i dla kraju na pewno poyteczne. Pragn ugody z Zaporoem, rozstrzygni na poudniowym wschodzie, pcha Rzeczpospolit na t sam drog absolutyzmu monarszego, po kt�rej ju adny kawa uszy pastwa zachodu Europy. Wynik elekcji m�g tym zamysom sprzyja albo je utrudni. Jerzy Ossoliski walczy o wadz, lecz take o program. Jego postpki nie mog by uznane za prywat. Strasznym, miertelnym bdem byy na pewno.

Kanclerz przeliczy si w rachubach na porednictwo pokojowe Kisiela, kt�re miao powane widoki, ale pado ofiar sabotau ze strony „popdnych ludzi". Wojsko zamiast zademonstrowa tylko, musiao teraz walczy... pod komend pierzyny, aciny i dzieciny.

Szlachta i sejm nie pochwalili tych nominacji. Odzyway si gosy za Lubomirskim, za Winiowieckim, Radziwiem i innymi. Ostatecznie dodano regimentarzom trzydziestu piciu komisarzy wojskowych, do kt�rych zaliczano rozmaitych pominitych, zawistnych i ambitnych, wr�d nich Hieronima Radziejowskiego, starost z omy. Osignito zatem szczyty absurdu.

Nieoczekiwany wypadek sprzed dw�ch lat, czyli zgon Stanisawa Koniecpolskiego, przytrafi si w chwili najgorszej z moliwych. Los zdmuchn wybitnego wodza i w jednej osobie trzewego polityka. A w dodatku jeszcze: na wiosn zabra kr�la, obdarzonego znacznym talentem militarnym, jesieni da drugiego, nie cakiem obcego rzeczy wojennej. Na samo za bezkr�lewie wyznaczy chwil krytyczn, podczas kt�rej o sprawach wojskowych, czyli technicznych, rozstrzygaa koniunkturalna gra polityczna.

Takie ukady okolicznoci te czasem rozstrzygaj o przyszoci narod�w.

Wojsk polskich na Ukrainie byo pocztkowo dwa. Winiowiecki rozbi namioty niedaleko od obozu regimentarskiego, lecz z osobna. Boczy si na Zasawskiego o Samuela aszcz, z kt�rym si by por�ni, to zn�w o jakich

obskurnych dragon�w, co porzucili sub u kniazia Jeremiego, by przej na od ksicia Dominika. Dow�dcy przybywajcych z gbi pastwa oddzia�w swobodnie wybierali sobie zwierzchnik�w lub nie suchali nikogo. Dziay si rzeczy z wojskowego punktu widzenia bdce wprost zbrodni. „Komisarz�w sia, rady mao, emulacje wielkie i prywaty." Brakowao „rady" w sensie decyzji, bo narady, kollokwia i dyskursy trway cigle. Pomidzy obu obozami kryli dostojni porednicy, usiujcy godzi por�nionych wodz�w. Dopiero 11 wrzenia nasta mir, ksi Jeremi raczy podporzdkowa si Zasawskiemu i przyby pod jego namiot, gdzie zaraz wyprawiono huczn uczt.

adna zdrada nie dyktowaa tego postpowania, kt�re w praktyce militarnej r�wnao si wyczekiwaniu na Tatar�w. Tymczasem kada pogoska o nadciganiu ordy siaa lk podobny do paniki.

Szlachta zachowywaa si buczucznie, zamierzaa sam groz swej postawy paskiej poskromi zbuntowany motoch. Takie gesty maskuj najczciej spychany w podwiadomo strach. Wspomnienie o �tych Wodach i Korsuniu, gdzie przepad kwiat zawodowej armii koronnej, byo zupenie wiee. Cala kampania 1648 roku zacza si dla strony polskiej w spos�b fatalny, onierz zosta le wprowadzony do akcji, dozna wic musia szoku nerwowego udzielajcego si nie tylko uczestnikom przegranych bitew. Przeciwnik zanadto ur�s w osobistej wyobrani wikszoci powoanych pod bro. Powszechny na�wczas lk przed ord wskazuje na tego rodzaju sytuacj moraln. Upyno zaledwie cztery lata od chwili pogromienia pod Ochmatowem tego samego Tuhaj-beja, kt�ry teraz szed z Chmielnickim, wysyajc popoch jako swoj stra przedni. Zjawisko to nigdy dotychczas nie wystpowao w podobnie wielkiej skali. Trwoga ogarniaa poprzednio ludno cywiln, lecz nie paraliowaa psychicznie wojska. Zreszt dawniej i chopi potrafili bohatersko walczy z Tatarami, jak na przykad sawny w�jt Pyrz w Nowosielcach po Przeworskiem. Dusz oporu bywali z reguy wysueni onierze, weterani... Twierdzami za - obwiedzione waami, murowane koci�ki...

Uleczy wojsko z psychozy moe tylko dow�dca. Tromtadrackie z pozoru zachowanie si Napoleona na mocie pod Arcole czy J�zefa Poniatowskiego na grobli raszyskiej to w praktyce nic innego ni skuteczna terapia. Postpowanie dow�dztwa armii polskiej na Ukrainie w roku 1648 musiao do reszty zdemoralizowa onierza. „Panowie ksita trzy dni si pod wiatczem jednali, trzy dni pod Czohaskim, a cztery dni deliberowali, jeli bi Kozak�w, nieli ordy przyszy..."

Armia ruszya wreszcie na wsch�d, wlokc za sob olbrzymi tabor woz�w z dostatkami.

Wzia Konstantyn�w, z kt�rego nieprzyjaciel sam uszed noc po kr�tkiej obronie. Bezmylnie ruszya dalej ku Piawcom, gdzie Chmielnicki od dawna trwa okopany, na wylot przeznawszy okolic. Ob�z rozbito w terenie obcym i tak, e nie mona byo ani obwarowa stanowisk, ani utrzyma cznoci wewntrznej.

23 wrzenia - we rod - kt�ry z mn�stwa komisarzy wojskowych rzuci do szary kilka chorgwi Adama Kisiela, zajmujcego najbardziej wysunit pozycj. Zawiza si nieskoordynowany b�j, w kt�rym wziy udzia roty Winiowieckiego oraz puk sandomierski. Sukces odnieli Kozacy, zepchnli nieco przeciwnik�w i zdobyli czoowe szace. onierz polski bi si jednak twardo, zdolno do dalszych dziaa zachowa. Nie byo jeszcze przegranej. G�wne siy tatarskie nie nadyy Chmielnickiemu z pomoc.

Noc, na samym polu rozpocztej bitwy, odbya si „rada na koniach". Zapada decyzja cofania si taborem pod Konstantyn�w. Zaraz potem wodzowie doszli do wniosku, e ratowa winni przede wszystkim siebie.

Wszystk sil poczli ucieka, i odbiegli chorgwi bez znak�w,, armaty, tabor�w i woz�w niezliczonych [...] Wojsko to postrzegszy, e nie masz wodz�w, rzuciwszy o ziemi zbroje, pancerze, kopie, wszystkie poszo...

Ostatni ustpi z paacu Adam Kisiel, tragiczny gosiciel ugody. Dopiero nad ranem dowiedzia si o tym, co zaszo za plecami jego poszczerbionego oddziau. „Zaczem - pisa do prymasa - ja nie pieszczc pedogry, dopadszy konia, z pukiem moim na ostatku w te drog puciem si."

Najciej przypacili popoch ci, kt�rzy nie mieli ani skarbnych woz�w, ani bystrych wierzchowc�w. Piechota. Bronia si w rejteradzie do ostatka i doszcztnie niemal wygina na jakich przeprawach.

Opowiadano, e Kozacy przez dzie cay stali przed wyludnionym obozem, nie miejc atakowa. Brali martwot za poz�r, wietrzyli podstp. Trudno si dziwi, jeli naprawd tak byo. To, co podczas jednej nocy zaszo pod Piawcami, o wiele przekraczao granice marze zaporoskich i wyobrani ludzkiej. Faktem jest, e nikt zupenie nie ciga umykajcych rycerzy, wojska skutecznie pobitego przez wasnych dow�dc�w.

Nikt r�wnie nie ustali, kt�ry z nich pierwszy rzuci myl ucieczki i sam obr�ci rumaka na zach�d. „Nieszczsny Belzebub ksi Dominik" czy starosta omyski Hieronim Radziejowski?

Lw�w zacz si zaludnia rozbitkami. Wraz ze zwykym onierstwem chronili si w jego mury wojewodowie, caa plejada starost�w i pukownik�w. Jeremi Winiowiecki - zanotowa wiadek naoczny -

osobliwie komizeracji godzien, bo wszystko, co mia na wiecie, straci i sugi nawet, i dragony z piechot, kilkanacie tylko z nim rkodajnych; z towarzystwem na przedmieciu stan, Ormianin jeden sprawi mu obiad i pocieli da.

Karol Szajnocha twierdzi, e ksi nie przyj naczelnego dow�dztwa, kt�re mu owej strasznej nocy, ju podczas paniki, ofiarowywali odporni na ni onierze, ludzie z charakterem. Nie dor�s do wysokoci zadania, kt�re sam w znacznej mierze stworzy, prowokujc poprzednio wojn.

Kaga Krym Girej z g�wn si ordy przyby pod Piawce, kiedy dawno byo ju po wszystkim. Dopiero w pitek. Bohdan Chmielnicki na razie nie rwa si do dalszego pochodu, lecz nie marudzi w innej sprawie. Pilnie zaj si ekspediowaniem na wsch�d baniowej zdobyczy, „purpurowych ze zotymi wzami nie tylko rydwan�w, ale skarbnych woz�w, szat, srebra, zota, klejnot�w, obicia..." Takich up�w jeszcze Ukraina nie widziaa. Nigdy Niowcy nie zwieli tyle dobra z najbardziej nawet pomylnych wypad�w na porty tureckie. Dotychczasowe od czterech zaledwie miesicy trwajce dziaania przeciwko Lachom przyniosy wojsku Zaporoskiemu, starszynie i szeregowym Kozakom, jak r�wnie tumom chopskim, zysk namacalny i a zanadto oszaamiajcy.

„Haba plugawiecka" stanowi w naszych dziejach granic bardzo wyran. Rzeczpospolita bezpowrotnie utracia dane na odegranie roli g�wnego mocarstwa na wschodzie Europy. Nie bya nim i dotychczas, lecz posiadaa moliwoci zdobycia owej rangi. Obecna jej degradacja tak bia w oczy e w przecigu lat najbliszych osaby organizm przynci napa, kt�ra go okrutnie wykrwawia.

W lutym nastpnego roku posowie Rzeczypospolitej usyszeli w Perejasawiu sowa trudne do strawienia. M�wi pukownik kozacki, Jaszewski:

Doznalimy pod Piawcami: nie oni to Lachowie, co przedtem bywali i bijali Turki, Moskw, Tatary i Niemce. Nie Zamoyscy, �kiewscy, Chodkiewiczowie, Chmieleccy, Koniecpolscy, ale Tch�rzowscy, Zajczkowscy, dzieciny w elazo poubierane. Pomerli od strachu, skoro nas ujrzeli i pouciekali, cho Tatar nie byo zrazu wicej we rod, tylko trzy tysice. Kiedy by ich byli do pitku poczekali i jeden by do Lwowa yw nie uszed.

Diagnoza bya suszna, ale miaa kr�tki oddech. To samo pokolenie, ci sami ludzie nawet, kt�rzy w roku 1648. doznawali haniebnych poraek, mieli w najbliszej przyszoci odnosi przewagi gone w caej Europie. Dziao si to zgodnie ze znan zasad, e ten, co dzisiaj ucieka, jutro moe dor�wna mstwem Achillesowi - i odwrotnie. Nastr�j czowieka, jego psychiczna odporno to zjawisko falujce.

Ale upojone wygran wojsko ukraiskie - zar�wno kozackie, jak i znacznie liczniejsze chopskie -mylao tak jak Jaszewski. Widziao przed sob otwart i atw drog do dalszych tryumf�w i zdobyczy. Odwieczna tradycja zaporoska bya barwna, lecz i prymitywna zarazem. Sawia wyprawy wojenne, odprawiane bez adnego celu politycznego - dla samego tylko upu. Ten szlachecki, polski, okaza si nie tylko znacznie obfitszy od tureckiego. By przede wszystkim dostpniejszy. Obowi si nim mogy dziesitki tysicy wojownik�w, a nie szczupe druyny moojc�w, jak na czajkach dawniej bywao.

Wojna musiaa trwa. Stanisaw Lubomirski okaza si prorokiem, kiedy zawczasu ostrzega, e zanioso si na dugie lata walk, i wzywa do powcigliwoci - p�ki pora. Po Piawcach zabrako wprost siy, zdolnej do powstrzymania rozhutanych tum�w. Bohdan Chmielnicki m�g je tylko prowadzi zgodnie z ich wol, lecz ju nie hamowa.

W pierwszych dniach padziernika podda si Kudak. Warunki kapitulacji zostay brutalnie zamane, zaoga znalaza si w niewoli bardzo cikiej. Straci w niej ycie Stanisaw Koniecpolski, rotmistrz kr�lewski, imiennik i krewny wielkiego hetmana. Ocaleli inni oficerowie, jak Krzysztof Grodzicki i sam Stefan Czarniecki. Za to szeregowcy szli pod n�, mordowani byli w spos�b okrutny, i to niekiedy wprost w oczach pos�w polskich. Los nieszczsnych „dragon�w kudackich" wiadczy, e drogowskazem staa si irracjonalna nienawi. Doranie zagodzi jej skutki moga tylko nadzieja bogatego okupu. Obydwaj hetmani koronni - Mikoaj Potocki i Marcin Kalinowski — odzyskali wkr�tce wolno, aczkolwiek z g�ry byo wiadomo, e wr�c do wojska. Plebejscy szeregowcy z Kudaku oddawali ducha w mczarniach.

Znajdujcy si w obozie kozackim jecy polscy marzyli o przejciu w rce Tatar�w. Modlili si do Boga i ludzi bagali o t ask.

A w programach i zamierzeniach politycznych nic si tymczasem radykalnie nie zmienio. W Polsce wstpi mia wkr�tce na tron czowiek popierany przez ob�z umiarkowany. Ukraicy stali niezachwianie przy decyzji zdobycia i utrzymania niezawisoci narodowej. „Pierwej jzyki ludzkie w ty si obr�c, nieli Lachowie nad nami bd panowa" - mawiali ich oficjalni przedstawiciele. Na wiosn 1649 roku polski wywiad wojskowy doni�s z samego obozu Chmielnickiego, e Wojsko Zaporoskie „przy udzielnym Ksistwie Ruskim, jeeli przyjdzie do zgody, ma si wol koniecznie zasadzi i co postanowi, eby mu kr�l poprzysig".

Co wicej, Kozacy nie przestali by tym czynnikiem, na kt�ry moga liczy wadza warszawska. 23 lutego 1649 roku Chmielnicki soczycie odpowiedzia na pojednawcze przem�wienie Adama Kisiela:

Juem dokaza, o czymem nie myli zrazu, i dalej com umyli. Wybij z ckiej niewoli nar�d ruski wszystek; a com pierwej o szkod moj i krzywd wojowa, teraz wojowa bd o wiar prawosawn nasz. Pomoe mi tego czer wszystka, po Lublin, po Krak�w, kt�rej ja nie odstpi, bo to prawa rka nasza [...] Za granic na wojn nie p�jd, szabli na Turki i Tatary nie podnios; dosy mam na Ukrainie i Podolu a Woyniu teraz; dosy wczasu, dostatku i poytku w ziemi i ksistwie moim po Lw�w, Chem i Halicz. A stanwszy nad Wis powiem innym Lachom: „Sedyte, a moczyte, Lachy." I diuk�w, i kniazi�w tam zahoni; a bd li z Zawisa krzyka, znajd ja ich tam pewnie. Nie postoi mi noga adnego kniazia i sztachetki na Ukrainie; a zachoczet li chleba kt�ry z najmniejszych, niechaj Wojsku Zaporoskiemu posuszny bdzie, a na Korola nie krzyka.

Oracja utrzymana bya w duchu odlegym od dyplomatycznej ukadnoci, lecz tym cenniejsza, e szczera. Zbuntowany, tryumfujcy i podpity hetman nadal widzia w kr�lu pana. Na jego rozkaz m�gby moe rzeczywicie i na Zawilu zmusi diuk�w oraz kniazi�w do milczenia.

Ale w tej samej mowie owiadczy Chmielnicki:

Tuhaj-bej na hawrani blisko mnie jest, m�j brat, moja dusza, jedyny sok� na wiecie, got�w wszystko uczyni zaraz, co ja zechc. Wieczna z nimi nasza kozacka przyja, kt�rej wiat nie rozerwie.

Hetman nie m�g osign swych politycznych cel�w siami samej tylko Ukrainy, musia szuka sojusznik�w. Tej prawdy nie odmieniy ani Korsu, ani Piawce. Wojna trwaa, przybieraa na zacitoci i okruciestwie, i z biegiem czasu Coraz wiksz rol gray w niej czynniki zewntrzne, zagranica- m�wic najdobitniej. W miar jej zakotwiczenia si o Naddnieprze obywatele Rzeczypospolitej - Polacy, Litwini i Ukraicy - bezpowrotnie tracili mono zaatwienia sprawy wielkim nawet kosztem, lecz midzy sob.

Jeszcze w 1649 roku mia si Chmielnicki w niemiy dla siebie spos�b przekona, czy Tatarzy rzeczywicie gotowi s „wszystko uczyni zaraz", co on zechce. W pi lat p�niej dowiedzia si poniewczasie, e tylko kr�l z Warszawy przysiga poddanym, car natomiast moskiewski nie robi tego nigdy.

Piawce dlatego uzna trzeba za wyran granic w naszych dziejach, e wynik bitwy, do kt�rej waciwie nie doszo, stanowi idealn zacht, podniet czy bodziec do dalszej wojaczki, rozsadzajcej sp�jno Rzeczypospolitej, rozwalajcej jedn z jej cian. Moralne i psychologiczne skutki pogromu otumaniy m�zgi, umierciy racjonalizm na czas wystarczajco dugi, by klamka zapada. Decydujc rol odegrao to, co zaszo w umysach i sercach ludzkich. Bo realnych moliwoci przezwycienia kryzysu przed Piawcami nie brako.

Polityka Rzeczypospolitej dopucia si na Ukrainie bardzo cikich bd�w. Spolszczenie si magnaterii ruskiej byo procesem, kt�remu nic na wiecie zapobiec nie mogo, ale z imienia i nazwiska znani ludzie odpowiadaj za to, e za dugo dla szwedzkich oraz innych chimer odkadano program aktywnoci na poudniowym wschodzie, walk o ukraiskie przymorze. Dokadnie wiadomo, jak, kiedy i z czyjej woli pokrzywdzono i rozjtrzono prawosawie.

Los chcia, e napicia ukraiskie wyadoway si w chwili kryzysu wadzy w samej Warszawie, podczas bezkr�lewia. Tylko ten zbieg okolicznoci sprawi, e silna armia koronna znalaza najgorszego wroga w osobach wasnych dow�dc�w, a nie w Kozakach. Za wiele uwagi ludzkiej pochaniaa nieuchronnie si przybliajca, adnym prawem nie ogrodzona wolna elekcja. Walka o przyszy rzd wchodzia w faz rozstrzygajc.

Jeli wrzeniowa katastrofa 1648 roku wynikna z koniecznoci dziejowej, to z tej przede wszystkim, kt�r nieubaganie dyktuje socjologia wadzy. Nikt nie zrachuje bd�w, miesznych niedorzecznoci, szalestw zbrodni popenianych przez takich, co nie chcieli odej od steru. Popd pciowy z czasem wygasa w czowieku. G�d, pragnienie i dza wadzy towarzysz mu do grobowej deski.

Zagranica zdecydowanie wmieszaa si w sprawy Ukrainy. Czynia to przecie nie z mioci do tego kraju, lecz po to, aby zagarn go w sw moc, zwikszy wasn potg pastwow! Krwawa gra skoczya si po paru dziesicioleciach w spos�b banalny i ordynarny nawet. Zwyczajnym podziaem Ukrainy pomidzy Polsk i Rosj. Ta ostatnia posiada z czasem przewag druzgoczc, lecz a do drugiego rozbioru godzia si z granic oddzielajc Kij�w od Biaej Cerkwi. Gdzie tu przychylno dla narodowych aspiracji Ksistwa Ruskiego, gdzie szacunek dla jego praw? Ambasador carski de facto rzdzi w Warszawie, nie razio wic Petersburga, e pan polski rozpiera si w Tulczynie.

Stojce przed Rzeczpospolit zadania byy w najwyszym stopniu skomplikowane i trudne. Nikt nie znal wtedy podobnych - trzeba t prawd powtarza bez koca, bo straciwszy j z oczu niczego si nie pojmie. Pastwo, kolejno po sobie przychodzce pokolenia jego obywateli okazay si zdolne do rozwizania tych zada dokadnie w dw�ch trzecich. Osignito r�wnouprawnienie Polski i Litwy. Nie zdoano t sam drog pokojowego ujawniania si i rozadowywania konflikt�w rozstrzygn sprawy Ukrainy. Wolno twierdzi, e przeroso to granice moliwoci ludzkich. Nie wynika z tego wcale, e wszystkie drogi ratunku zostay zamknite przez Korsu i Piawce.

Pozostawaa jedna, cakiem prosta i zgodna z tradycjami Europy oraz innych czci wiata, wszystkim zrozumiaa i do przekonania trafiajca. Naleao przemoc odeprze wdzierajce si przez rozwalon cian ukraisk siy zagranicy.

Droga ta istniaa, niestety, tylko w teorii. W 1648 roku historia wyoya na st� dugi rachunek spraw nie zaatwionych w Zotym i Srebrnym Wieku naszej przeszoci. Upomniaa si o brak praw regulujcych elekcj i obrady sejm�w. Lecz przede wszystkim o to, e od czas�w Kazimierza Wielkiego, czyli od trzech stuleci bez maa, nie byo u nas ani jednej reformy skarbowej i wojskowej, dopasowanej do potrzeb pastwa. Przyszo teraz jutrem Trojga Narod�w dopaci do owych milion�w, roztrwonionych na fortuny magnackie lub wyrzuconych w krwawe boto, czyli na niepotrzebne wojny szwedzkie.

Najbystrzejsi z ludzi �wczesnych zdawali sobie spraw z rozmiar�w tego, co zaszo w roku 1648. Wiersz, z kt�rego pochodzi motto niniejszego rozdziau, opisujcy „fragmentum wojny piawieckiej", zawiera sowa:

Niech si przynajmniej wstydz, co nam wstyd i hab

W oczach caego wiata bezecnie sprawili,

A podobno tymczasem wiecznie Ru zgubili.

Bo std pocztek zego, std upady siy

Wszystkie oraz, kt�re w nas do ratunku byy

Ojczyzny...

To zostao napisane w roku 1652, czyli po wielkim zwycistwie pod Beresteczkiem, kt�re - jak wida - nie zamydlio ukaszowi Opaliskiemu oczu. Samo zakoczenie jego poematu brzmi nastpujco:

Lecz trzymam pi�ro, kt�re dobrowolnie leje Rytm i le wr�y kae...

Wr�ba w por, przyznajmy. Na trzy lata przed potopem szwedzkim.

JOANNES CASIMIRUS REX

Dwudziestego listopada 1648 r. tumy strojnej szlachty uklky w wieym niegu i na polach pod Wol znowu uroczycie rozebrzmia hymn Te Deum laudamus. Prymas nominowa kr�lem jednomylnie obranego w przeddzie Jana Kazimierza Waz, najstarszego z przyrodnich braci Wadysawa IV. Przed kilku dniami zrezygnowa by z kandydatury wsp�zawodnik, Karol Ferdynand, biskup wrocawski i pocki, opat mogilski, czerwiski i tyniecki, ksi raciborski i opolski, kolejny z ywych dotychczas mskich potomk�w Zygmunta III.

Wyb�r odby si zgodnie. Na elekcj stracono sze bezcennych tygodni. Gdyby przed szedziesiciu zimami sprzymierzone siy kontrreformacji nie storpedoway byy wniosku Zamoyskiego, kt�ry zamierza znie konwokacje i wprowadzi gosowanie wikszoci, zaatwiono by spraw szybciej i ju latem. Chmielnicki mawia, e nie byoby Piawiec, gdyby obrano kr�la w czasie wczeniejszym.

Za Janem Kazimierzem opowiada si stanowczo Jerzy Ossoliski. To samo czynia wieo owdowiaa kr�lowa. Ludwika Maria od duszego ju czasu przezornie pilnowaa postpk�w niespokojnego szwagierka, szczeg�lnie za jego pomys�w matrymonialnych. Znajc stan zdrowia maonka, zamierzaa po jego zgonie sama si wyda za Jana Kazimierza i pozosta na tronie.

Nowy kr�l zawdzicza koron temu samemu prawu historii, kt�re na wiosn podyktowao fatalne nominacje regimentarzy. I kanclerz, i wdowa doskonale zdawali sobie spraw z nieudolnoci swego protegowanego. Zamierzali rzdzi w jego imieniu. Ossoliski dokazywa cud�w zrcznoci, gra na wszystkich strunach, jakie tylko istniay. Zyska poparcie wodz�w spod Piawiec, lkajcych si sdu i kary, rozsadzi od rodka ob�z dysydent�w, przecign na swoj stron Janusza Radziwia, kt�ry zagrozi, e Litwa nie ogldajc si na Koron

obwoa Jana Kazimierza wielkim ksiciem. Chorgwie wieego zacigu zamiast rusza na Ukrain zostaway pod Warszaw, aby gosowa i way samym faktem swej obecnoci. Opowiadano, e Hieronim Radziejowski da by pod Piawcami sygna do ucieczki, bo pragn cign szlacht pod Wol, przysporzy kresek eks-jezuicie. Wszelkie rodki uchodziy za dobre, jak zwykle zreszt, gdy chodzi o wadz.

Jan Kazimierz od normy si te nie odchyli. Zabiega o pomoc Szwecji, elektora i Gdaska, obiecujc wakie ustpstwa kosztem interes�w pastwa.

Bronice Zamocia wojsko wypowiedziao si za Karolem Ferdynandem. Jeremi Winiowiecki przyby do Warszawy na czele omiuset kawalerzyst�w, aby osobicie broni jego sprawy. Bez por�wnania waniejszy okaza si jednak gos innego z czynnych pod�wczas wojownik�w. Ju stojc pod Lwowem owiadczy Bohdan Chmielnicki, e przyznaje „prerogatyw domowi kr�lewskiemu, a zwaszcza kr�lewiczowi Kazimierzowi". Hetman zaporoski tym razem odm�wi popierania kandydatury moskiewskiej, a take wgierskiej Jerzego Rakoczego, kt�ry 11 listopada przesta uczestniczy w rozgrywce, bo umar. Chmielnicki nie zmieni orientacji i wtedy, gdy wymusiwszy na Lwowie bajeczny okup obiegi Zamo, skd bez specjalnego trudu m�g w trzy dni stan na Pradze.

Lk przed Kozakiem czu byo pod Wol, a Jerzy Ossoliski widzia w swym protegowanym jedynego czowieka zdolnego do podjcia szerokich zamierze zmarego kr�la. Kanclerz wcale si jeszcze nie wyzby marze i plan�w wsp�lnego z Kozakami marszu przeciwko Tatarom. Jan Kazimierz na onierza si nadawa, Karol Ferdynand - dziwacznym zbiegiem okolicznoci popierany przez parti wojenn - nosi sutann i nigdy zamiowaniem do ryzykanctwa si nie odznaczy.

Ksidz biskup wrocawski i pocki nie nalea do os�b specjalnie sympatycznych. Maom�wny i nietowarzyski, zamknity w sobie i zawsze byle jak ubrany, posiada jednak przygar zalet, kt�rych kraj pragn, niczym kania deszczu. Karol Ferdynand uchodzi za skpca, gospodarzem by znakomitym, swoje dobra kocielne doprowadzi do stanu kwitncego, na potrzeby spoeczne umia nie szczdzi grosza. Wr�g pustosowia, rzeczywiste potrzeby szanowa i lubi si otacza ludmi do rzeczy. Zdecydowany i stanowczy, wiedzia zawsze, czego chce.

Podczas elekcji rezydowa w swojej Jabonnej, gocinnie w niej przyjmowa i tgo poi szlacht, i tame ogosi rezygnacj, kiedy szala zacza si zdecydowanie przechyla na stron Nieportu, siedziby brata.

Byo to ju w listopadzie, kt�ry Stanisaw Wyspiaski uzna mia w przyszoci za por dla Polski szczeg�lnie niebezpieczn. Trudno rozstrzygn, czy dobrze postpi ksi Karol Ferdynand, majcy przed sob ju tylko siedem lat ycia.

Jan Kazimierz to ten z naszych kr�l�w, kt�rego trumn literatura polska okrya szczeg�lnie pokan iloci kwiecia. Nie mamy powieci o Kazimierzu Wielkim, jego Jagielloskim imienniku ani o Stefanie I. Jana Kazimierza sawi Henryk Sienkiewicz, Hanna Malewska i Piotr Choynowski, e si poprzestanie na wyliczeniu najwybitniejszych. Pisarze napitnowanego jako anarchiczny narodu gorliwie bij si w piersi, ze wszystkich si okadzaj otarz wadcy, ustawiwszy na nim niezbyt trafnie obrany symbol. Zdaje si jednak, e poprzednik ich, Juliusz Sowacki, wierny nie tyle studiom, co intuicji, lepiej trafi w sedno. Oto ostatnia scena Mazepy - pokonany przez kr�la wojewoda szykuje si do samob�jstwa, od kt�rego usiuje go odwie dworzanin Chmara:

„Panie, ukorz si!"

Na co wojewoda: „Do bota?"

aonie wyglda „diabe-kardyna", przychwycony pod oknem wojewodziny. To w dramacie Sowackiego. W prawdziwej historii zdarzyo si raz, e gwardzici kr�lewscy uznali za opryszka i pojmali Najjaniejszego Pana, kt�ry chykiem ciemnymi zakamarkami zamku warszawskiego przemyka na spotkanie z kochank. Nawet w tym mao, przesadny - jak na monarch - strach przed on.

Zygmunt III nie odpowiada na ukony os�b z plebsu. Wadysaw IV kordialnie wita si z kadym. Jan Kazimierz nie odkoni si nigdy nikomu. W wizieniu francuskim, aby polepszy sw�j osobisty los, wyda dozorcom czowieka, kt�ry chcia mu uatwi ucieczk.

Kiedy wkr�tce potem zosta jezuit, wpywowi ojcowie rozgosili sw�j tryumf po caym wiecie.

Jest to niema pociech dla dusz pobonych i dwor�w katolickich, e w tym wieku tak mao pobonym, znalaz si ksi, kt�ry liczy przeszo pidziesiciu kr�l�w w swoim rodzie, krewny pierwszych monarch�w chrzecijastwa, cesarza, kr�lowej regentki i kr�la katolickiego, rodzony brat potnego kr�la polskiego, domniemany nastpca dw�ch koron, e taki ksi w kwiecie wieku opuszcza miao wszelkie rozkosze i wielkoci ziemskie, aby sobie zapewni kr�lestwo niebieskie. Chwalono i winszowano zakonowi, e do innych ozd�b i najjaniejsza krew Jagielloska przybya.

Tyle gorliwoci, pokon�w i podskok�w, tyle czoobitnoci wobec Zotego Runa Habsburg�w i wszystko na nic! W oczach katolickiego nawet wiata

indyferentny Zygmunt August przerasta prawowiernych Waz�w o ca wysoko swej postaci.

Urazy poszukuj rekompensat. Jan Kazimierz nie kry si z tym, e woli patrze na psa ni na Polaka.

Za modu prowadzi ywot tak ekstrawagancki, do tego stopnia nie liczy si z dobrem kraju, w kt�rym na wiat przyszed, e zadano ode rzeczy dotychczas w naszej praktyce pastwowej niebywaej - przysigi na wierno Rzeczypospolitej. Przy tej okazji odby si dosy charakterystyczny dialog. ukasz Opaliski starszy, marszaek wielki koronny, poprosi kr�lewicza o przyklknicie.

- A czemu waszmociowie przysigacie onom stojc? - zapyta oburzony Waza.

- Dlatego je te zdradzamy czsto - odpali marszaek.

Refleks godny paryanina! Warto jednak wsucha si w ton odpowiedzi dostojnika koronnego, urzdnika pastwowego przecie. Napomyka o zdradzie, kiedy przed krucyfiksem stoi syn i brat kr�lewski, czonek dynastii? W tym brzmi co gorszego nawet od buty wielkiego pana.

Na wynik elekcji 1648 roku pewien wpyw wywar od niepamitnych czas�w zakorzeniony u nas instynkt monarchistyczny szlachty, uznajcej tron za moralne dziedzictwo „potomk�w Kr�la Jego Moci". Tym razem jednak sentyment �w przybra posta czego poredniego pomidzy uczuciami rezygnacji i abnegacji. Trudno doszuka si entuzjazmu w owiadczeniach pan�w braci, e obra naley czowieka, kt�ry zgodzi si polubi wdow, bo szkoda pienidzy na opraw dla dw�ch kr�lowych.

Narody Rzeczypospolitej przeszy bardzo z szko pod wkraczajcymi ju w si�dmy lat dziesitek rzdami rodu Waz�w. Niedobre r�wnie wychowanie odebra ostatni przedstawiciel tej dynastii. Z natury mao utalentowany, wzrasta Jan Kazimierz pod okiem bez pamici kochajcej go matki Austriaczki, w otoczeniu kobiet z jej cudzoziemskiego dworu, odgrodzony od spraw publicznych, krajowych. Wyr�s na dziwny typ obdarzonego licznym rodzestwem jedynaka, na osobnika biernego, zrywajcego si niekiedy do nieprzewidzianych i sabo przewanie obmylonych akcji. Mawiano o nim, e adnej ksiki do koca nie doczyta. Cechowaa go bigoteria, pozbawiona ojcowej rzetelnoci w praktykach religijnych. Niebywaej odwadze osobistej towarzyszyy przejawiajce si czasem uzdolnienia wodzowskie. Raz jeszcze si potwierdzio, e caa tcza order�w bojowych nie wiadczy ani o cnotach obywatelskich, ani o kwalifikacjach na ma stanu.

Klski i nieszczcia naprawiy poniekd bdy wychowawcze,

jakich si dopucia nieboszczka Konstancja, kr�lowa-matka, troch nauczyy troski o kraj czowieka, kt�ry w roku wstpienia na tron owiadczy, e uwaa si za „najbardziej prawdziwego Austriaka".

W czas rycho, Marychno, po mierci wdrowa! - m�wi zapomniane przysowie ludowe. W chwili stanowczej Jan Kazimierz jak najmniej nadawa si na uzdrowiciela pastwa, z nagl pogronego w peni kryzysu politycznego.

Powane niepowodzenia maj to do siebie, e od jednego zamachu odsaniaj wszystkie saboci i schorzenia nawet takich system�w, kt�re przed kilku zaledwie tygodniami imponoway powszechnie. Kady pokonany ustr�j wydziela zaczyna zaduch, zatruwajcy m�zgi wasnych obywateli i przywabiajcy szakale. Bohdan Chmielnicki bezwstydnie obnay Rzeczpospolit przed wiatem i jej wasnymi dziemi. Naleao teraz ratowa kraj, na kt�rego ogromnej powierzchni, z winy jego prawowitych wadc�w, brakowao archimedesowego punktu dla oparcia stopy ratownika.

Pod rzdami Waz�w zdarzy si w Rzeczypospolitej klasyczny chyba przykad alienacji. Prociej si wyraajc - czynniki spoeczne, upatrzone na podpory monarchii i jako takie celowo przez ni wzmacniane, poszy sobie drogami wasnych karier, zostawiajc niefortunnego mocodawc na lodzie. Tron osiad na politycznej mielinie, wok� powyrastay wyniosoci fortun magnackich, kt�rych nie mona ju byo zniweczy. Brakowao si, rodk�w materialnych, zuytych poprzednio przez samych kr�l�w na hodowl kr�lewit.

Czsto, niemal z reguy, syszy si obecnie pytania o „baz" socjaln kadej znanej z historii wadzy. Zauway przyjdzie, e wadza sama moe sobie budowa fundament spoeczny, dokonawszy wyboru, kt�ry wydaje si jej celowy. O decyzjach powzitych w tej mierze przez Zygmunta III obszernie rozprawia tom poprzedni. Kryzys bez litoci odsoni skutki dziaania, kt�re pozwolio jednej grupie obywateli zanadto wyrosn ponad spoeczno. Pastwo nie mogo po prostu liczy na wasn elit, bo kada, w najbardziej oczywisty spos�b potrzebna reforma, kada w og�le odmiana istniejcego stanu rzeczy godzia w interesy tych, co osignli peni przywileju.

Socjologia zwraca piln uwag na kwesti tak zwanej zmiany pokole. Historia opisowa od dawna czyni to samo, posugujc si starowieck metod chronologicznego porzdkowania wydarze. Kto wymienia dat narodzin czy dziaalnoci czowieka, ten wskazuje, jakie fakty i sytuacje ksztatoway umys bohatera.

Za Jana Kazimierza - obok pan�w tak dziedzicznych, jak Radziwiowie -

role g�wne odegrao pokolenie wnuk�w tych ludzi, kt�rzy otrzymawszy po ojcach nieliczne folwarczki skpali si w rzece ask kr�la Zygmunta III i wynurzyli si z niej jako wadacze latyfundi�w. Rokoszanin Jerzy Sebastian Lubomirski to syn dwakro mianowanego ksiciem wojewody Stanisawa, a wnuk rodzony owego Sebastiana, kt�ry pierwszy w swym rodzie korzysta zacz ze szczodrobliwoci monarszej. Kariera familii wydaje si byskawiczna, lecz tylko w skali historii. Sami jej aktorzy musieli to odczuwa inaczej. Urodzony w roku 1616 Jerzy Lubomirski by szlachcicem na niby, naprawd za dynast. Domen bya mu jego rodzinna Maopolska, stolic Winicz. wiat Boy ujrza w trzy lata po zgonie dziadka-wspinacza. Wzi po nim swe drugie imi, chudopacholskich wspomnie dziedziczy nie m�g. Odkd myle zacz, przywyk uwaa wasn pozycj oraz osob za filar i sam symbol adu. Ujrza wiat jako magnacki, innego nie zna.

Wielkie rody utyy w Rzeczypospolitej nie na prywatnej, lecz na pastwowej zar�wno roli, jak soli, bo i jedno, i drugie otrzymyway na wasno lub w r�wnajcy si wasnoci pacht. Na tym polega tragiczny absurd dziaania wadzy.

Magnat nisko kania si sobolowym kopakiem panom braciom, gardowa o r�wnoci herbowych. Umia publicznie skarci c�rk, kt�ra odm�wia p�jcia w tan z dworzaninem ojca. - I c� std, e suga, jeli szlachcic! - grzmia na ca sal balow. Quasi-demokratyczna teoria sprzyjaa dyktatorskiej praktyce. Tumania i moralnie rozbrajaa tum.

Przyzwyczajono si u nas nazywa pastwo przedrozbiorowe „Rzeczpospolit szlacheck" („Polska szlachecka" - z uporem powtarzaj niekt�rzy). Zamiowanie do uproszcze staje si wyranie nasz cech narodow! Ani przez jeden moment swych dugich dziej�w Litwa nie bya „szlachecka". Nigdy zwyczajne ziemiastwo i drobiazg herbowy nie gray w niej roli przodujcej. Wewntrz konstytucyjnej monarchii zwizkowej Wielkie Ksistwo byo monarchi magnack i prawie absolutn. Jeli Korona w dobie schyku i upadku upodobnia si do mozaiki domen wielkopaskich, to na Litwie - od Bugu, Dwiny i g�rnego Dniepru a po Prype - trzs zawsze krajem pojedynczy r�d. Czas i sam bieg wypadk�w przesuway wadz z rk radziwiowskich w pacowskie czy sapieyskie, ale nie zmieniaa si istota rzeczy. Okoliczno wiadczca niezbicie o zr�nicowaniu treci dziej�w jednolitej rzekomo „polskiej Rzeczypospolitej szlacheckiej". Dziej�w nie tylko wewntrznych zreszt! Wanie za rzd�w Jana Kazimierza zaj miay wydarzenia, kt�rych nie spos�b zrozumie i oceni, jeli si zapomni, e na Litwie ambicje magnackie Radziwi�w obejmoway cae terytorium pastwowe, a wic w warunkach szczeg�lnych,

nie tracc ani na chwil swego charakteru stanowego, mogy si utosamia z trosk o Wielkie Ksistwo.

Czy zwyka szlachta nic zatem nie znaczya w Rzeczypospolitej? Tak wcale nie byo. Tum pan�w braci stanowi ogromn, lecz naleycie wyzyskan si potencjaln. Ze szczelnie ju niemal zamknitego krgu wielkich, janie wielmonych, rekrutowaa si zmienna niczym w kalejdoskopie, otaczajca tron elita wadzy lub spragnione jej koterie opozycyjne. Kada z tych grup szukaa oparcia w ziemiastwie i w szarakach, mobilizowaa na wasn korzy cz szlacheckich b�w i szabel, w ten wanie spos�b zdobywaa znaczenie. Rodowa potga materialna tudzie ciba adherent�w spor�d „r�wnych wojewodzie" - oto dwa szczeble niezbdne kademu, kto chcia rzdzi.

Dobro pastwa wymagao wzmocnienia wadzy centralnej, kr�lewskiej, nieszczcie za polegao na tym, e monarchowie nie potrafili, raczej wprost nie chcieli zagra jedyn kart, jaka w og�le istniaa, to znaczy wyrwa �w tum spod wpyw�w magnackich i przycign go do tronu. Dokazywa tej sztuki Kazimierz Jagielloczyk, po nim Jan Olbracht i Aleksander. Dwaj ostatni Jagiellonowie odwracali si z niesmakiem od herbowego posp�lstwa, Zygmunt III doprowadzi t metod do fatalnego ideau. Dw�r wybra u nas arystokratyczn doktryn rzdzenia.

Kiedy u nas powoywano na tron ostatniego z Waz�w, we Francji ju panowa, lecz jeszcze nie rzdzi, dziesicioletni Ludwik XIV. Pastwo zbliao si do tej epoki swego rozwoju, kt�r susznie nazywano Wielkim Wiekiem. Arystokracja francuska bya pod niekt�rymi wzgldami jeszcze bardziej niebezpieczna od polskiej i litewskiej. R�wnie ambitna, chciwa i bezwzgldna, przejawiaa znacznie wiksz pochopno do zdrady. Ale jej zote czasy koczyy si w sensie politycznym. Kr�l nie degradowa wcale swoich diuk�w i markiz�w, wybacza i takim, co sugiwali zbrojnie przeciw ojczynie. Pozwala im byszcze, lecz tylko jako wasnym satelitom. Wydawa bajeczne sumy na dw�r, stwarza jedyne w kraju rodowisko towarzyskiego znaczenia, typowe „targowisko pr�noci". Obsypywa arystokracj askami, lecz trzyma j przy sobie, pod wasn rk monarsz, z dala od polityki. Rzdzi za wesp� ze sztabem udzi fachowych, stanu poledniego czsto, z reguy we wszystkim ode zalenych.

W Rzeczypospolitej Zygmunt III zapocztkowa i umocni porzdek bdcy zaprzeczeniem tamtego skutecznego systemu. Popenione zostay niewybaczalne bdy w technice rzdzenia. Kr�l pozwoli wyrosn prowincjonalnym stolicom magnackim, wacicieli za ich obdarzy znaczeniem politycznym, odstpi im niejako wadz faktyczn. A w zaoeniu Zygmuntowi„regalici"

mieli dopomaga przemianie Rzeczypospolitej w monarchi absolutn!

Zamek warszawski sta si za Waz�w prawdziwym muzeum sztuki, lecz ani na chwil do Wersalu w innym wzgldzie si nie upodobni!. Nigdy nie by magnesem dla monych. Radziwi zstpowa z wyyn, przyjedajc tu z Niewiea. Dokadnie tak samo rzecz si miaa z Koniecpolskim z Brod�w, Winiowieckim z ubni�w, Lubomirskim z Winicza. Nie pastwowa wcale, lecz prywatna stolica bya dla kadego z tych pan�w odskoczni do kariery i fundamentem wielkoci. W Warszawie trzeba byo caowa do monarsz, zasiada wr�d wsp�zawodnik�w, dba o pierwszestwo, trwoni na to pienidze.

Wojewoda Krzysztof Opaliski - na firmamencie senatorskim gwiazda nie najpierwszej wcale wielkoci - upatrzy sobie Sierak�w na rezydencj. „Niech to bd u mnie Niepoomice" - napisa do brata.

Niepoomice prawdziwe byy siedzib Kazimierza Wielkiego i Jagiellon�w. Rad w nich przebywa Stefan I. W Niepoomicach przyszed na wiat Wadysaw IV, za kt�rego rzd�w skreli pan wojewoda poznaski przytoczone przed chwil, wielce treciwe zdanie. Otworzy serce przed bratem, wyjawi prawd, kt�rej w senacie na przykad lub na dworze jawnie gosi jako jednak nie wypadao.

Regalici Zygmunta III oraz ich potomkowie naprawd okazali si takowymi, lecz na wasny rachunek. Taki oto rezultat przyniosy pobone yczenia zaoyciela naszej trzeciej dynastii. Jego modszy syn, nieszczsny Joannes Casimirus Rex musia ratowa pastwo z prawdziwego potopu klsk i nieszcz. Zadanie mia beznadziejnie trudne, skoro ci, do kt�rych naleaa moc rzeczywista, jak o renic oka dbali o swoje prywatne Niepoomice. Los tamtych, koronnych, mniej im doleg.

Rzeczpospolita bya zdolna do rozpaczliwych zryw�w w obronie wasnej, wieczonych nawet powodzeniem, lecz w sensie wojennym tylko. Zwyka szlachta i mieszczastwo odczuwali przewanie patriotyzm prawdziwy, chop okaza si mia zadziwiajco skory do powice za kr�la i wiar. Czynniki spoeczne dla pastwa wartociowe stanowiy cenny potencja, lecz w dziedzinie polityki czynnej znaczyy mniej wicej to samo: nic albo prawie nic. Dziedzic m�g sejm zerwa, lecz z namowy i za pork magnata. Sejmiki - z wyjtkiem trzech w caej Rzeczypospolitej - basoway wielmonym. Tym za tylko dwie siy zamci mogy osignit ju szczliwo doczesn: wojna i wasne pastwo, jeliby ulego wzmocnieniu.

Krzysztof Opaliski by szwagrem hetmana Stanisawa Koniecpolskiego.

Zgon znakomitego wojownika i statysty skoni, jak pamitamy, hospodara wooskiego do smtnych przewidywa, ludzi za zabobonnych do zych wr�b o przyszoci. W panu wojewodzie poznaskim obudzi nastpujce refleksje:

A to dokoczy wielki czek, a mnie nabawi Kowla, na kt�ry majc przywilej dostateczny wyjedam do Brod�w jutro rano. Zdarzyby by Pan B�g po kim inszym bra, nie po nim, ale taka jest wola niebian.

Spraw spadku Wadysaw IV szybko zaatwi, bo petent mia poparcie kr�lowej i zachowywa si skromnie: „Chwali kr�l to umiarkowanie i zgoa rad odjedam, nie tylko em wzi, ale e i dalej spodziewam si bra." Wesolutko pisa Opaliski, senator, kt�ry w owych krytycznych dniach raptim jedynie, czyli chwilowo, „zabawny" by w Warszawie, gdzie troszczy si wycznie o wyej om�wione kwestie.

W bezokoliczniku „bra" streszcza si wyranie ideologia polityczna magnat�w owej doby. Ludzi tego pokolenia, kt�remu przyszo rozstrzyga za tragicznych rzd�w Jana Kazimierza. Mona by najwyej wyczyta na ich tarczy inny jeszcze czasownik, mianowicie „trzyma". Pod adnym pozorem nie odda tego, co si ju wzio - w sensie posiadania materialnego i przywileju!

Ci ludzie wzroli w stworzonym przez sam dynasti klimacie pierwszestwa interesu prywatnego. Czas�w Stefana I aden z nich nie pamita. Znali je z kronik i z dziadowych opowiada najwyej. Kiedy za Zygmunta III sejmy pod presj konfederacji onierskich uchwalay ogromne podatki, kr�l najpierwszy kaza sobie zwraca to, co wyda na wasne, wbrew woli stan�w rozpoczynane przedsiwzicia.

Pomimo tylu zniszcze wojennych pozostay nam po owych wielmoach wietne pamitki. W wielu starych kocioach oglda moemy na nagrobkach postacie w pancerzach, tarcze herbowe, na kt�rych widniej klejnoty przodk�w po mieczu i po kdzieli. Wielki pan dba o splendor rodowy, mia wasnych marszak�w nadwornych, pilnych str��w ceremoniau. Rotom swym sprawia barw r�nic si od koloru i kroju mundur�w wojsk ssiada innego senatora Rzeczypospolitej. Prywatne armie poddanych nie mogy wszak wyglda tak samo jak puki kr�la! Reprezentoway pastwa winiowieckie, potockie, zasawskie... Tene sam pan pamita jednak o koniecznoci zaopatrywania swej piechoty w ochronne pludry p�cienne, by nie niszczya na co dzie drogiego moderunku waciwego. Pycha i okazao swoj, a skrztny rachunek swoj drog...

Ot� ten rachunek! O nim potomno zapomniaa zupenie.

I trzeba dopiero niedyskretnych szperaczy, kt�rzy publikuj listy prywatne, by wyszo na jaw, e wojewodowie ub�stwiali grosz nie sabiej ni ormiascy kupcy,

Dostojestwo rodu znamionoway na zewntrz rzeczy najrozmaitsze, a zawsze imponujce. Krzesa senatorskie, infuy biskupie, „wzgldy i urzdy", parantele i koligacje, drzewa genealogiczne... Gdyby jednak te ostatnie rozstrzygay o hierarchii magnackiej, na pierwszym miejscu musieliby w Rzeczypospolitej janie ksita Druccy (kt�rzy w XVII stuleciu przybrali dodatkowo nazwisko Lubeckich). Rodow�d ich wrasta w wiek X, jest wic niemal r�wny piastowskiemu, a od jagielloskiego lepszy. Tymczasem wybili si dopiero w XIX stuleciu, dziki talentowi ksicia-ministra Ksawerego. Zaledwie dw�ch jego przodk�w dostao si do senatu Rzeczypospolitej, i to u schyku jej niepodlegoci, w dodatku na miejsca polednie, od kasztelanii krakowskiej i wileskiej bardzo odlege. Ksita Druccy-Lubeccy mieli na swej tarczy herbowej wiele czcigodnej patyny, lecz mao roli na wasno i dukat�w w sepetach, a to wanie okrelao pozycj czowieka w Rzeczypospolitej „szlacheckiej".

Nasza magnateria bya w istocie rzeczy plutokracj herbow. Teza w stosunku do tradycji dosy bezceremonialna, ale do prawdy mocno chyba podobna. Nie pojmuje si pewnych fenomen�w dziejowych, kt�re si przydarzyy za Jana Kazimierza, zapomniawszy o umysowoci g�wnych aktor�w dramatu. Wierno, heroizm, sawa obroc�w ojczyzny, posuch wobec wymaga polityki czy strategii — to byy dla nich mgawice. Koczy kampani wojenn natychmiast po wygranej bitwie walnej, bo utrzymanie prywatnych regiment�w w polu kosztuje! Skapitulowa raczej ni walczy w trudnych warunkach i na wasnej, zotodajnej glebie! Mentalno posiadacza, kt�ry dokadnie wie, na czym si jego wiat wspiera. Ci, co w sensie materialnym wiele maj do stracenia na tym padole, czsto przejawiaj zbyt daleko posunit ogldno w postpowaniu politycznym. Raczej si ich nie widuje wr�d takich, kt�rzy dla zasady moralnej gotowi powici wszystko.

Nasi najwysi dostojnicy owej doby nie byli zawodowymi wojskowymi ani politykami, z czego innego yli i roli. Wielkie urzdy piastowali poniekd dziedzicznie dlatego wanie, e naleeli do rod�w najbogatszych. Odnosio si to w pewnej mierze take do godnoci duchownych. Ilu krewniak�w wypromowali wysoko biskupi Myszkowski, Gembicki i inni! Sukcesy pastwa nie nagrodziyby tym ludziom ruiny majtkowej. Kiedy podczas elekcji 1648 roku przyszo do deklarowania ofiar na potrzeby ojczyzny, niele wszak poszkodowanej pod Korsuniem i Piawcami, skpstwo personat�w pobudzao pos�w do miechu.

Najwiksi w Rzeczypospolitej zaczynali traktowa jej sprawy po abnegacku. Tak zupenie, jakby si bali ponownie utopi grosz w przedsiwziciach wojennych, kt�re dopiero co okazay si nad wyraz trudne.

U schyku 1938 roku prasa wiatowa publikowaa zdjcie znanego przemysowca czeskiego, kt�ry nazajutrz po zajciu Pragi przez Hitlera pewnym krokiem wchodzi w bramy swej ogromnej fabryki, gestem doni zachcajc personel do podjcia pracy. Wolno si domyla, e gosi wtedy ideologi tak zwanego warsztatu. Znamiona podobnej postawy yciowej odczyta mona w postpowaniu wielu naszych magnat�w w czasach Jana Kazimierza oraz w p�niejszych.

Ludzie zdeprawowani jako obywatele nie przestawali by elit polityczn Obojga Narod�w. Przecitny szlachcic wynosi ze szk� uwielbienie dla panujcych stosunk�w. Janie wielmoni podr�owali, studiowali za granic, znali wiat i jego urzdzenia. Tote oni najlepiej zdawali sobie spraw z niedostatk�w i dezorganizacji Rzeczypospolitej. Magnat pisywa niemiosierne satyry, pitnowa warcholstwo, sobkostwo, rozrzutno, rozstr�j wadz, rozpacza, rwa wosy oraz sejmiki, sejmy, trybunay, sobiepani, rozpaja motoch herbowy, przekupywa go i sam bra kubany.

Czowiek jest bezbronny wobec wasnego przywileju. To prawo historii tylko w wyjtkowych okolicznociach dopuszcza wyjtki. Ono te stanowi klucz do zagadki naszych dziej�w w dobie nie tylko klski, lecz i zastoju umysowego. Bo wydaje si faktem, e owo prawo sabnie, gdy umysy si budz. - Rozprawiamy teraz o czasach, w kt�rych cenzurowano wiersze Kochanowskiego, Mikoaja Reja w og�le skrelono z rejestru pisarzy polskich, poniewa by innowierc. Czowiek tak wybitny jak Jerzy Ossoliski nie m�g wznie si ponad kontrreformacyjn zacieko. Racjonalizm pojmowany jako trzewo myli dozna u nas klski totalnej.

Magnatom wystarczao jednak wiedzy i praktycznego rozsdku, aby lekceway bajdurzenia o wszechpotdze mnego rycerstwa, zwoanego na pospolite ruszenie. Byo im jasne, czym gro wojny, rozpalajce si na rozmaitych frontach kolejno, lecz rycho si rzeczy zczone w jeden poar trzech cian Rzeczypospolitej. Studia Wadysawa Czapliskiego przypomniay senatorsk niewiar w moliwo ocalenia oraz skojarzon z ni trwog przed grocym zwizkowemu pastwu rozbiorem. Z tego rodzaju przekona wynikn musia program, raczej odruch polityczny, majcy na celu zachowanie dw�ch rzeczy tylko - caoci przywilej�w oraz granic, chociaby pod obcym protektoratem. Jedyne prawdziwe r�nice polityczne midzy wielmonymi

wynikay z ich rozmaitych sympatii wobec zagranicy. Jedni ufali Francji, inni Austrii. Opr�cz tych orientacji g�wnych zjawiay si drugorzdne. Byway i takie oczy w Rzeczypospolitej, kt�re obracay si z nadziej ku jej lennikowi, ksiciu Prus.

Nie mona si poapa w naszych dziejach �wczesnych, jeli si nie bdzie stale pamita o nie ustajcej ani na chwil grze koterii, walczcych o znaczenie, apanae i wadz. Zada do rozwizania byo mn�stwo, w yciu politycznym jakby zabrako spraw merytorycznych. Pozostay personalne i grupowe, wiodce do osobistych czy partykularnych karier. Taki stan rzeczy to penia, jeli nie dno kryzysu. Spoeczestwo w politycznym rozkadzie.

Tak wic klczce w wieym niegu tumy dziedzicznie ju a fatalnie obcione) szlachty uroczycie dzikoway Bogu za nowego pana, kt�remu cakiem susznie nie ufay ani za grosz.

Na samym pocztku roku 1649: „Dnia 20 ianuarii ksi pan hetman Janusz Radziwi zebrawszy wojsko zacigowe Wielkiego Ksistwa Litewskiego ruszy z Brzecia do Turowa."

Trwao energiczne oczyszczanie z powstania ziem biaoruskich. 9 lutego po cikich szturmach zdobyto Mozyrz, lecy na poudniowej granicy Litwy.

Nasi te zaczt kontynuowali wiktoryj, siekc i palc domy, a najbarziej Niemcy, kt�rzy nie tylko samym Kozakom, ale niewiastom i dzieciom nie przepuszczajc; kto m�g - uszed, ale niewiele ich pouchodzio - opowiada towarzysz husarski, Bogusaw Kazimierz Maskiewicz. Pukownika Micheka wzito z niemao wini�w, kt�rego tame z nimi na pal wbito. Ksi pan hetman chcc trupy widzie kaza spod kadej chorgwie dwom towarzystwu pilnowa siebie, gdziem i ja spod chorgwie ksicia koniuszego Bogusawa Radziwia z drugim towarzyszem pilnowa ksicia pana hetmana. I gdymy midzy g�rami i chrustami, ile pod ten czas goymi, objedali trupy, jednmy uciech mieli jakoby na owach, bo nieprzyjaciel uchodzc botami i rowami, kady z osobna chcia si ukry przy chrucie, ale e goe byy chrusty, kadego wida byo z g�ry; kt�rych nasi z g�ry jedni z ptaszynek, drudzy z muszkiet�w, kady swego ubija. Jaki taki z nich wykrada si przecie jak zajc w pole, ale i tam mao wsk�ra, bo go chorgwie stojce w polu postrzegszy rozsiekali i r�no mordowali.

22 lutego stan hetman pod Bobrujskiem.

Widzc nieprzyjaciel, ze nie przelewki, upokorzy si ksiciu poddajc si, gdzie popi wyszli z procesjami. Ale im to nie pomogo ju, bo wszedszy w miasto kaza wszystkich zdrajc�w apa,

gdzie pukownika Poddubskiego midzy Kozakami wzito. Mieszczanom jednak nie wszystko przebaczy ksi [...] Po wszystkie (trzy) dni mieszkania naszego w Bobrujsku tracono wini�w, na pal wbijajc; wprz�d Poddubskiego, kt�ry by na palu od godziny do godziny yw, a gdyby go tak w lecie wbito na pal, m�gby by yw ze trzy dni; tak kat wygodzi dobrze.

Wojsko rycho opanowao sztuk odnajdywania ywnoci poukrywanej przez mieszkac�w w jamach ziemnych:

Ja sam miewaem wicej trzydziestu beczek r�nego zboa, jakomy w Rzeczycy mieszkali. Ale za chopi albo raczej mieszczanie z godu potem umierali.

Dziao si to wszystko w zasadniczej niezgodzie z oficjaln polityk pastwow. W grudniu kr�l i Chmielnicki ogosili manifesty o zaprzestaniu dziaa wojennych, hetman zaporoski odszed spod Zamocia wziwszy okup. W tym samym czasie, w kt�rym Janusz Radziwi sroy si na Biaorusi, Adam Kisiel prowadzi pertraktacje pokojowe w Perejasawiu.

Powr�ciwszy z Polski na Ukrain, w samo Boe Narodzenie (wedug starego stylu) przyby Chmielnicki do Kijowa. Powitano go tam jak tryumfatora, wybawiciela, p�boga prawie. Szczeg�lnie mu nadskakiwa obecny akurat w miecie patriarcha jerozolimski. Udzieli zwycizcy rozgrzeszenia ze wszystkich grzech�w przeszych i przyszych, a to bez spowiedzi, da mu lub z przebywajc w Czehrynie pani Czaplisk. Posa jej w darze „trzy wiece, kt�re si same zapalaj, i mleko Najwitszej Panny". Zakonnik, oddawca owych nadprzyrodzonych dar�w, dozna niemiej przygody. Pierworodny syn hetmana, Tymoteusz, spoi duchownego gorzak i opali picemu brod.

Dyplomata wgierski, kt�ry w tym mniej wicej czasie opuszcza ob�z zaporoski, po cichu powiedzia Polakom, e przykro mu bywa wr�d ludzi r�wnie srogich i „irracjonalnych".

Po jednej stronie samowola magnacka i tpy konserwatyzm szlachecki, po drugiej daleko posunity prymitywizm. I tu, i tam nieprawdopodobne okruciestwo. Plany Jerzego Ossoliskiego mogy ocali, wyprowadzi z chaosu i Polsk wraz z Litw, i Ukrain. Zanadto jednak przerastay swoj epok. Byy zbyt finezyjne, za trudne dla �wczesnego yjcego pokolenia. Ale czy naprawd tylko dla niego? P�niejsze dzieje nie samej tylko Polski, lecz i wiata, nie skaniaj do odpowiedzi optymistycznej.

Kanclerz dobrze obliczy podczas elekcji. Od razu wzi g�r nad kr�lem i pokierowa jego pierwszymi krokami. Pod wpywem Ossoliskiego Jan Kazimierz, niezalenie od program�w i akcji oficjalnych, od siebie da zna Chmielnickiemu, e przyrzeka speni jego dania. Powstrzyma si od rozpoczcia trudnej dla Kozak�w kampanii zimowej, nie da dow�dztwa ich miertelnemu wrogowi,

Jeremiemu Winiowieckiemu. W lutym 1649 roku przybyli do Perejasawia komisarze Rzeczypospolitej. Przewodniczy im wojewoda kijowski Adam Kisiel. Przywi�z turkusow buaw oraz czerwon chorgiew z biaym orem i napisem: Joannes Casimirus Rex Poloniae. Przy pierwszym zaraz spotkaniu wrczy Chmielnickiemu te insygnia wadzy.

Jerzy Ossoliski posun si politycznie bardzo daleko, a do granic ostatecznoci. Wycignitej do zgody prawicy kanclerskiej Ukraicy nie przyjli, Polacy i Litwini jej nie podtrzymali.

Przebieg narad perejasawskich przedstawi Henryk Sienkiewicz w niczym, ale to w niczym nie przesadzajc. Mona nawet twierdzi, e Ogniem i mieczem stworzyo obraz zagodzony. Chmielnicki upokarza pos�w, jak m�g, ly ich, nie chcia m�wi o prawdziwym ukadzie. Otoczenie jego zachowywao si jeszcze gorzej, a niewtpliwie szczerze. Bo pijany przewanie hetman zaporoski pozowa, zgrywa si - pomimo szumu w gowie - na zimno i celowo. Demonstrowa podwadnym wasn nieugito. Takie przynajmniej wraenie pozostawia uwana lektura sprawozda z owej nieszczsnej legacji.

Zaraz na wstpie powiedzia Kisielowi: „Wojska w kupie nie masz, pukownicy i starszyzna daleko; bez nich nie mog i nie miem nic uczyni: idzie o zdrowie moje." A w ostatnim dniu, kiedy ju postanowiono, e zawieszenie broni trwa ma do 22 maja, po czym rozpoczn si nowe pertraktacje: „Nie wiem, jako druga komissyja stanie, jeli moojcy na dwadziecia albo trzydzieci tysicy wojska nie stan i udzielnym swym odrezanym pastwem kontentowa si nie bd."

Adam Kisiel wyzby si zudze, uzna wojn za nieuniknion. „Chmielnicki, choby i chcia, czerni powcign nie moe i kt�rej godziny chciaby si odkry z tym, teje godziny zginie" - pisa do kr�la. To samo wyzna wkr�tce na torturach setnik kozacki imieniem Fiedko: „Choby Chmielnicki chcia si zgadza, to nie moe, tak si czer zbestwia, eby znosia szlacht albo sama gina."

Szlacht polsk oczywicie. Tene sam setnik, w zdaniu bezporednio poprzedzajcym przytoczone zeznanie, powiedzia prowadzcym ledztwo, e dow�dc jednego z operujcych w pobliu oddzia�w kozackich jest niejaki Hornostaj, szlachcic.

Hornostajowie pochodzili z ziemiastwa kijowskiego. Jeden z nich za Zygmunta Augusta by wojewoda nowogr�dzkim. Inny nalea do wsp�pracownik�w kr�lowej Bony. W rodzie tym powtarzay si imiona Iwana, Hawryy, Ostafiego, Onikieja, Hermogenesa. Krzywa los�w familii Hornostaj�w herbu Hippocentaurus wymownie poucza o skomplikowaniu stosunk�w wewntrznych Rzeczypospolitej

oraz o tragicznych skutkach nieliczenia si z caym ich trudnym bogactwem: spod Kijowa do Nowogr�dka na godno wojewody i znowu na Ukrain, ale ju na setnika jej wojsk powstaczych. Hornostaj�w grzebano w cerkwiach ich wasnych fundacji.

Wojewoda Kisiel powraca wraz z towarzyszami na zach�d, wdrowa przez kraj, kt�rego rynki zawalone byy upem piawieckim. Wory srebra sprzedawano za byle grosz, kupcy moskiewscy robili w Kijowie zote interesy. Opowiadano, e Chmielnicki zakopa w Czehrynie kilkanacie beczek kosztownoci, ma dwadziecia cztery skrzynie szat oraz sto trzydzieci rumak�w rasy tureckiej (konie poledniejszego gatunku tabunami brodziy samopas w niegu, zdychay masowo z godu). W Zwiahlu zatrzyma si Kisiel w domu jakiej kunierki, ony pukownika kozackiego, kt�ra podaa jado na wspaniaym srebrze zdobycznym i kpia z Chmiel, e tak skromnie yje, ,,koli Boh da mnoho wszeho".

Losy trzech narod�w znalazy si na asce odruch�w ludzi pierwotnych. Takich, kt�rych dalsza wojaczka i upy nciy bardziej ni mono wyodrbnienia Ukrainy w „odrezane pastwo", czyli wstp do jego politycznego zr�wnania z Koron i Litw.

„Wiksza daleko poowica chopstwa ebrz pokoju i zemsty od Boga nad Chmielnickim i swawolestwem" - zapisa Wojciech Miaskowski, jeden z koleg�w Kisiela. Przesadzi na pewno chyba, lecz nie zmyli. Tatarzy pognali ju na Krym wiele i chopskiego take jasyru. W Stambule mona byo podobno kupi niewolnika za uk albo gar strza. '

Zebrany w Krakowie sejm koronacyjny zawi�d kanclerza. Senat zgodzi si przynajmniej z zasadnicz myl Ossoliskiego, pozwoli na wojn z Turcj. To wymagao przejednania Kozak�w. Posowie uchwalili nowy, pidziesiciotysiczny zacig wojska na obron granic, o adnej akcji zaczepnej sucha nie chcieli. Specjalna komisja pilnowa miaa, aby Zaporoe nie otrzymao zbyt wielu ustpstw, szlachta dyszaa dz rozprawy z buntownikami, popularno Jeremiego Winiowieckiego rosa zawrotnie. Izba daa kary dla wodz�w spod Piawiec, lecz zapomniaa jako, e sawny ksi take si tam nie popisa. Czsto tak bywa przy rozrachunkach, e ten i �w z winowajc�w nie tylko wylizgnie si z obierzy, ale awansuje na prokuratora.

W maju Chmielnicki przyj nowego posa, Kazimierza miarowskiego, jak ostatniego z pachok�w. Pismo kr�lewskie przeczyta i rzuci swemu sekretarzowi tak, e upado na ziemi. miarowski, wykonujc instrukcje warszawskie, wda si wkr�tce w tajne rozmowy z pukownikami, pragnc ich skaptowa i obali hetmana.

Jeden z nich wyjawi te zabiegi. Pose Jana Kazimierza zosta przez Kozak�w posiekany szablami czy te city w ten spos�b, e zakopano jeszcze yjcego.

Moskwa odm�wia Chmielnickiemu pomocy, przyrzekli j za to Tatarzy za zgod Turcji, kt�rej poselstwo hetmana ofiarowao poddastwo Ukrainy, a podobno i zmian wiary. Trway w najwyszym stopniu niepokojce pertraktacje z ksiciem wgierskim Rakoczym. W niewtpliwym porozumieniu z nim pozostawali r�wnie obraony na kr�la Janusz Radziwi i Jeremi Winiowiecki, pragncy za wszelk cen odzyska swe pastwo zadnieprzaskie.

Jan Kazimierz ukoronowa si w styczniu 1649, 31 maja polubi wdow po bracie, Ludwik Mari, na tronie czu si jednak bardzo niepewnie, bo za wiele niebezpieczestw grozio. Chmielnicki namawia Rakoczego do signicia po koron polsk, z Tatarami ukada si w ten spos�b, e jasyr bra im wolno bdzie dopiero na zach�d od Wisy. Rezydent pruski w bardzo oryginalnych sowach sformuowa swe prognostyki polityczne: „Oby B�g strzeg, aby przynajmniej ocienne pastwa nie chciay si wmiesza w t spraw."

Jeszcze przed elekcj Jan Kazimierz przybra tytu dziedzicznego kr�la Szwecji.

W lipcu kilkutysiczne wojsko polskie skupio si w Zbarau i okopao wok� tej wietnie, na zachodni ad ufortyfikowanej twierdzy. Dowodzili trzej regimentarze - Andrzej Firlej, Stanisaw Lanckoroski i Mikoaj Ostror�g. Znajdowa si przy nich Aleksander Koniecpolski i Marek Sobieski, starosta krasnostawski. Wkr�tce przyby ze swymi pukami Jeremi Winiowiecki. Chmielnicki, kt�ry obieg Zbara ogromn, kilkakro przewaajc si, mia teraz wszystkich swych g�wnych, osobistych i politycznych, wrog�w jakby w potrzasku. Do obroc�w twierdzy zalicza si bowiem take Daniel Czapliski.

Wojsko cofno si poprzednio z wysunitych pozycji, poniewa regimentarze nie zdoali opanowa popochu, co sam Firlej stwierdza, prawdom�wnie, bez ogr�dek. Ale znalazszy si w Zbarau i w kupie poprzysigo sobie nie da „nieprzyjacielowi i dalej, chyba po gowach swoich" i dotrzymao sowa.

Ju w niedziel, 11 lipca

Kozacy i wszystkie ordy okiem nieprzejrzane naokoo do szturmu nastpili. Wielki strach na niebywaych nastpi. Procesyje z Najwitszym Sakramentem nas otrzewiy. Do zamku szturmowali z dzia i najwicej szkodzili. Gdy atwiej byo tego dnia u nas w obozie o kule ni w powiecie lwowskim o kokoszy owoc [...] Zmrokiem odstpi Chmielnicki i chan ze z bardzo nadziej.

Gdy, co Chmiel Chanowi obieca, e mia w naszym obozie nocowa, musia nazad ze wstydem do swego cign.

Przebieg pierwszego szturmu okaza si zapowiedzi wr�ebn. Korsu i Piawce nie miay si ju wicej powt�rzy. Kto obiecywa sobie zaprowadzi Tatar�w za Wis i na tym fundowa plany polityczne, ten si grubo przeliczy. Na razie bowiem goci rozczarowanego Islam Gireja na wasnej ziemi.

Obleni odbijali szturmy jeden po drugim, sami szli na wycieczki, cieniali kolisko wa�w, walczyli na biay or, cepy, bryami ziemi i kamieniami z proc. Podpalali hulajhorodyny, zdobywali bro, proch i sztandary. U schyku lipca,

gdy noc przysza, i konie musielimy okopa, bo jeszcze bardziej w nocy strzelali. A e trzecim waem nas osypali; miedzy kt�rymi usypali szace tak wysokie, e w obozie naszym psa ubijali. To si ludzie w ziemi jako kreci ryli,

lecz nie kapitulowali.

Tych, co usiowali zbiec do wroga, karano jednako - chop�w i szlacht. ywym obcina kat rce i nogi.

Stary si ze sob siy jednakowo wierne obyczajowi, kt�ry si przejawia nie tylko w okruciestwach. Jeremi Winiowiecki wymienia z Chmielnickim cierpkie, lecz pozbawione grubiastw listy. Obiecywa ask swym poddanym z Zadnieprza, poniewoli - jego zdaniem - zmuszonym do udziau w powstaniu. „Jednak aby ich Wasza Mo przy sobie nie trzyma, i owszem do dom�w odprawi, pilno dam. - Co ja zechc odwdziczy czasu swego Waszej Moci" - wyniole koczy episto knia. Nie poprzestajc na tym, wysa Winiowiecki do poddanych dworzanina, pana Brzestowskiego, z uniwersaem. Oryginalny pose krzykn od bramy, aby obie strony przerway ogie, wyszed na przedpole i odda pismo pierwszemu z brzegu atamanowi. Nazajutrz znowu pojawi si przed waami i przez dwie godziny wyczekiwa na odpowied, kt�rej nie otrzyma.

e Polacy uszanowali misj im Brzestowskiego, to atwo poj. Czyby jednak i Kozacy mniemali, e pan feudalny, nawet oblony przez wasnych chop�w, ma prawo przemawia do nich? A moe uwaali, e Winiowiecki do niedawna prawosawny - to jednak sw�j, nie Lach?

Przy Chmielnickim zawsze krcio si sporo czarownic, w Zbarau ksia egzorcyzmami odpierali ich uroki. Z dzia kozackich leciay na ob�z polski kbki nici, nawinitych ,,na opak". Staa na przedmieciu baszta dbowa, a korzysta z niej

najwicej jezuita, ksidz Muchowiecki, nasz Ukrainiec z kolegium perejasawskiego, kt�ry i dobrym strzelcem jest, i mia wilesk guldynk prawie dobr; tak, e ich dwustu pitnastu przez :o oblenie, jako si wszyscy zgadzali, ubi ten ksidz z swojej rusznice.

Lepiej mu si poszczcio ni bernardynowi, ojcu abkowskiemu, kt�ry dosta kul dziaow w krzye i skoczy w kilka godzin. Kiedy poleg mierci oniersk pan Mikoaj Domaradzki, towarzysz chorgwi husarskiej Winiowieckiego, zagrzebano go w wale obronnym. Cmentarz by dla arianina zamknity.

W tyche dniach kapitan armatny postrzelony, kt�rego gdy minister, JMPana kasztelana beskiego [czyli Andrzeja Firleja] kapelan, chcia dysponowa, od naszych ksiy wybity i wygnany z zamku. Jednak nie rewokowawszy ten kapitan dzi umar.

Oblony Zbara to Rzeczpospolita w miniaturze. Ju nawet braterstwo broni nie rozbrajao fanatyzmu. Niebezpieczestwo zewntrzne musiao go podsyca.

Od czasu do czasu tylko odzywa si zdawao sabe echo lepszej przeszoci. Podczas doranie, spontanicznie nawet obwoywanych przerw w dziaaniach, wojacy stron obu - wci wszak bdcy obywatelami tego samego pastwa gawdzili przyjanie, wypytywali si nawzajem o rodziny, czstowali tabak. Zdarzyo si, e pewien yd, taboryta polski, spotka si z tak sam powinno u Kozak�w penicym rodakiem, „bo od siebie niedaleko wod brali". T drog otrzymali regimentarze wane wiadomoci.

Zbara broni si, Islam Girej to zapowiada Polakom ksim, czyli generalne g�w cinanie, to zn�w m�wi co og�lnikowego o lepszej przyszoci, od p�nocy wisia nad Ukrain Janusz Radziwi ze swym wojskiem. 30 lipca rozbi on pod ojowem Stanisawa Krzyczewskiego, miertelnie rannego wzi do niewoli.

oj�w ley nad Dnieprem. Piechot i cay sw�j ,,lud ognisty" wysa ksi rzek, bajdakami, na kt�rych stany hulajhorodyny, „eby tym snadniejszy do brzegu nieprzyjacielskiego mie przystp". Do Kijowa jest stamtd zaledwie kilkadziesit kilometr�w. Hetman m�g kadej chwili rozpocz energiczne dziaania... gdyby chcia.

Kozak�w pod Zbaraem mocno niepokoiy wiadomoci, e „Litwa ni onom, ni dzieciom nie folguje, gdzie do miasteczka wpadnie", a Chmielnicki nie ma czym zasoni si od jej strony.

Widocznie jednak Kozacy dbali przede wszystkim o rodziny wasne. Tu przed rozpoczciem oblenia schronio si w Zbarau kilka tysicy okolicznego chopstwa. Wkr�tce w obozie i w miecie zacz si g�d, ndzn ywno sprzedawano na wag zota, onierze si wydzierali pachokom straw, przeznaczon dla pan�w. Tum chopski ubaga wic wodz�w o pozwolenie wyjcia za way. W oczach wojsk ukraiskich Tatarzy zagarnli w jasyr wszystkich: mczyzn, kobiety i dzieci, cztery tysice Ukraic�w.

Taki sam los czeka i pozostaych, kt�rych pewno mierci godowej r�wnie wygnaa z miasta.

Umowa, e niewolnika wolno bdzie bra dopiero za Wis, obowizywaa w teorii.

17 lipca Jan Kazimierz ruszy z Lublina na odsiecz. Dziwnemu pochodowi hetmani Jerzy Ossoliski, kt�ry do rozumnych cel�w politycznych zmierza przebojem poprzez zasadnicze prawida taktyki tudzie strategii. Si byo mao. Kanclerz dugo sprzeciwia si pospolitemu ruszeniu, gdy nie chcia poddawa kr�la presji szlachty. Wierzy, e samo pojawienie si monarchy rzuci Kozak�w na kolana, umoliwi ukad. Z zawzitym uporem nie przyjmowa wiadomoci, kt�rych peno w zachowanych do dzi dnia listach i raportach �wczesnych. O tym mianowicie, e Islam Girej z wszystkimi ordami jest przy Chmielnickim.

Artyleri dowodzi w tej wyprawie dowiadczony w zaoceanicznych nawet eskapadach Krzysztof Arciszewski.

Co bdziem czyni, gdy nieprzyjaciel, osadziwszy tamtych pod Zbaraem, przyjdzie przeciwko nam komunikiem i nas osadzi, kt�rzy idziemy z motyk na soce?

- zapyta na radzie wojennej. „Dalby to B�g!" - odpowiedzia podobno optany monomani Ossoliski.

7 sierpnia czy te w przeddzie zjawi si u kr�la w Toporowie wyndzniay, utaplany w bagnie, przebrany za chopa onierz ze Zbaraa z listem Firleja. By to towarzysz chorgwi pancernej Jan Skrzetuski. Straszna przeprawa przez ob�z nieprzyjacielski, topiele i lasy nie wyczerpaa jego gotowoci do powice. Skrzetuski owiadczy ochot odbycia tej samej drogi w kierunku odwrotnym, tym razem z posaniem kr�lewskim. Istot przyniesionych przeze wiadomoci zatajono przed wojskiem.

W kilka dni p�niej podjazd pochwyci jakiego znacznego Tatarzyna z ordy nohajskiej, kt�ry potwierdzi obecno chana i doradzi Janowi Kazimierzowi porozumie si bezporednio z Islam Girejem.

W niedziel 15 sierpnia nieprzyjaciel zaskoczy wojsko kr�lewskie pod Zborowem, otoczy je na samej przeprawie przez Stryp. Padajce od kilku dni deszcze przemieniy tamtejsze drogi i groble w trzsawisko.

Chmielnicki zostawi pod Zbaraem do sabe siy, sam tak si uwin, e obleni nie zauwayli chwili odmarszu g�wnego korpusu. Postpi dokadnie wedug przewidywa Arciszewskiego, kt�ry w chwili krytycznej zdy

przynajmniej wyzyska teren - opar obron czoa kolumny o przeszkody naturalne.

Od czas�w Legnicy i Warny aden kr�l polski nie znalaz si w takich opaach, zgodnie twierdzili wsp�czeni. Zanioso si na to, e Jan Kazimierz gow pooy lub p�jdzie w ykach na Krym. Chan Islam Girej, kt�rego namiot widnia o mae wier milki od skraju rytych okop�w polskich, rozstrzygn jednak inaczej.

Bitwa trwaa przez niedziel do poniedziaku wiecz�r i bya krwawa. Ossoliski sam odwanie walczy. Wielkim mstwem popisa si kr�l, piechota, dragonia i pachokowie obozowi. Sowo monarsze tak ich zagrzao, e jednym uderzeniem odrzucili wdzierajcych si do Zborowa Kozak�w, zdobyli dziaa i chorgwie. Zamylano ju o wsadzeniu ciur�w na konie szlacheckie, kiedy goniec tatarski przywi�z list chana. Islam Girej godzi si na rozpoczcie rozm�w, da, aby Jan Kazimierz wysa swego „wielkiego wezyra" na przedpole, gdzie nie omieszka wyjecha r�wny mu stopniem dostojnik krymski.

Inicjatyw do pertraktacji dala strona polska. Noc jeszcze powi�z pismo ten sam Nohajec, kt�ry przed kilku zaledwie dniami rzetelnie informowa i dobrze radzi. Protesty Chmielnickiego uciszy Islam Girej atwo, sowami penymi wakich treci:

Nie znasz pomiarkowania, skoro kr�la, pana swego, chcesz do ostatka zniszczy, kt�rego pastwo i tak ju pod dostatkiem spldrowane. Tu trzeba miosierdzie pokaza i dlatego ja, jako monarcha rodowity, znajc pomiarkowanie, z bratem moim, kr�lem, zniosem si, pogodziem i um�wiem pojedna ciebie z twoim panem, a ty powinien to samo zrobi, bo w przeciwnym razie ja z kr�lem za jedno na ciebie.

Najlepsza dla sprawy ukraiskiej koniunktura trwaa przez niepene pitnacie miesicy tylko, od schyku maja roku 1648 do poowy sierpnia roku nastpnego. Bitwa pod Zborowem, kt�ra wr�ya pocztkowo powstacom peny tryumf, nagle zakoczya �w kr�tki okres. Przyczyn takiego stanu rzeczy by na pewno brak umiaru, skonnoci do kompromisu. P�niejsza historia dowioda niezbicie, e Ukraina moga osign wolno, a unikn rozbioru tylko w takim razie, jeliby pozostaa czci skadow Rzeczypospolitej. Prawa, jakimi cieszya si Litwa, stanowiy puap, naleao je uzna za szczyt przytomnych marze. Droga do ich urzeczywistnienia musiaa by duga i mozolna, lecz postpowanie chana pod Zborowem pokazao, czy mona byo liczy na pieszce ze skwapliw pomoc czynniki zewntrzne.

Bohdan Chmielnicki by na pewno wybitnym wodzem i doskonaym organizatorem.

Niepodobna wyda o nim trafnego sdu jako o polityku. Dziaa wszak pod bezwzgldnym naciskiem element�w w og�le niezdolnych do rozumowania politycznego. Byoby pewnie niesprawiedliwoci obarcza hetmana cakowit odpowiedzialnoci za to, e... nie spos�b waciwie orzec, jakie cele przywiecay Kozakom, kiedy odrzucili przywiezion przez Kisiela do Perejasawia ofert pokojow i zdecydowali si na wojaczk. O co chodzio? O przejcie Wisy i spustoszenie czci Polski? A po co? Wolno przypuszcza, e sprawy potoczyyby si mdrzejszym torem, gdyby Chmielnicki mia swobodniejsze rce.

Wielki wezyr Lechistanu, kanclerz koronny Jerzy Ossoliski, wyjecha konno w pole, gdzie si spotka z Sefer Gazi ag. Zachowywa si z godnoci, wyniole. Ledwie dotkn kopaka w odpowiedzi na niski ukon Chmielnickiego, kt�ry te przyby, bo m�g sobie pozwoli na kr�ciutki tylko i wycznie sowny sp�r z chanem.

Niewielu pewnie m�w stanu przeywao chwile tak tragiczne w scenerii r�wnie homeryckiej. Ossoliski pragn zawsze porozumie si z Kozakami przeciwko Tatarom. Na obficie zasanym trupami polu pod Zborowem, sterczc na koniu midzy frontami dwu wojsk, ukada si o co wrcz przeciwnego. I on potkn si o t sam zapor co Chmielnicki, o brak umiaru aczkolwiek w Polsce znacznie wicej byo ludzi trzewych ni na Zaporou. Adam Kisiel wyjecha wraz z kanclerzem na spotkanie z wysannikami chana...

Islam Girej

dosy wspaniale i pasko sta w namiotach swoich, ordyc�w strojnych koo niego sroga rzecz, osoby zacne, konie dobre, pancerze wyborne i janczar�w kilkaset przed namiotem. Sam w szubie ceglastej aksamitnej, sobolej...

Okazale si prezentowa i niemay sukces polityczny odni�s wasal sutaski.

Postanowiono podnie rejestr Wojska Zaporoskiego do czterdziestu tysicy g�w, wydzieli dla Kozak�w wojew�dztwa kijowskie, bracawskie i czernihowskie, wszystkie urzdy tamtejsze przeznaczy dla szlachty prawosawnej. Wojskom koronnym, ydom i jezuitom wstp do tego okrgu zosta wzbroniony, za to ziemiastwo uzyskao prawo powrotu do swych majtnoci. Metropolita kijowski mia zosta czonkiem senatu, a unia kocielna ulec zniesieniu.

Chmielnicki uzyska bardzo wiele... Po kr�tkim, lecz twardym sporze zaprzysig warunki, po czym upad do n�g kr�lowi, przeprosi go i wysucha

z ust podkanclerzego litewskiego upomnienia, aby stara si wiernoci zgadzi winy. Jan Kazimierz nie przysiga, bo i niewiele by w tym byo sensu. Ugod zatwierdzi musia sejm...

Z chanem Rzeczpospolita zawara przymierze zaczepno-odporne, obiecaa spaci zalege „upominki" i co roku si z nich uiszcza. Odstpia mu prawo wypasu trz�d w Dzikich Polach nad Dnieprem, Dniestrem i Bohem. Na kade wezwanie z Bachczyseraju Kozacy winni byli i z pomoc Tatarom, kt�rzy stawali si gwarantami ukadu kr�la z jego ukraiskimi poddanymi. „Ktobykolwiek Kozakom Zaporoskim jak szkod uczyni, taki ani przyjacielem, ani bratem naszym by nie moe" - napisa wkr�tce do Jana Kazimierza Islam Girej.

O zniesieniu paszczyzny nie byo w umowie ani s�wka. Jeden z jej punkt�w w zawoalowanej formie wyraa zgod na pewne kategoryczne danie tatarskie. Powracajc do domu moga orda „wojowa ziemie", to znaczy zagarnia ludno w jasyr. Droga spod Zborowa na Krym wiedzie przez Ukrain, a nie przez Polsk. Najbardziej haniebny punkt ugody zborowskiej wymownie poucza, e w roku 1649 zwycizca by tylko jeden, za to pokonanych a dw�ch.

Mino ju wicej ni p� wieku od czasu, w kt�rym Jan Zamoyski rozpocz urzeczywistnia program aktywnoci Rzeczypospolitej na poudniowym wschodzie, czyli na ukraiskim przymorzu. Rzdy kr�lewskie wolay zaj si Szwecj, Samozwacami, Moskw oraz krzywdzeniem prawosawia. Rzeczpospolita na poudniowy wsch�d nie posza, wobec czego Tatarzy przesunli zasig swych wpyw�w daleko na p�nocny zach�d.

Jesienny sejm w Warszawie ugod zborowsk niby potwierdzi. Biskupi nie wpucili metropolity Sylwestra Kossowa do senatu, unia nie zostaa zniesiona.

Rok 1650 by to dziwny rok, w kt�rym rozmaite nadzwyczajne wypadki zasze rzeczywicie na ziemi zawiadczyy, ile w historii narod�w znacz ludzkie nastroje, postanowienia i poszczeg�lne uczynki. Ogniem i mieczem po prostu przeskoczyo �w rok i dlatego o jego treci wiedz niemal wycznie zawodowi historycy.

W kocu stycznia stano pod Warszaw poselstwo moskiewskie, kt�remu przewodniczy Jerzy Gawryowicz Puszkin. Zatrzymano go na prawym brzegu, bo Kr�l nie chcia przyjmowa ambasadora inaczej ni w asycie licznych senator�w. Ju od wrzenia wschodni ssiad pomrukiwa w spos�b mao przyjazny.

16 marca Puszkin wraz z caym swym licznym orszakiem przeprawi si przez Wis.

Po warszawskiej stronie oczekiwa go w asycie gwardii podczaszy litewski Kazimierz Tyszkiewicz oraz chory koronny Wojciech Wessel. Od razu zacz si sp�r protokolarny o to, do czyjej karety wsi naley i kto ma zaj miejsce po prawej rce. Posano do kr�la po wskaz�wki, dyplomaci stali naprzeciw siebie i mieli czas na rozmow. Rozpocz j Tyszkiewicz uwag:

- em ja ciebie, panie Puszkin, gdy by w poselstwie ze Lwowem, przyjmowa, a mielimy praw rk.

- esz, Tyszkiewicz, a to i teraz prosie nas do swojej karety, a powiadasz znowu, e to kr�lewska kareta.

- Gdyby nie by w osobie carskiej, za takie sowa u nas bij w gb.

-I u nas durnych bij, kt�rzy nie umiej czci pos�w wielkich, bo ty tylko nas zniewaasz.

Wessel a dotychczas milcza, nie wtrca si do k�tni. Na obcesowe pytanie Puszkina Tyszkiewicz przedstawi koleg, wymieni jego tytuy chorego koronnego, starosty tykociskiego, r�askiego i biaostockiego.

- A czemu do mnie niczego nie m�wisz? - naciera Puszkin.

- Bo nie rozumiem, co wy m�wicie.

- A na c� ciebie gupiego kr�l do mnie przysa?

- Nie jam gupi, ale mnie do was gupich posano z tak wasz polityk. Ubrany m�j hajduk m�gby do was poselstwo odprawi.

- Bladyn syn tw�j hajduk i z toboju! Nie zaprzyj si tego przed kr�lem, jak nas bezczecicie. Nie tak nas, wielkich pos�w, p. kr�l Wadysaw szanowa i przyjmowa. Bdziemy wiedzie, jako si o to u kr�la domawia.

Jan Kazimierz kaza przez goca zaniecha sporu o protok� i speni wszystkie dania poselstwa. Zar�wno rozm�wka, przytoczona powyej w brzmieniu dosownym, jak i decyzja kr�lewska byy oznakami znamiennymi.

W tonie bardzo ostrym, posuwajc si a do zniewag i grubiastw, wystpi Puszkin wobec senator�w z zarzutami natury rzeczowej. Okazao si, e w rozmaitych wydawanych u nas ksikach oraz w mniej lub bardziej urzdowych pismach, nadsyanych do Moskwy, znajduj si niedopuszczalne „bezczestja". Pody drukarz gdaski puci w wiat ksik wychwalajc wschodnie przewagi Wadysawa IV! A oto pisma, w kt�rych znajduj si rzeczy zbrodnicze: tutaj wymieniajc nieboszczyka ojca Aleksiejowego nie dodano „cara i wielkiego kniazia", tam zn�w a trzykrotnie nie napisano „witej pamici", �wdzie opuszczono sowa: „hospodar wielki". Ohydne ksiki naley zatem spali, winowajcy za ponie musz stokro zasuon kar mierci,

i to bez sdu, niezwocznie. Drukarzy trzeba zaknutowa, a ksicia Jeremiego Winiowieckiego, kt�ry te przysya bluniercze listy, ci mieczem albo wbi na pal. Wykonanie tych wstpnych warunk�w nie przyniesie jednak carowi susznej satysfakcji. Jeeli kr�l chce zachowa z nim pok�j, niech odda Smolesk oraz inne grody, zdobyte przez Wadysawa IV, i zapaci p� miliona zotych kontrybucji. W przeciwnym razie - wojna!

Po klsce korsuskiej i zgonie kr�lewskim puki moskiewskie, idce Rzeczypospolitej z pomoc, najpierw cofny si od jej granic, a potem o may wos nie poszy ku nim znowu, lecz ju bez przyjacielskich zamierze. Od uderzenia powstrzymali wtedy rzd carski jego wani poddani, i to w samej stolicy. W Moskwie wybuch bunt, lud da pokoju i - podobno - wolnoci polskich. Znaczna cz miasta znowu posza z dymem, naczelnika partii wojennej musia Aleksy postrzyc w mnichy.

W maju 1649 roku Chmielnicki baga cara o pomoc i ofiarowywa mu poddastwo Ukrainy. Oferta nie zostaa przyjta. Za to wydarzenia zasze pod Zborowem ocenia Moskwa nazbyt pochopnie, jako znakomit okazj do odwetu na ssiadce.

Sprawy tak zaczy wyglda, jakby Opatrzno ulitowaa si nagle nad skoatan Rzeczpospolit i pchna w jej kierunku desk ocalenia. Tenor poselstwa Puszkina skonsternowa Polak�w i Litwin�w, lecz rozpali pomie w wojowniczym sercu zawiadomionego szybko Islam Gireja, waciwego tryumfatora spod Zborowa:

Na kt�ry czas przysposobiwszy si moecie by gotowymi? O tym tu do nas przez Mustaf ag dawajcie zna - pisa chan ju w kwietniu do Warszawy. - Lub lecie, lub zimie, zawsze, kiedy bdzie wola wasza, my bdc gotowi, tylko na rezolucj wasz oczekiwamy. Ta rzecz jest wielka! Nadzieja w Bogu (jeeli si koo niej gorco zachodzicie), sil pastw i kr�lestw naby moecie: tylko wy gotujc si oznajmicie o czasie.

Dla siebie zastrzega chan kraje zamieszkae przez wsp�wyznawc�w, to znaczy Kaza i Astracha. Los reszty ziem nalecych do cara nie interesowa go. O Kozak�w radzi si nie martwi, zwa ich „waszymi sugami i poddanymi", pewien by, e p�jd tam, gdzie on kae.

Pene zapau listy napisali jednoczenie bracia chascy, jak r�wnie Sefer Gazi aga. Powr�cili do kraju obadwaj hetmani koronni - Mikoaj Potocki i Marcin Kalinowski. Pomieniony Mustafa aga stan w Warszawie ju w maju, a spotkawszy gdzie Puszkina odegra w stolicy Polski scenk orientaln. Sign do szabli wrzeszczc: „Kozy brodate, baby przebrane, do kdzieli! Wkr�tce was wytniem do nogi!"

Krym bez wahania zdecydowa si bra jasyr, upy oraz sprawowa ksim w ziemiach carstwa moskiewskiego. Rzeczpospolita zyskaa niebywa sposobno odetchnicia, zepchnicia wojny na ssiada. W Kijowie Kisiel rozmawia z samym Chmielnickim, kt�ry ju obmyla tras pochodu i podszeptywa, e najlepiej bdzie, jeli puki kr�lewskie zostan w domu, a wojn zajm si Kozacy i Tatarzy. Niech tylko chorgwie polskie pod adnym pozorem nie wkraczaj na Ukrain! - Nauczony dowiadczeniem Kisiel radzi roztropnie posa asemu na zysk hetmanowi kilka tysicy zotych od kr�la i jaki cenny prezent od kr�lowej.

Chmielnicki usiowa wtedy gra na rozmaitych strunach (lecz w gruncie rzeczy ocienne potencje zaczynay gra nim). Porozumiewa si z rzdem tureckim, niezbyt zadowolonym ze spotnienia krymskiego wasala. Jednak w realnie istniejcej sytuacji wci jeszcze rozstrzyga gos chana.

Zarzuty co do ksiek odpierali senatorowie w spos�b godzien uwagi:

Kr�l i my ksig drukowa nie rozkazujemy i nie wzbraniamy: kt�ry drukarz wydrukuje dobre i sprawiedliwe rzeczy, to my to chwalimy, a jeli gupcy wydrukuj co lichego, niegodnego i kamliwego, to my, panowie Rada, z tego si miejemy. Jeli za nikt ksiek drukowa nie bdzie, to potomkowie nasi nic o nas wiedzie nie bd [...] U nas druk wolny, tak na mocy prawa, jak i zwyczaju narod�w...

Wymylono zrczny spos�b gry na zwok. Puszkin oskarony zosta o przekroczenie kompetencji. Pchnito wic do cara specjalnego goca, ambasadora za zatrzymano w Warszawie wraz z caym jego orszakiem. Grzecznoci nikt mu specjalnych nie wiadczy, podczas dyskusji i po naszej stronie zabrzmiay tony twarde.

Od duszego ju czasu Rzeczpospolita uznawaa Moskw za kandydata na sprzymierzeca przeciwko naprawd gronym muzumanom. Istnia zupenie oficjalny projekt zdobycia Krymu i odstpienia go carowi. Nikt nie pragn przesuwania granicy na wsch�d. (Od dni Kazimierza Jagielloczyka polityka wschodnia polegaa na obronie tego, co posiada pogaska jeszcze Litwa.) Pomimo to wszystko - adne inne pastwo z wyjtkiem Rzeczypospolitej nie przelepioby podobnej okazji ratowania si z nieszczcia. Straszna koalicja tatarsko-kozacka moga by skierowana na ssiada, kt�ry w chwili niepojtego zalepienia sam si podstawi pod bicie.

Przypominaj si sowa listu, wr�d podobnych troszk okolicznoci wysanego ongi przez chana do Zygmunta Starego: „Nieprzyjaciela swego teraz nie uywszy, kiedy go uywiesz?" Ale wtedy, za Jagiellona, pastwo nie truchlao o ycie wasne.

Nikt w Warszawie ani w Krakowie nie pakowa manatk�w i nie ucieka przed Kozakami do Gdaska.

Nigdy jeszcze na dziejach naszych nie zawayo r�wnie silnie podstawowe, waniejsze od wszelkich pakt�w i artyku�w, pryncypium Rzeczypospolitej jej pacyfizm. Magnaci i szlachta mogli si midzy sob spiera, jednako wszake uparli si ,,w zawzitym pokoju", kt�rych to s�w uyto w XVII stuleciu. Wojna zaczepna (jeli w danym wypadku w og�le mona m�wi o zaczepnej) bya wtedy normalnym orem wszystkich pastw w Europie, z wyjtkiem zczonej z Litw Polski, kt�rym wani kr�lowie musieli takie akcje wprost narzuca. To nas jaskrawo odr�niao od caego otoczenia. Teoretycznie twierdzi mona, e Rzeczpospolita w tej wanie mierze wyprzedzia kontynent, pozwalajc doj do gosu zwykej ludzkiej skonnoci do ycia w pokoju. Wzgld na praktyk kae stwierdzi, e bardzo drogo za to zapacia.

Jeli prawa historii naprawd istniej, dawno ju temu zostay sformuowane w postaci przysowi ludowych. Jedno z nich m�wi o koniecznoci krakania, skoro si siedzi midzy wronami.

Jaki Batory, Zamoyski czy Koniecpolski, jaki wielki i wsparty autorytetem talent potrafiby moe przekona obywateli, e Jan Kochanowski mia suszno, kiedy pisa w Odprawie pos�w greckich:

Na kady rok nam ka radzi o obronie;

Ba, radmy te o wojnie, nie wszystko si bromy:

Radmy, jako kogo bi; lepiej ni go czeka!

Jana Kazimierza zawioci pastwowe rycho zaczy nudzi. „Kr�l tskni w radzie i nie chce wzi na siebie adnej ze spraw Rzeczypospolitej." Cigle urywa si z Warszawy, to na owy, to pod innym pozorem. ona coraz bardziej bierze Miociwego Pana pod pantofel i zaczyna go ju przy ludziach aja. (Przewaga Ludwiki Marii pozostawia oryginalny lad w listach niekt�rych akkomodujcych si pani senator�w - wicej tam wiadomoci o wewntrznych kwestiach Francji ni Polski.)

Sefer Gazi aga ceni ma stanu, z kt�rym pertraktowa pod Zborowem. 6 kwietnia pisa do z Krymu:

Za waszych czas�w gdyby si ta rzecz [to znaczy wojna z Moskw] staa, imi wasze do sdnego dnia dobrze i chwalebnie by wspominano [...] Wszakecie wysokiego dowcipu senator...

Dokadnie w dziewi dni p�niej, 17 kwietnia, zanotowano w Warszawie o Jerzym Ossoliskim:

„Kanclerz haniebnie marnieje, pije i we dnie, i w nocy, a puchlina w nogach. Daj mu Boe poy wedug woli Swej witej."

Czowiek si zuy.

Car Aleksy oraz jego doradcy rycho pojli, e przesadzili grubo. „U nas pok�j si staluje i gotuje znacznie. Moskwa z obawy Kozak�w i Tatar�w prawie on prosi i Puszkinowi gro knutami, e zamci w tym" -zachystywa si radoci wojewoda Krzysztof Opaliski. Ustay gawdy o kontrybucji i oddaniu Smoleska. Panowie senatorowie nie wysnuli z tego naleytych wniosk�w i zgodzili si nadal rozmawia o karach na „wor�w, co ksigi popisali i tytuy pomylili", jak si wyrazi raczy wspomniany przed chwil dostojnik polski. cinania i wbijania na pal nikt ju na szczcie nie da, lecz postanowiono sdzi zoczyc�w na najbliszym sejmie, i to w obecnoci przedstawicieli cara. Z niemiych mu ksiek. kazano powydziera karty, splamione „bezczestjem", znie je w jedno miejsce, zoy na stos i spali. Kat wykona to wiernie, a czynnoci jego nadzorowa bojar Fustow w asystencji poddiaczego i tumacza. Ogoszono, e posiadacze potpionych dzie winni je niezwocznie odda wyznaczonej do tego osobie urzdowej. Jasne, e publiczno wykupia natychmiast wszystkie egzemplarze, jakie tylko jeszcze byy u ksigarzy. Nigdy nie naley wydawa rozporzdze zanadto gupich.

O nie! - nie da si obroni tezy, e polscy oraz litewscy feudaowie dyszeli dz rozprawy z Moskw, zabor�w i grabiey na wschodzie. Kanclerz Radziwi omal na mier nie zatuk hajduka, kt�ry omieli si przygada bojarom. Kiedy palono nieszczsne strzpy ksiek, lud warszawski m�wi, e „Lepiej by kr�l zerwa pok�j z Moskalami albo miast ustpi, zamiast tak habi koron polsk. Oto pal teraz na rynku saw Zygmunta i Wadysawa!" Poszo wtedy z dymem kilkanacie stronic poematu Wadysaw IV, kr�l polski i szwedzki. Autorem jego by znany szeroko w kraju Samuel ze Skrzypny Twardowski.

Ostatnie dni pobytu poselstwa w stolicy upyway wr�d takiego wzburzenia jej gminu, e trzeba byo mieszkanie ambasadorskie obstawi wart zoon z setki onierzy.

Dobrze sobie zapamitajmy abnegacj najwielmoniejszych, ich brak szacunku dla godnoci wasnego pastwa. Wiedza o tych zjawiskach pomoe zrozumie wiele p�niejszych fenomen�w.

Mustafa aga ze zgorszeniem przyglda si szopce warszawskiej. „Niech on sobie wygaduje, kiedymy jako tako skleili spok�j; bo zaprawd wielkiego wytchnienia potrzebuje ojczyzna nasza" - mawiali personaci.

Skleili, owszem... Caa reszta tej ksiki powicona bdzie opiewaniu wczas�w, jakie zapewnili Rzeczypospolitej.

9 sierpnia zmar w Warszawie Jerzy Ossoliski. Nikt nie aowa rzekomego winowajcy wojny kozackiej, czowieka powszechnie oskaronego o mcenie lubego spokoju niewczesnymi pomysami. W ostatnich czasach kr�l r�wnie odstrychn si od tego, komu tron zawdzicza.

Dziwili mu si Niemcy, Wosi, Francuzowie,

Znali go, szanowali europscy panowie.

Zaby mia by ten godny m tak nieszczliwy,

eby sam nar�d wasny nie by mu yczliwy?

- gosi jeden z licznych paszkwili, kt�rymi kraj pokwitowa zgon „hrabi z Tczyna, ksicia z Ossolina".

Los wyda na kanclerza wyrok ju wtedy, kiedy nagle sprztn ze wiata Stanisawa Koniecpolskiego. Talent wielkiego statysty i dyplomaty koniecznie potrzebowa podpory, asekuracji i hamulca w postaci r�wnie wybitnego talentu wojownika, kt�ry umia y z wasnym narodem, szanowa jego tradycje i prawa. Ossoliski chcia rzeczy susznych, zbawiennych nawet, ale szed ku swym celom gwatem. Postpowa jak inynier, kt�ry chce zbudowa sprawnie dziaajc maszyn, lecz upiera si nie uwzgldnia zjawiska tarcia. Stae prowokowanie spoecznoci, nawykej do swob�d parlamentarnych i cenicej je wysoko, okazao si metod z. Ossoliski wczenie, bo ju za Wadysawa -IV, zrazi sobie og�. Dla polityka utrata zaufania r�wna si skrpowaniu rk. Trudno p�niej dziaa w chwili krytycznej, kt�ra od wszystkich wymaga powice i wiary w dobr wol kierownictwa.

Pochowano kanclerza w Klimontowie, w kociele przez niego samego ufundowanym.

Rok 1650 wydoby na jaw i ukaza w penej krasie heroizm posiadaczy. Szlachta ucieka spod Piawiec, dla witego spokoju, by dogodzi carowi, godzia si na palenie w Warszawie polskich ksiek, lecz nie baczc na straszliwe ryzyko zacza wraca na Ukrain, do odbieanych niedawno dwor�w, zamk�w i woci... „pustek penych". Byo wielu takich nawet, co powdrowali na Zadnieprze! yli tam, dnia i godziny niepewni, utrzymujc si z tego, co w kieskach przywieli, bo na razie nie spos�b byo liczy na paszczyzn. Caa nadzieja w tym - pisano do Polski - e Chmielnicki zechce „szczerze reprimereplebem" - przytumi posp�lstwo. Oby tylko nie stao si odwrotnie, to znaczy: strach pomyle, co bdzie, jeeli tum znowu wemie g�r nad hetmanem. Sprowokowa to moe byle poruszenie wojsk koronnych i dlatego nieche si hetmani

jak ognia strzeg wszelkich wycieczek w ziemie przyznane Kozakom! Zgubi bowiem „biedn braci" bez ratunku.

Tym razem nerwy szlacheckie okazay si naprawd z elaza.

Co prawda Chmielnicki zachowywa si w spos�b pozwalajcy ywi bogie nadzieje. „cina szyje" buntownikom, „cruente dawa exempla". Niepokoio jednak, e rozprawia si bezwzgldnie tylko z gminem, jeeli za okaza nieposuszestwo kto ze starszyzny kozackiej, dziao si inaczej. Hetman udawa, e o niczym nie wie lub poprzestawa na okupie. Upieko si na przykad pukownikowi Nieczajowi, „kt�ry wiele zego narobi..." Samowolnie sprowadzeni przeze a pod Bracaw Tatarzy oczakowscy „ludzi niemao nacinali, i szlachcica jednego, zastawszy w domu, cili".

Adam Kisiel ju wczesn wiosn znalaz si w Kijowie. Pisywa stamtd do kr�la, radzc dotrzyma wszystkich punkt�w ugody zborowskiej i naciska na chana, aby wym�g to samo na Chmielnickim. „I poddastwo, aby oddali nalece panom swoim chopi."

danie to wcale nie stao si przyczyn ponownego wybuchu wojny, do kt�rego wkr�tce doszo. Rzeczpospolita popenia bd okropny marnujc sposobno popchnicia wrogiej dotychczas koalicji na wsch�d. Kisiel zachowywa si w Kijowie naiwnie, ale ostrzega, e nie da si oderwa Kozak�w od sojuszu z Tatarami.

Zgromadzona na Ukrainie orda, zamiast i na Moskw, ruszya wraz z moojcami na Wooszczyzn. Spustoszono j straszliwie, wymuszono kontrybucj, a pierworodny hetmana zaporoskiego, Tymoteusz, otrzyma obietnic oddania mu hospodar�wny Rozandy za on. W polityce Chmielnickiego pojawiy si dnoci dynastyczne, jego zakusy na Wooszczyzn oznaczay okrenie granic polskich. - Na pierwsz wie o nowym wystpieniu kozackim chopi od jednego zamachu wycili w pie kilkadziesit rodzin szlacheckich, kt�re troch za wczenie powr�ciy do swych d�br.

W padzierniku Chmielnicki zaprzysig wierno sutanowi, zosta obdarzony tytuem ksicia, honorowym kaftanem, tytuem Str�a Porty Ottomaskiej oraz obietnic posik�w tureckich, tatarskich i wooskich.

Inicjatywa wysza ze Stambuu, kt�ry nie naladowa Warszawy i zwietrzywszy zagroenie postara si odwr�ci od siebie niebezpieczestwo. Sojusz kozacko-tatarski nie dogadza i sutanowi, wic doradcy maoletniego Mehmeda IV postanowili przynajmniej utrzyma Chmielnickiego i chana na ich dotychczasowych szlakach.

Jerzy Ossoliski zmar w przededniu wyjazdu do Rzymu, gdzie istniaa koniunktura do rozm�w na temat ligi antytureckiej. W Stambule wrzay zamieszki paacowe, Bakany burzyy si,

wysannicy bugarscy bawili w Warszawie, bagajc o ratunek. Kanclerz a do chwili zgonu nie rozstawa si ze swymi wielkimi planami. Do akcji przeciwko Turkom chcia wcign Kozak�w, ord krymsk - kt�ra wyprawy takiej wcale by za witokradztwo nie uwaaa - oraz Moskw.

Poselstwo tureckie przybyo do Czehrynia latem, a jesieni wielki wezyr zawiadomi Jana Kazimierza, e sutan przyj Kozak�w w poddastwo. W grudniu sejm odpowiedzia na to logicznie: uchwali powikszy wojsko koronne do trzydziestu trzech tysicy, litewskie do osiemnastu i powoa pospolite ruszenie. Stronnictwo wojenne, na czele kt�rego stali Andrzej Leszczyski i Jeremi Winiowiecki, zdecydowanie wzio g�r.

Aby byo dziwniej: w listopadzie jeszcze - jednoczenie z posami od kr�la i cara - przebywali w Czehrynie u Chmielnickiego „mile" przyjmowani prywatni wysannicy hetman�w Potockiego i Kalinowskiego oraz Jeremiego Winiowieckiego, „proszc, aby swawol chopsk uskromi i do posuszestwa przywi�d". Na sejm grudniowy nadeszy „pokorne petita" kozackie, zawierajce oryginalny wniosek. Najlepsz gwarancj pokoju pomidzy Rzeczpospolit a Wojskiem Zaporoskim bdzie oczywicie przysiga kr�la i najwyszych dostojnik�w. Lecz niechaj te kilku najwikszych magnat�w powr�ci do swych rezydencji i niech w nich mieszka, byle bez wojska i zbyt licznych dwor�w. Stan si oni „zakadem" ugody. I dosownie: „A w zakad te prosimy Ksicia Jego Moci Winiowieckiego, kt�ry zamiszaniny nie yczy i askawie si z dawnych czas�w z Wojskiem Zaporoskim i poddanymi obchodzi."

Jeeli mia to by podstp, uyto zbyt grubych nici. Kto wie zreszt, czy tego rodzaju zakadnicy nie zagwarantowaliby starszynie kozackiej, e puki koronne nie uderz, i nie skoniyby jej do radykalnej pacyfikacji chopstwa. Kozak�w rejestrowych byo ju czterdzieci tysicy.

Dziaania wojenne rozpoczy si w lutym 1651 r. od uderzenia na niesforny oddzia pukownika Nieczaja, kt�ry poleg. Punkt kulminacyjny osigny w czerwcu, pod Beresteczkiem.

Wojsko przyszo na Ukrain liczne, fatalnie zaopatrzone, godne po prostu. A do przesady zwiza, lecz cisa i nader treciwa relacja, zamieszczona przez Adama Kerstena w ksice o Stefanie Czarnieckim, wydobywa na jaw fakty wicej ni znamienne. Omal nie doszo do otwarcia przemoc sepet�w, w kt�rych zbiega z Naddnieprza szlachta przechowywaa w Sokalu swe mienie prywatne. Rada wojenna jak najpowaniej zastanawiaa si nad tym sposobem finansowania kampanii! Uszanowano zamki na skrzyniach ziemiaskich, pozwolono za to,

,,by onierze ywili si na wasn rk, co r�wnao si po prostu usankcjonowaniu grabiey. Trudno polegaa na tym, e nie byo nawet co grabi" - powiada Kersten.

Jan Kazimierz w najwikszej tajemnicy pisa z obozu do zaufanego dworzanina, by na wszelki wypadek trzyma w pogotowiu statki rzeczne, gotowe do przewiezienia kr�lowej w bezpieczne miejsce... Pojmowano, e atwo doj moe do rzeczy ostatecznych.

Gdy armia znalaza si w bezporedniej bliskoci wroga, z zaplecza przywieziono wiadomoci o buntach chopskich w Polsce rdzennej. Zmieszana z rozpacz wcieko ogarn musiaa nie tylko chorgwie pospolitego ruszenia. Stefan Czarniecki by onierzem zawodowym, w potrzebie beresteckiej dowodzi pukiem hetmaskim. Pochodzi z Czarncy, pooonej w Sandomierszczynie, po lewej stronie Wisy. Tam mia rodzin, a nie stanowi wyjtku.

Niekt�re oddziay przyszo rzuci do Maopolski zamiast na wsch�d. W przededniu starcia wojsko ulego osabieniu.

Trzydniowa, rycho po caej Europie rozsawiona bitwa pod Beresteczkiem, ukazaa w peni wszystkie rodzaje uprawianej w Rzeczypospolitej sztuki wojennej. Po lekkiej stosunkowo, kawaleryjskiej przygrywce dnia pierwszego, po morderczym, niezwykle krwawym boju nastpnego, 30 czerwca Jeremi Winiowiecki poprowadzi jazd lewego skrzyda do szalonego ataku. Na czele lawy pancernej cwaowa sam ksi -bez zbroi, z odkryt gow i z go szabl w garci. „Wielkim impetem i rezolucyj skoczywszy, wszystko wojsko kozackie wsparli." Tymczasem prawe skrzydo dziaao z rozwag, nie dao si unie zapaowi, kt�ry zaprowadziby je prosto w zasadzk, w centrum za Jan Kazimierz przeywa sw�j wielki dzie. Luny, wedug zachodnich prawide ustawiony szyk szwadronowy prc naprz�d otwiera jednak pole dla ognia piechoty i dzia genera�w Ubalda i Przyjemskiego. Tego Tatarzy nie wytrzymali. Straciwszy brata, Islam Girej uciek, podobno wlokc ze sob Chmielnickiego, kt�rego kaza przywiza do konia.

Chan okaza podobno ywe, rozczarowaniem nasycone niezadowolenie, kiedy rano opady mgy, odsaniajc ogromny front rozwinitych do boju wojsk kr�lewskich. Nie tego si spodziewa, pomny Korsunia i Piawiec. Nie oceni widocznie, e - pomimo Zborowa - Zbara stanowi punkt zwrotny, odczyni urok, a m�wic po ziemsku - przyni�s wojsku koronnemu powodzenie w walce przeciwko cigle dotychczas zwyciskiemu przeciwnikowi. Pukownik Jaszewski, jeli jeszcze y, musia sobie chyba pomyle, e oto znowu Lachowie zaczynaj przypomina Zamoyskich, �kiewskich, Chodkiewicz�w, Chmieleckich i Koniecpolskich. Ale przypominali ich, niestety, ju tylko na polach bitew.

Poszy w rozsypk mocno skrwawione oddziay zaporoskie i tatarskie, zosta na placu tabor kozacki, potna, pena zapas�w i broni ognistej twierdza ruchoma, od kadej ze stron broniona wielu rzdami spitych acuchami woz�w. Zza nich moojcy nawykli byli broni si wielokrotnej przewadze. Dow�dca taboru, pukownik kropiweski Dziadziaa (m�wic nawiasem miertelny wr�g ordy), opar si mocno o bagna Pleszawki, okopa waami i stawi op�r. Dokonywa czasem pomylnych wypad�w, pr�bowa pertraktacji, ale rada wojenna daa wydania wszystkich pukownik�w i sucha nie chciaa o warunkach zborowskich. Nastpca Dziedziay, pukownik Iwan Bohun, zacz budow grobli, wr�d niesychanych trud�w moci drog przez bagna.

7 lipca, w poniedziaek, nastpio dokoczenie batalii beresteckiej, o kt�rej nie wolno byo wspomina w Stambule, lecz kt�r uroczystymi naboestwami uczczono w Rzymie, Paryu i Wiedniu, a w bardziej wiecki spos�b r�wnie w Anglii oraz w Niemczech. Cz wojska kozackiego ogarn popoch, onierze kr�lewscy uderzyli ze wszystkich stron, rnc i mordujc bez pamici na wasn godno ludzk. Pad city patriarcha aleksandryjski, kt�ry in pontificalibus wyszed na spotkanie zwycizc�w. Nie okazywano litoci, a Kozacy wcale nie prosili o ni. Ginli, odrzucali ask nawet tacy, kt�rym wrodzy dow�dcy sami zechcieli oszczdzi ycie, oczarowani wspaniaym mstwem. Osaczone ze wszystkich stron, do upadego walczyy pojedyncze kupy, po ich wytpieniu - pojedynczy wojownicy. By taki, co a do wieczora broni si wciekle z cz�na, i to w oczach samego kr�la, kt�ry „z wielk uciech i ukontentowaniem [...] dugo na t tragedyj patrzy". Za tymi, co si wyrwali z pogromu, ruszy w pogo Bogusaw Radziwi i Stefan Czarniecki. „Ci - przytacza Adam Kersten sowa wiadka - r�nymi szlakami za nimi si uganiajc, a do sytoci krwi nieprzyjacielsk si nasycili, gdy jednych mieczem, drugich kopytami koskimi pogubili."

Nikt ju nie pamita przed trzema zaledwie laty wygoszonych s�w Stanisawa Lubomirskiego: „swoich za wybi, siebie jest zniszczy". Ostatni rozdzia Ogniem i mieczem zawiera opis bitwy pod Beresteczkiem i koczy si stwierdzeniem najgbszej prawdy historycznej: „Nienawi wrosa w serca i zatrua krew pobratymcz." Od tej pory, ku dziejowej klsce i habie stron obu, ona przede wszystkim rozstrzyga miaa o wzajemnych stosunkach narod�w, kt�re dawniej umiay y ze sob po ludzku, byy i s sobie nawzajem potrzebne.

Rzeczpospolita wygraa w polu i na tym w praktyce poprzestaa. Okazaa si zdolna ju tylko do imponujcych nieraz odruch�w w obronie wasnej. Beresteczko pozostao niewyzyskane podobnie jak Grunwald, lecz z powod�w najzupeniej innych. Tym razem kraj by chory, stan wewntrzny pastwa pozbawi je moliwoci konsekwentnego dziaania. Pospolite ruszenie wojew�dztw wielkopolskich sp�nio si, stano w obozie ju po bitwie. Szlachta bardzo niechtnie ruszya si z dom�w, byli wr�d niej i tacy, co w spos�b raczej naszym czasom waciwy, bo przy pomocy wiadectw lekarskich, tumaczyli sw nieobecno pod chorgwiami. Prawdziwy pow�d opieszaoci polega na tym, e chop paszczyniany podni�s gow. W Wielkopolsce, a jeszcze bardziej w Maopolsce, zaczo by niespokojnie.

Na wiosn 1651 roku uwiziony zosta gdzie pod Kaliszem niejaki Wojciech Koakowski herbu Kociesza. Sd skaza go na wiartowanie i - dla przestrogi - nakaza ponadto poprzybija wierci ciaa przy rogatkach kaliskich. Zbadany poprzednio na torturach - raz tylko „pocigniony" przyzna si Koakowski do zmowy i wsp�pracy z Chmielnickim, w kt�rego subie pozostawa wesp� z towarzyszami ju od roku 1649. Akcj dywersyjn w Polsce kierowa z ramienia hetmana pukownik kozacki Stasieko, rozporzdzajcy armi dw�ch podobno tysicy agent�w, poprzebieranych za ebrak�w, posugaczy, w�czg�w, sowem za persony, kt�re mogy swobodnie peregrynowa po kraju.

A robota — zezna skazaniec - by miaa: na teraz dwory i domy szlacheckie, jamun ebrzc, szpiegowa, o dostatkach si pyta, chopy przeciwko panom buntowa, osobliwie tam, gdzie zwierzchno cika...

Wystpi czynnie naleao w�wczas ,,gdy si powiaty rusza bd", paraliujc w ten spos�b mobilizacj, nie puszczajc nad Dniepr si szlacheckich znad Warty.

Rozruchy wielkopolskie uspokojono atwo. Podobnie zreszt stao si i na poudniu, ale tamtejsze wydarzenia, owiane romantyk Podkarpacia, przeszy do historii, literatury i legendy, kt�ra w g�wnym bohaterze dramatu dopatrzya si nawet nieprawego kr�lewicza, syna Wadysawa IV. By nim Aleksander Napierski, w�dz zbuntowanych g�rali, bez wtpienia agent Chmielnickiego i Rakoczego take. Zaj on pozbawiony zaogi Czorsztyn i z dziwn pozornie lekkomylnoci trzyma si go, zamiast uprawia partyzantk w g�rach. Dragonia biskupa Piotra Gembickiego daa sobie do szybko rad ze sabym przeciwnikiem. 18 lipca Napierski skoczy w Krzemionkach pod Krakowem na palu.

Trzyma si Czorsztyna, pooonego o kilkaset metr�w od granicy wgierskiej i zabezpieczajcego szlak, bo wiernie wykonywa zlecenia swych mocodawc�w. Chmielnicki pozostawa w porozumieniu z ksiciem madziarskim Rakoczym. Chcia go pchn na sam Krak�w, uczyni nawet kr�lem polskim. G�rale, kt�rzy z jak najsuszniejszych powod�w buntowali si przeciwko rodzimym ciemizcom, mieli posuy za narzdzie w grze szerokiej i wytyczajcej sobie cele zgoa inne, ni zniesienie paszczyzny w Polsce.

Napierski prostakiem na pewno nie by, biegle wada jzykami obcymi, Koakowski piecztowa si herbem Kociesza. Przypomina to zjawiska ukraiskie, owych szlacheckich albo za szlacht si uwaajcych, we wasne dobro zapatrzonych przyw�dc�w spragnionego swobody chopstwa. Istniay i inne podobiestwa, bo w rozruchu, kt�ry w roku 1651 ogarn ziemie Polski rdzennej, jedno - podstawowe i g�wne - byo take na pewno autentyczne: niezadowolenie ludu, jego denie do poprawy losu. Nie przekreli tej prawdy nawet kopa dokument�w stwierdzajcych, e ten i �w prowodyr bra od od zagranicy.

Rozmaite formy przybierajcy op�r chopski przeciwko paszczynie trwa bez przerwy, nie ustawa ani na chwil, twierdz historycy.

Co si tycz buntownik�w, poniewa z inkwizycyjej pokazuje si, e tych bunt�w autorami s niekt�rzy z poddanych i mynarz�w [...] tedy na pokaranie ich rozkazujemy, aby ci wszyscy przez msz na cmentarzu w kunie przy kociele tamecznym, pr�cz Kurpia, przez niedziel sze w kade wito za bunty i nieposuszestwo siedzieli. A co si tknie Bartosza Kurpia, tego tu zaraz do wiee skazujemy.

By to wyrok z kategorii tuzinkowych, wydany w roku 1650 w Sieradzkiem na chop�w kr�lewskich, kt�rzy omielili si protestowa i zanieli skarg. Poddanym z d�br prywatnych prawo odwoywania si do sdu pastwowego nie przysugiwao, tote wzmianki o ich losie znajduj si w aktach urzdowych tylko wtedy, jeeli chop stanowi przedmiot sporu pomidzy dwoma szlachcicami. Tak wic na przykad w roku 1637 pewien dzierawca w czyckiem wbrew umowie nie da ludziom ziarna, „a z godu powymierali". Wielka strata dla dziedzica, kt�ry niezwocznie poszed szuka sprawiedliwoci. Kiedy indziej „pracowity" zabity zosta za to, e nie zdj czapki przed obcym „wielmonym". Proces! No i zapiski sdowe, kt�re przetrway a do dzi.

W roku 1649 sejm, nie ufajc wieniakom, zni�s piechot wybranieck. Obraz byby bardzo jaskrawy, gdyby nie to, e w trzy lata p�niej, czyli w rok po akcji Napierskiego, uchwaa parlamentu piechot ow przywr�cia.

I ucisk, i op�r byy faktami, lecz to nie chop wcale i nie jego poruszenia sparalioway kr�la i Rzeczpospolit zaraz po Beresteczku. Ludowi dziao si u nas le, lecz wcale nie gorzej ni w pastwach ociennych. Wszystkie one stay niesprawiedliwoci spoeczn, na haso ustawowego zniesienia praw feudalnych miaa jeszcze Europa poczeka stulecie z grubym okadem. Od pastw ociennych niekorzystnie odr�niao nas to, co si dziao na g�rnych, a nie na dolnych pitrach hierarchii.

Po walnym zwycistwie w polu, po zgnieceniu taboru kozackiego naleao wszystkimi siami i na Ukrain, poczy si z prcymi od p�nocy Litwinami Janusza Radziwia, przypiecztowa wygran i... Ossoliskiego ju nie stao, ale Janowi Kazimierzowi wcale nieobca bya myl pochodu krzyowego na mahometan, kt�ry by wymaga wsp�dziaania ze strony Kozak�w. Ale po c� siga tak daleko? Naleyte wyzyskanie Beresteczka pokazaoby Europie Rzeczpospolit zdoln do konsekwentnego dziaania. Najblisza przyszo miaa dowie, jak bardzo potrzebna jej bya opinia pastwa, z kt�rym nie warto zadziera.

Pospolite ruszenie odm�wio dalszej suby. Koo rycerskie, czyli co w rodzaju sejmiku obozowego, oskaryo kr�la o wzicie ap�wki od wroga, o celowe wstrzymywanie karzcej rki szlacheckiej, o zdrad prawie. Zebraniu owemu marszakowa Marcin Dbicki. W niecay rok p�niej, zawczasu sporzdzajc testament, Hieronim Radziejowski hojnie obdarzy owego ma, legowa mu ,,konia siwego tureckiego z rzdem, pod piercieniem, siodem, koncerzem, czaprakiem srebrogowym". Wolno przypuszcza, e nie by to pierwszy dar podkanclerzego koronnego dla podczaszego z Sandomierza.

Zawzita niech szlachty do wszelkiej wojny nie wyjania cakowicie powod�w politycznej katastrofy pod Beresteczkiem. Zacz si ju u nas wyrany rozkad organizmu pastwowego. Trzeba powt�rzy: niczego nie mona poj z �wczesnych dziej�w Rzeczypospolitej, jeli si nie zwr�ci wytonej uwagi na gr koterii magnackich i osobiste nawet, najzupeniej personalne, posunicia poszczeg�lnych wielmonych. Pominicie kogo przy awansie, rozlokowanie wojska w czyim starostwie (czyli w dzierawionej od pastwa majtnoci) ju wystarczao do powanych zmian w geografii politycznej kraju. Zaarta walka o wpywy, stanowiska i dochody zastpia u nas polityk.

Pospolite ruszenie zostao zawczasu spraktykowane, jak si wtedy mawiao. Szlachta posuchaaby kr�la - zapewniali wsp�czeni - ale stanli okoniem „panita i panowie, ci co swoim kosztem mieli ludzi [...] boby si byy kalety bardzo pukay, gdyby byo na drug wier pienidze dawa".

Unikn tej przykrej ewentualnoci Krzysztof Opaliski, jeden z g�wnych winowajc�w. Szybko powr�ci do Sierakowa i ju w sierpniu chwali si w licie, e ogr�d koczy i palisad pikn go opatruje oraz „portalem szumnym", e brukuje drog z miasteczka do zamku, ozdabia j rzdami lipin, jawor�w, jarzbin i klon�w. Sowem, ,,po olendersku"!

Pan, kt�ry podstawi nog zwyciskiemu monarsze, by autorem synnych Satyr, wydrukowanych w roku poprzednim (1650). Jedna z nich zawiera ponisze biadania:

Nie uznawszy, jaka granica wolnoci I jakie jej granice, ale czyni, co chcie, To u nas prawa wolno. Kr�la oprymowa, Szczypa jego postpki niewinne - to wolno. Szpeci stateczny jego ku ojczynie afekt, I to wolno...

Opaliski obrazi si by na kr�la, kt�ry kogo innego uczyni podkanclerzym koronnym. Ale najbardziej zawini pod Beresteczkiem czowiek obdarzony przed kilku miesicami owym wanie urzdem: Hieronim Radziejowski.

Bya to jedna z najbardziej odraajcych figur w naszych dziejach. Nie tak czsto znowu sejm wysuchiwa oskarenia dostojnik�w pastwowych i faworyt�w kr�lewskich o gwacenie oraz obrabowywanie kobiet. Radziejowski oeni si by niedawno z pikn Halszk ze Suszk�w Kazanowsk, wdow po Adamie, przyjacielu Wadysawa IV. Wskutek niezbyt zgodnych z prawem machinacji Jana Kazimierza otrzymaa ona cay spadek. Spyny na ni „te obfite zdroje szczcia publicznego", kt�re, jak zapewnia �wczesny kronikarz, „s szafowane pomidzy kobiet, mokos�w albo bardzo marnych ludzi".

Pani podkanclerzyna wdaa si podobno w romans z monarch, a pan podkanclerzy sam si postara o skandaliczny rozgos, zmierzajc - jak si wolno domyla - do por�nienia pary kr�lewskiej. Stao si to w obozie, przed bitw pod Beresteczkiem. Znacznie p�niej, bo w roku 1679, anonimowo wysza w Paryu dwutomowa ksika - ni to powie, ni pamitnik - Casimir Roy de Pologne, barwnie opiewajca afekt pomazaca. Na razie - to znaczy w lipcu 1651 roku - Radziejowski najskuteczniej si przyczyni do zmarnowania zwycistwa. Agenci podkanclerzego sprowokowali domatorsk z natury szlacht, kt�ra odrzucia dania kr�lewskie, nie daa pienidzy i posza do domu.

W gb Ukrainy ruszy kr�l na czele zawodowego onierza w sile nie wikszej ni dwanacie tysicy szabel i muszkiet�w.

Jan Kazimierz niezbyt zreszt dugo wytrwa w pochodzie. Z Krzemieca zawr�ci do Lwowa, stamtd 21 lipca do Warszawy. Dalej poprowadzi! niewielk armijk hetman Mikoaj Potocki, przy kt�rym by Jeremi Winiowiecki. Obydwaj wodzowie przypacili trudy wyprawy yciem.

Lipiec, najaskawszy w naszym klimacie miesic, by tym razem klskowo zimny i ddysty. Idce przez spustoszony kraj puki cierpiay g�d gorszy podobno ni kiedy w Zbarau. Wycieczeni ludzie marli w marszu, a przytrafiao si to nawet towarzyszom pancernym, lepiej wszak odywionym od piechoty. Przypltaa si epidemia, kt�rej ofiar pad wkr�tce ksi Jeremi. - Na wielkie nieszczcie kraju zosta po nim syn, Micha Korybut, dziedzic sawy ojca, nieugitego obrocy dawnych porzdk�w.

Beresteczko nie posiao popochu i nie ugasio powstania. Wojsko hetmaskie musiao walczy. Czynio to z powodzeniem raczej, lecz wr�d takich okruciestw, e sam Potocki musia powciga zapay podkomendnych. Tymczasem na wie o Beresteczku Janusz Radziwi ruszy naprz�d, zdoby Kij�w i 4 wrzenia puki koronne poczyy si w Herman�wce z litewskimi.

U schyku tego miesica Chmielnicki upokorzy si przed Potockim i zawar ugod zwan biaocerkiewsk. W rejestrze miao si od tej pory mieci ju tylko dwadziecia tysicy Kozak�w, siedziby ich ograniczono do kr�lewszczyzn wojew�dztwa kijowskiego. Ziemiastwo otrzymao oczywicie prawo powrotu do swych d�br.

W padzierniku Chmielnicki pisywa do doywajcego swych dni Potockiego o czajkach i wyprawie na Morze Czarne, chopom za doradza wytrwa cierpliwie do wiosny... Tysice Kozak�w nie uznay ukadu, zaczy �i otwarte bunty przeciwko hetmanowi zaporoskiemu. Przywodzili im wsawieni w dotychczasowych bojach pukownicy Hadki, Bohun, Puszkareko i wielu innych. W Stambule surowo ukarano, „wydawiono" dotychczasowych protektor�w Bohdana, wezyr pogardliwie potraktowa pos�w kozackich, ale nakaza Tatarom nadal popiera powstanie.

Ugoda biaocerkiewsk oznaczaa przerw w dziaaniach zbrojnych i nic wicej.

Na wiosn 1652 roku hetman polny Marcin Kalinowski lekkomylnie wda si w sprawy wooskie. Chmielnicki j wtedy energicznie upomina si w imieniu syna o rk hospodar�wny Rozandy, kt�rej rodzic, bdcy teciem Janusza Radziwia, zbytnio si nie kwapi do spenienia wymuszonej obietnicy. Kalinowski, przypuszczajc, e bdzie mia do czynienia ze sabymi siami modego Chmielnickiego,

zagrodzi Zaporocom drog, stan z wojskiem w obszernych obwarowaniach pod Batohem nad rzek Boh. Tutaj otoczya go ogromna armia kozacko-tatarska.

Widok jej jakoby to wzbudzi w niekt�rych oddziaach jazdy polskiej panik. Na zbuntowanych i rwcych si do ucieczki uderzy miaa wasna piechota, a szpiedzy kozaccy podpalili wewntrz wa�w sterty siana. Faktem jest jedno: oblegajcy zamali op�r i zdobyli ob�z. Korpus zadnieprzaski nie nady hetmanowi z pomoc. Poleg sam Kalinowski i syn jego Samuel, obok nich Marek Sobieski i znakomity artylerzysta Zygmunt Przyjemski.

Nazajutrz pukownicy kozaccy Iwan Zootareko i Wysoczanin zotem wykupili od Tatar�w kilka tysicy jec�w. Powizanych wyprowadzono na majdan i zacza si egzekucja. Dzicy ordycy nohajscy wyrbali ich szablami do nogi.

Murzowie krymscy w oczy wyrzucali swemu dow�dcy, e dopuci do podobnego barbarzystwa. Ocala z rzezi dawny dow�dca Kudaku, Krzysztof Grodzicki, kt�rego przebra i ukry w swym szaasie znajomy Tatar. W podobny spos�b ocalio ycie kilku innych szczliwc�w, wr�d kt�rych znajdowa si prawdopodobnie Stefan Czarniecki.

Chmielnicki, zapytany przed szturmem przez syna, co robi z Polakami, odpowiedzia kr�tko: „Zdechy pies nie ksa." Zootareko zachca swych ludzi okrzykiem: „Zemsta za beresteck!"

III

„Kr�la mam za pana, ale nie w moim domu!"

Juliusz Sowacki, Mazepa

Opowiadano, e nieszczcie zrodzio si z mn�stwa nie pogrzebionych trup�w, zalegajcych pola wok� Beresteczka oraz szlaki ucieczki kozackiej. M�r rzeczywicie cign od poudniowego wschodu i by pewnie t sam epidemi, kt�ra dziesitkowaa puki Mikoaja Potockiego i zabraa kniazia „Jarem". Mr�z jej nie przytumi, bo po chodnym i ddystym lecie przysza zima ciepa i mokra. Od wiosny 1651 roku zaraza rozsroya si strasznie. Ludzie ugili si przed ni, mimo woli skadajc wiadectwo, jak bardzo skarleli duchem.

Pokolenia ich dziad�w i pradziad�w te truchlay przed „powietrzem", take nie miay pojcia o wiecie bakterii, lecz walczyy z klskami, wystpoway czynnie. Kwarantanna, odosobnianie chorych, zamykanie bram miejskich przed obcymi,

danie wiadectw pochodzenia z okolic zdrowych, nawet okurzanie dom�w i caych osiedli dymem suchych lici dbu i piounu, to wszystko byo dziaaniem. W kraju szkoleni, liczni biegli lekarze znali stosunki miejscowe, zawczasu ukadali przepisy postpowania. Doba Renesansu interesowaa si przyrod i umiaa j traktowa... przyrodniczo. Jeszcze w 1623 roku by taki, co wywodzi, e kobiety zaraaj si atwiej, poniewa s ciekawe i nazbyt czsto biegaj po kocioach. Na sw�j spos�b zaleca wic unikanie zbytecznych odwiedzin i toku.

Gdy w roku 624 cika epidemia gnbia stolic, dziedziczny jej obywatel i patrycjusz, sawetny ukasz Drewno rozwin dziaalno tak oywion, e przeszed do historii, jako „burmistrz powietrzny" Warszawy. Nie poprzesta aa zakadaniu izolatori�w, gromadzeniu lek�w, ywnoci oraz pienidzy, na zorganizowaniu suby sanitarnej i prowadzeniu dokadnych spis�w os�b zmarych. Zabiega o czysto zakaonego miasta! Wyprzedzi wic myl sw epok, kt�ra nie pojmowaa, jaki zwizek zachodzi pomidzy stanem zdrowia a przyzwyczajeniem do mycia rk.

ukasz Drewno mia okoo szedziesiciu lat, kiedy zarabia na pikn saw. By czowiekiem poprzedniej epoki i w caym tego sowa znaczeniu humanist. Za modu - przytacza Jan Wegner sowa „burmistrza powietrznego" - „czyta poety, m�wi z filozofy". Zwyky aptekarz warszawski zajmowa si literatur i malarstwem, mia cenn bibliotek. Nalea do pokolenia, kt�rego rola ju si skoczya i kt�re nie znalazo godnych spadkobierc�w.

We Lwowie ludzie zaczli umiera w padzierniku 1651 roku, w Krakowie pierwsze oznaki przyni�s grudzie. Magistraty nie robiy nic, potem tumy nuciy si do kocio�w, miejsc odpustowych, pod figury i krzye przydrone. W wityniach chrzecijaskich widywano yd�w, kt�rzy wesp� z gojami na klczkach wzywali Jezusa i Marii. Zadymiy stosy. Pony na nich czarownice, sprawczynie nieszczcia. Nikt nie siga po istniejce przecie, drukowane, lecz zakurzone w zapomnieniu Ksig czworo o przyczynach morowego powietrza. Autorem ich by Piotr Umiastowski rodem z Klimontowa, kt�ry studiowa w Krakowie, praktykowa za w rozmaitych miastach wikszych i Mniejszych - od Parya po uck. U schyku pracowitego ywota, ulegajc natarczywym namowom ludzkim, napisa najpierw kr�tkie pouczenie, zaginione, niestety, kompendium, potem wspomniane dzieo, ogoszone w Krakowie w roku 1591.

„W wojennych czasach Waz�w nauka, a z ni i sztuka lekarska upady" - orzek Ludwik Kubala.

Jeli potrzeba stwarza wynalazek, to liczne kampanie powinny byy sta si bodcem dla sztuki lekarskiej. Zo wyniko nie z wojen tym razem, lecz ze zmiany klimatu kulturalnego, z paraliujcej myli i dziaanie mistyki. To ona nauczya ludzi biernoci, nie znanej Zotemu Wiekowi.

W lipcu zachorowaa Ludwika Maria, zaraona przez pann dworsk, kt�ra odwiedzaa cierpic znajom. W kilka dni p�niej pooy si do �ka sam kr�l. Po raz drugi w tym roku zwoany do Warszawy sejm uzna, e nie wolno rozpoczyna sesji nie przywitawszy pana. Nikt prawie nie darzy Jana Kazimierza zaufaniem lub sympati, lecz majestat monarszy - pierwszy „stan" Rzeczypospolitej - pominity by nie m�g. Posowie ruszyli wic Krakowskim Przedmieciem z zamku do paacu Kazimierzowskiego, gdzie ju czekali senatorowie. Otwarto drzwi komnaty, zgromadzeni ujrzeli zoonego niemoc pomazaca. Marszaek izby wygosi do kr�tk mow, po czym w imieniu wszystkich obecnych dopeni koniecznej ceremonii - ucaowa do czowieka, chorego zakanie.

Mona mie pewno, e sejm Zotego Wieku postpiby dokadnie tak samo.

Kiedy nieszczcie zaczo nacicha, wadze zabray si do obliczania strat. „Powietrze wszdzie w Polsce grasowao tak, e w niekt�rych miasteczkach ledwie sto ludzi ywych zostao" - zapisa dla potomnoci kanclerz litewski, Stanisaw Albrecht Radziwi. Rzecz nie do wiary, ale wsp�czeni stanowczo twierdzili, e w samym Krakowie zmaro wicej ni dwadziecia tysicy os�b! Podzielmy t liczb przez dwa albo nawet trzy - take wystarczy... Spustoszae osiedla paday ofiarami rabunk�w i poar�w. Spony wtedy Kalisz i Lublin, miast pomniejszych, jak Czstochowa, ju nie rachujc. Pom�r wyludni poudnie kraju - Krakowskie, Sandomierskie, Lubelskie, Bezkie, Halickie, Chemskie, Woy i Podole. W nastpnym roku przerzuci si na p�noc, dotkn Poznania, Sieradza, Torunia i Gdaska, kt�remu zabra blisko dwanacie tysicy mieszkac�w.

Wojna domowa ju zwalia poudniowo-wschodni cian Rzeczypospolitej, wschodnia i p�nocna zaczynay dymi. Klski elementarne dryy wntrze kraju.

Takie byo to politycznych wydarze 1652 roku, gorszych od samej zarazy.

Przygrywka odbya si w pierwszych dniach stycznia. Podskarbi litewski Jerzy Bogusaw Suszka - brat rozwodzcej si z mem podkanclerzyny Radziejowskiej - pod bokiem kr�la, czyli wr�d okolicznoci szczeg�lnie obciajcych, gwatem i zbrojnie zaj paac Kazanowskich.

W par dni p�niej z oa i domu wyzuty maonek pr�bowa odpaci tym samym, si odbija gmach. Sd marszakowski skaza niebezpieczne rodzestwo na rok i dwanacie niedziel wiey, Radziejowskiego oboy infami i banicj.

Jan Kazimierz chcia by przejedna oponenta, niedawnego swego faworyta, kasztelani krakowsk, tamten da jednak buawy wielkiej koronnej. Nie mogc doj z nim do adu, kr�l uderzy wyrokiem niewsp�miernie surowym w stosunku do kary, kt�ra spotkaa tych, co dopucili si takiej samej zbrodni i w dodatku pierwsi zaczli.

Radziejowski uzyska wyrok trybunau piotrkowskiego, znoszcy infami, i uszed z kraju. Sprawa jego raz za razem wypywaa na przekltej pamici sejmie, kt�ry si zebra w Warszawie 26 stycznia.

Sejm walny Rzeczypospolitej w tym czasie odszed ju daleko od tego okresu, w kt�rym izba poselska rozbrzmiewaa gwarem pos�w szlacheckich walczcych ze wieckimi i duchownymi feudaami i usiowaa przeprowadzi daleko idc przebudow ustroju pastwa

- pisze Wadysaw Czapliski, autor ksiki naukowej o obu sesjach roku 1652.

Tak jest, daleko. Wszake to ju szeciu zim tylko brakowao do stulecia tej chwili, w kt�rej posowie, dziaajc jak jeden m, zwr�cili Zygmuntowi Augustowi patenty swych wasnych przywilej�w, po czym rozjechali si z kwitkiem, to znaczy nie poparci przez kr�la. Pokolenie prawnuk�w ju byo organicznie niezdolne do takich uczynk�w i postaw. Wybierao na pos�w przede wszystkim ludzi dowiadczonych w praktyce parlamentarnej, wyksztaconych, pisarzy nawet, lecz obarczao ich obowizkiem baczenia, by rzd nie omieli si czasem w najmniejszej nawet mierze uszczupli przywilej�w. Najboleniejsze klski dziaay na szlacht niczym kamie, bijcy w powierzchni gsto zarosego rzs stawu. Wraenie zna byo w miejscu uderzonym oraz w jego bezporednim ssiedztwie. Dalej za ledwie co sabo zafalowao pod kolorowym kouchem. Wojew�dztwa ssiadujce z Ukrain godziy si da pienidze na wojsko, odlega Wielkopolska wcale si do ofiarnoci nie pieszya, bogate Prusy Kr�lewskie zaarcie broniy swych prawem kaduka osignitych ulg podatkowych. Oczy pan�w braci z naboestwem i podziwem kontemploway wasne partykularne ppki. A suwerenem kadego z tych partykularzy by miejscowy magnat. On wanie nalea do prawdziwych reyser�w widowiska sejmowego wtedy nawet, jeli pozosta w domu. Trzyma w doni bardzo mocne sznurki.

Rzd chcia uchwa podatkowych i w sprawie wojska, opozycja patrzya wadzy na rce.

Wadysaw Czapliski twierdzi, e obie strony yczyy sobie w kocu, aby sejm rozszed si na niczym.

Min jednak termin sesji, co nieco przygotowano do ostatecznego uchwalenia, zaczy si prolongaty o poszczeg�lne dni.

W sobot 9 marca, p�nym wieczorem, kiedy zgodnie z przepisami tylko pojedyncza wieca przy stole marszaka rozwietlaa izb, kanclerz Andrzej Leszczyski wni�s o przeduenie obrad do poniedziaku wcznie.

- Ja nie pozwalam na prolongacj! - odezwa si w ciemnociach samotny gos posa. By nim przedstawiciel powiatu upickiego, Wadysaw Siciski, czowiek mody, nowicjusz w sejmie.

Rzuciwszy pierwsze w naszej historii liberum veto Siciski wyszed z sali.

Pocztkowo gosowanie odbywao si dalej, wojew�dztwa przyzwalay na wniosek kanclerza. Zrozumienie tego, co zaszo, pomau jako torowao sobie drog do wiadomoci pos�w. Dopiero po dobrej chwili, u samego koca kolejki wetujcych, podniosy si nieliczne opinie, e dalej obradowa nie spos�b. Izba zaczynaa pojmowa, lecz nie wybucha protestem. Zamara w moralnym bezwadzie. Pytania marszaka paday jakby w pr�ni. Nikt, nikt zupenie nie odwaa si stwierdzi, e gos jednego czowieka unicestwi moe obrady sejmu Rzeczypospolitej. Lecz nikt take nie postpi przeciwko samob�jstwu Obojga Narod�w.

Zniecierpliwiony Jan Kazimierz wyrwa si z owiadczeniem, e jeli posowie nie chc skada deklaracji, to on kae wygosi formuy poegnalne i sejm zamknie. Niebezpieczny pomys kr�lewski okaza si niewypaem. Nikt nie pokwapi si do zwalenia formalnej odpowiedzialnoci na monarch. Postanowiono przeduy sesj na poniedziaek, lecz pod warunkiem, e pose upicki powr�ci do izby i protest sw�j cofnie.

11 marca marszaek dwukrotnie wezwa jego powiat. Wadysawa Siciskiego w sali sejmowej nie byo.

- Bodajby przepad! - krzykn wojewoda brzesko-kujawski, Jakub Szczawiski.

- Amen! - ch�rem odpowiedziaa izba.

Jeli anatema poskutkowaa, to w spos�b mocno dziwaczny. Piorun pooy w Wilnie trupem rodzic�w i rodzestwo Siciskiego, jemu samemu nic si zego nie stao.

Marszaek izby - Andrzej Maksymilian Fredro, czowiek z wyszym wyksztaceniem, zdolny historyk i publicysta - przystpi wic do poegnania kr�la. aowa tego, co si stao, bola nad nieszczciem.

Na nic wicej si nie zdoby. Od tronu odpowiedzia podkanclerzy Stefan Koryciski:

- Skoro wolno wymaga tego, by wszystko zapadao nomine contradicente, nie chce si kr�l temu przeciwstawia, yczy jedynie, by to nie przynioso Rzeczypospolitej szkody.

Zatem przedstawiciel rzdu oficjalnie stwierdzi moc wic liberum veto. „Gorzej - m�wi Wadysaw Czapliski - e w samym przem�wieniu kwitowa niejako zgod izby na uznanie wanoci sprzeciwu pojedynczego posa." Zamiast zaoy protest w imieniu majestatu, pierwszego stanu Rzeczypospolitej, zamiast gra na wyraonym w anatemie oburzeniu pos�w, zamiast chociaby odwoa si do nastpnego sejmu w tej sprawie czy wymyla kruczki proceduralne, ogosi zbrodni polityczn za prawo!

W sobot posiedzenie zakoczyo si o godzinie dziesitej wieczorem, w poniedziaek rozpoczto obrady okoo poudnia. Trzydzieci osiem godzin podarowa nam wtedy los. Nie wymylono adnej metody przeciwuderzenia. Brak dowod�w, e jej w og�le szukano.

Rzd godzien by sejmu, a sejm rzdu. I jeden, i drugi odpowiedziay na nieszczcie tak, jak otpiay kraj reagowa na morowe powietrze. Biernoci! Okrzykiem zgrozy, zaklinaniem, pobonymi westchnieniami.

Pradziadowie na pewno postpiliby inaczej. Wzruszyliby ramionami na wyskok, uznajc go za rzecz sprzeczn ze zdrowym rozsdkiem, za obraz renesansowej zasady umiaru, zotego rodka.

Tragedii sejmowej z uwag i zrozumieniem rzeczy przygldali si obecni w Warszawie wysannicy kozaccy i ambasador moskiewski. Ci pierwsi m�wili do przedstawiciela cara Aleksego, e niepodobna powanie traktowa um�w z pastwem, w kt�rym jeden pose powiatowy moe unicestwi wszystko. Ten drugi za - przysany dla pilnowania dochodze o tytuy i znowu przemawiajcy twardo - przekona si, e nie uchwalono nic w sprawach wojska i podatk�w, nie zaatwiono kwestii rokowa ze Szwecj, z kt�r nie byo wszak pokoju, istnia rozejm tylko.

30 maja Hieronim Radziejowski pisa ze Sztokholmu do Chmielnickiego, doradzajc mu wojn oraz nawizanie bezporednich stosunk�w ze Szwecj. Rzd kr�lowej Krystyny got�w jest dopom�c Kozakom, uderzajc wojskiem od strony Szczecina na Wielkopolsk i z Inflant na Litw.

Od roku 1648, czyli od czasu elekcji Jana Kazimierza, Szwecja miaa wolne rce, pok�j westfalski zakoczy bowiem wojn trzydziestoletni. Donie owe mocno swdziy, gdy wybuja grubo ponad moliwoci skandynawskie

potg wojskow kr�lestwa trzeba byo utrzymywa z dalszych podboj�w i up�w.

Wadysaw Siciski niezdolny by do ogarnicia swym parafiasko-upickim m�zgiem skutk�w wasnego uczynku. Wcale go to nie wybiela. Gupota nie uniewinnia polityk�w. Raczej wrcz przeciwnie.

Dlaczeg� jednak, z jakiego powodu zerwa sejm?

T spraw Wadysaw Czapliski wyjani w spos�b chyba ostateczny.

Powiat upicki by niezadowolony z przyczyn susznych, instrukcja poselska Siciskiego upowaniaa do protestu. Uboga szlachta tamtejsza zostaa pokrzywdzona przy wymierzaniu podatk�w. Obciyy one przede wszystkim szarak�w, sabo za to dotkny marszaka wielkiego litewskiego, Aleksandra Radziwia, dzieryciela bogatej ekonomii kr�lewskiej... Nie ta rzecz jednake sprowokowaa pierwsze w historii liberum veto.

„Zawoa: nie pozwalam! i uciek na Prag" - powtarzamy za poet i wyobraamy sobie, e m�g to swobodnie uczyni byle chmyz szlachecki, dziaajcy w imieniu sobie podobnych hoopup�w. Praga Prag... droga z niej wioda nie do Rzymu, lecz do domu, gdzie miejscowy janie wielmony ostrzej ni Jego Kr�lewska Mo sprawdza polityczne rachunki, a mia po temu moliwoci. Niechby kto spr�bowa krzycze veto wbrew jego woli! Za zrywaczem sejmu zawsze kto sta. Dziaaa przeze i ochraniaa go jaka sia prawdziwa.

Za Wadysawem Siciskim sta starosta mudzki i hetman polny litewski, Janusz Radziwi.

Jego starszy kolega, Janusz Kiszka, dogorywa. Buawa wielka wkr�tce miaa zmieni dzieryciela. Spodziewano si, e obdarzony ni zostanie Kazimierz Lew Sapieha i zdaniem wsp�czesnych std wanie braa pocztek zo ksicia Janusza.

Sp�r o buaw, czyli o najwysz i doywotni wadz nad wojskiem litewskim, rzeczywicie odegra rol ogromn i fataln, lecz istniaa ponadto sprawa inna, z pozoru nieznaczna. Niedugo przed sejmem komisja trybunau litewskiego, kt�rej przewodniczy Janusz Radziwi, oboya infami znanego nam ju Jerzego Bogusawa Suszk za to mianowicie, e porani wysuonego onierza, niejakiego Abrahamowicza. - Jan Kazimierz przyzna skazanemu glejt bezpieczestwa i Suszka, ku oburzeniu pos�w, zjawi si w izbie. Liberum veto byo odpowiedzi na postpek kr�lewski.

Bahy, dorany zatarg, przyczyna jake niewsp�mierna do skutku! Tak wydaje si nam. W oczach �wczesnego magnata naruszenie decyzji dotyczcej jego domeny r�wnao si pogwaceniu ukadu midzypastwowego.

„Niechaj to bd u mnie Niepoomice"... w Sierakowie, Lesznie, Birach, Niewieu, Ossolinie, Winiczu, Brodach, Koniecpolu, ubniach. Za kadym razem - udzielna stolica.

Wadysaw Czapliski pisze:

Od koca XVI wieku, a w kadym razie od rokoszu Zebrzydowskiego, przyzwyczaili si poszczeg�lni magnaci do tego, e na terenach podlegych ich wadzy uwaali si za niczym nie ograniczonych wadc�w. Kr�l wedug nich mia by kr�lem w Warszawie, a nie na terenie ich prowincji czy wojew�dztwa.

Nakoni ich do podporzdkowania si zasadzie wikszoci byo r�wnie atwo, co dzi nam�wi mocarstwa do zrzeczenia si prawa o jednomylnoci w Komitecie Bezpieczestwa Organizacji Narod�w Zjednoczonych. A moe nawet trudniej, bo aden lk przed wojn atomow do rozumu nie przywoywa.

Uwija si po izbie sejmowej dzielny obroca interes�w kr�la, Daniel ytkiewicz, insygator, czyli prokurator koronny. Niedugo przedtem marszaek wielki Jerzy Lubomirski publicznie zbi go po twarzy, a to - jeli wolno uy nam wsp�czesnych okrele - w czasie i z powodu penienia funkcji subowych. Zniewaony urzdnik do Chmielnickiego ze skarg nie polecia. Schowa obraz do kieszeni, zadowoli si askawym odszkodowaniem pieninym i dalej dziaa, zarabia na chleb i maso do niego.

ytkiewicze, Owsowicze i wszelcy inni dziedzice sukiennych kubrak�w po pradziadkach mogliby si pogodzi z przegosowywaniem. Interesy stanowe ich wanie skaniay do zabezpieczenia si przed wybrykami jednostek. „Kup, moci panowie!" - to wieloznaczne haso maych. Wielkim wiat przedstawia si zupenie inaczej. Jeli doranie le si kt�ry poczu w pojedynk, przystpowa do koalicji suwerennych potg magnackich.

Ju w pierwszych latach panowania Jana Kazimierza utworzya si taka. Naleay do niej rody Radziwi�w, Lubomirskich i Opaliskich. Nie poprzestajc na wewntrznej, czonkowie jej uprawiali wasn polityk zagraniczn.

Zygmunt III obra by sobie spoeczn baz tronu. Za czas�w jego modszego syna w peni dojrzay logiczne skutki hodowli kr�lewit. Doszo do rozkadu pastwo zwizkowe, kt�rego g�wny skadnik, Korona Polska - ju u schyku XV wieku zdoby si na cenny, drugi obok kr�la organ wadzy centralnej, cakiem dobrze jak na owe czasy dziaajcy, dwuizbowy sejm walny. Powiedzie raczej naley, i pastwo to do rozkadu doprowadziy bdy jego wasnych rzdc�w.

A do roku 1652 sejm, czczony przez og�l szlachecki niczym wito, z najwyszym ju trudem peni funkcje zwornika Rzeczypospolitej. Od chwili wystpienia Wadysawa Siciskiego zosta podporzdkowany nadrzdnej zasadzie partykularyzmu. Swobodna gra niekontrolowanych si moga teraz kad z sesji przeksztaci w coraz gbiej demoralizujc kraj szopk. Tylko na sejmie konfederackim obowizywaa wikszo gos�w. Lecz konfederacje mona byo zawizywa w celu dobrym lub zym.

Zaraz, kt�ra zagniedzia si w naszym parlamencie, moga oczywicie podsyca zagranica. Zanim jednak obcy zabrali si do dziea, praktyk liberum veto utrwali kto inny.

Drugi sejm roku 1652 - ten, kt�ry czoobitnie wita chorego kr�la - obradowa skutecznie. Uchwali podatki, pidziesiciotysiczne wojsko dla Polski i pitnastotysiczne dla Litwy, przywr�ci piechot wybranieck, uzna Hieronima Radziejowskiego za zdrajc, nada szlachectwo protegowanym Jana Kazimierza. (W poczet naszych herbowych zaliczone wtedy zostay midzy innymi stare rycerskie rody Erdman�w i Schaffgotsch�w.) Otrzewiajco oddziaaa na pos�w nie tylko klska pod Batonem i niebezpieczestwo szwedzkie. Wspomnienie marcowego poniedziaku byo ywe, musiao trwoy. Jednake nie uchwalono niczego przeciw liberum veto, a rzd wcale tego nie proponowa.

Nastpny sejm zerwano w roku 1654. Obrady mcia sprawa rozdania trzech buaw hetmaskich, bo nie yli ju Janusz Kiszka, Mikoaj Potocki i Marcin Kalinowski. Jan Kazimierz nie chcia da buaw wielkich nikomu, pragn bowiem zachowa naczelne dow�dztwo dla siebie. Nie zwaa na to, e w roku poprzednim skompromitowa si dotkliwie pod wacem, gdzie jak skoczony niedoga da si otoczy Tatarom.

28 marca zerwa sejm Pawe Biaobocki, pose tczewski. Jego porednim mocodawc bya partia dworska, kr�lewska.

W kr�tki czas potem monarcha przesta si opiera i upiera. Hetmanem wielkim koronnym uczyni starego Stanisawa Potockiego z przydomkiem Rewera, litewskim za - Janusza Radziwia. Sp�r przegra, bo wygra go nie m�g. Liberum veto utrwalio si. Zdaniem matematyk�w dwa punkty wyznaczaj lini prost.

Siewc�w anarchii nie brakowao we wszystkich stolicach Rzeczypospolitej z Warszaw wcznie. Lecz nikt z wielkich na lekarza si nie zgasza, aczkolwiek pomocnik�w znalazby na pewno - byleby szuka na dole.

Samuel ze Skrzypny Twardowski, wierny tradycji opiewania wypadk�w historycznych wierszem, stworzy poemat Wojna domowa z Kozaki i Tatary, Moskw, potem Szwedami i z Wgry przez lat dwanacie za panowania Najjaniejszego Jana Kazimierza, kr�la polskiego, toczca si. Zacytujmy fragment mocno napisanego utworu, nie baczc, e niedawno to samo zrobi Adam Kersten w swej ksice.

Czarnieckiego posiano, ma w tym sprawnego

Dawno dziele, z dwanacie przebraszych tysicy

Samego kommunika. Nigdy dotd wicej

Ani krwie si rozlao w tym kraju elazem,

Ani ogniem spono miast i woci razem

Jako tedy. Bo niemal wszystkie Bracawszczyzny

Po Bersade i Humari, i dalsze dziczyzny

Popioem s przysnute, od Pohrebyszcz wziwszy;

Gdzie moc sroga hultajstwa tego si zamknwszy

Pod jarmark zawoany, nili przyj do sprawy

Mogli swojej, nasi rum przez wszystkie zastawy

I ostrogi zacite przypadn do miasta,

Gdzie pe adna - ni panna, ni cika niewiasta

Z niewinity przy piersiach - u zajuszonego

Miaa miejsce onierza; dla std niepr�nego

Miastom drugim postrachu. Skd ogromn aw

Poszli gbiej pokami...........................

Wystarczy tego dla przedstawienia bezskutecznej politycznie wyprawy karnej, kt�r na wiosn 1653 roku poprowadzi Stefan Czarniecki. Doda najwyej wypadnie, e wsp�dow�dc wojska by wtedy Sebastian Machowski, a przeciwnikiem obu pukownik Iwan Bohun. Podczas starcia z jego Kozakami Czarniecki odni�s sw synn ran w podniebienie.

W chronologicznej rzeczy kolejce realizowano w�wczas haso: za Batoh!

Jak si ju wspomniao, jesieni i w grudniu kr�l skompromitowa si dotkliwie pod wacem, w miejscu, z kt�rego wida Chocim. Jan Kazimierz dziaa wtedy po wasnej myli, a wbrew susznym tym razem perswazjom Jerzego Lubomirskiego i Janusza Radziwia.

Chmielnicki wda si w zawie, krwawe i barbarzyskie sprawy zadnieprzaskie, mia przeciwko sobie koalicj zoon z hospodara multaskiego, ksicia Siedmiogrodu Rakoczego oraz z nowego wadcy Wooszczyzny.

Ten wanie kraj chcia hetman zaporoski uczyni dziedzictwem swego rodu. Zacz uprawia polityk dynastyczn, kt�ra nie budzia specjalnego zapau w Kozakach.

Jan Kazimierz stan w obozie pod wacem, aby nie puci Chmielnickiego i ordy do oblonej Suczawy, gdzie broni si - i zgin od polskiej kuli dziaowej - modszy Chmiel, Tymoteusz. Jaki by sens akcji kr�lewskiej? Co wadzio Rzeczypospolitej, e przeciwnik zaplta si w karkoomne przedsiwzicia i zacz ponosi powane niepowodzenia z rk trzecich? Na te pytania najtsi historycy nie znajduj odpowiedzi.

onierza, kt�ry przyszed pod waniec, ledwie si przedtem udao odwie od myli o rokoszu, bo od zalega za lata cae. Teraz bezczynni, przez miesice w jednym i tym samym miejscu trzymani ludzie tonli w jesiennym bocku, godowali, kostnieli pozbawieni opau. Chorgwie, najte przez powiaty, przy pierwszym alarmie ogarn popoch tak znaczny, e trzeba byo si uspokaja wojak�w, a kilkunastu powiesi. Wiersz na cnot tych rycerzy zwraca si do nich w spos�b swojski:

St�j, nie uciekaj, onierzu wybrany,

Dokd tak prdko bieysz zmordowany?

Rozumiesz, e ci ju nie znajdzie doma

Zguba widoma?

Pewnie ci onka pod podotek skryje,

Kiedy czas przyjdzie i grom ci zabije,

Choby si zamkn w lamus murowany

Kpie............

(Wstydliwi wydawcy Ksigi pamitniczej Jakuba Michaowskiego wykropkowali przed stu przeszo laty jdrne zapewne s�wko i na tyle czasu zuboyli mow ojczyst; warto moe sign do rkopisu, znajdujcego si w Krakowie...)

Odsiecz pod Suczaw nie posza. Za to w grudniu wspomagani przez Zaporoc�w Tatarzy otoczyli ob�z i wymogli na Polakach ukad, kt�rego treci nie znamy, zawarty bowiem zosta ustnie. Byy to pewnie warunki zborowskie. Przy okazji orda spustoszya kraj w promieniu tak dugim, e poszczeg�lne czambuy dotary w poblie Lublina. Unieruchomiona armia przeszkodzi im nie moga. Kozak�w o zgod nie pytano. Poprzednio mahometascy sprzymierzecy brali na arkany ich wasne rodziny, jeli zabrako innego jasyru.

waniec by ostatni z przewag Islam III Gireja, kt�ry zmar wkr�tce.

Tron krymski wzi po nim - z aski sutana - raz ju dawniej panujcy i strcony brat modszy, Mehmed IV.

Ponura szopka waniecka zamkna rok 1653, kt�ry by ostatni dat walki na jednym tylko froncie. Bilans dotychczasowych dokona zmieci wojewoda Jan Leszczyski w kilku zwizych zdaniach:

Tyle milion�w, tyle ludzi stracilimy, a cigle w tym samym odmcie zostajemy. Mimo tylu podatk�w, zacig�w i takiego kiwi rozlania, adnej korzyci nad nieprzyjacielem nie odnosim; ani wywalczy, ani okupi pokoju, ani odetchn nie moemy, ale w coraz wiksze wpadamy niebezpieczestwa.

U schyku grudnia pisano ze Lwowa, e Tatarzy ludzi bior w pobliu miasta: „Tak tedy to interpretuj, e z Kr�lem Jego Mosci stana zgoda..."

Drugi ju raz w przecigu czterech lat Jan Kazimierz da si otoczy, narazi wojsko, senat Rzeczypospolitej i osob wasn na yka tatarskie. Wydostawszy si z obierzy za cen haniebn nadal nie chcia odda buaw hetmaskich, pozwoli wasnemu zwolennikowi zerwa sejm. Zostao to natychmiast pokwitowane pewnymi propozycjami, wysianymi z Rzeczypospolitej na zewntrz jej granic:

To, co si dziao na ostatnim sejmie za zoliw rad niekt�rych, wywoao obraz wszystkich stan�w, wstrt do obecnych rzd�w i utrat nadziei zachowania Rzpltej pod tak przewrotnym panowaniem do tego stopnia, i zachodzi obawa, e wielu przedniejszych pan�w, nawet duchownych, bd si starali zrzuci z tronu kr�la, kt�ry Rzeczpospolit jak cudz rzecz traktuje.

Zaufani Janusza Radziwia przemawiali w ten spos�b do Jerzego II Rakoczego. Hetman polny litewski wzywa wsp�wyznawc, ksicia Siedmiogrodu, do pokusze o tron polski. W tym celu radzi mu zbiera wojsko i stara si o pogodzenie Polski z Kozakami oraz z chanem. Dla siebie da sumy stu tysicy zotych, umoliwiajcej zacig nowych chorgwi.

W roku 1654 wroga Janowi Kazimierzowi koalicja magnacka przetworzya si po prostu w spisek. Krzysztof Opaliski, autor Satyr, surowy oskaryciel wad narodowych, nie m�g zapomnie, e rozkwaterowane w Kowlu wojsko nadweryo mu troch majtno. Caym sercem przywar wic do Lubomirskiego i Radziwia. Wymienia z nimi listy, mieszczce zapewnienia dozgonnej przyjani, zawartej na ,,usugi w tak cikich i ostatnich terminach zostajcej ojczyzny".

Terminy byy naprawd cikie, lecz wcale jeszcze nie ostatnie. W styczniu 1654 roku wystpia przeciwko Rzeczypospolitej Moskwa. Tylko ona, na razie.

Chmielnicki ju w czerwcu 1653 roku, nie zrywajc z Turcj, podda si ,,pod wysok rk carsk". Otrzyma polecenie czekania do wiosny. Termin okaza si stanowczo zbyt odlegy, dziwne perypetie wanieckie wr�y mogy rzeczy grone. Tatarzy nie ogldajc si na sprzymierzeca znowu zawarli pakt z Polakami, zapowiadali ponadto wsp�ln z nimi wypraw przeciwko Moskwie. Hetman obawia si, e zostanie wydany kr�lowi.

W styczniu przyby do Perejasawia Wasyl Buturlin na czele licznego i nader okazaego poselstwa. Przez kilka dni czeka w miecie, kt�rego sam wygld zewntrzny stanowi wymowne wiadectwo. Zadnieprzaski Perejasaw unikn zniszcze wojennych, zachowa swe domy, silne obwarowania i mieszkac�w, kt�rych liczba sigaa podobno dziesiciu tysicy g�w. Drewniane cerkwie miejskie naladoway ksztatem wielk architektur bizantysk. Buturlin zgasza si w imieniu cara Aleksego Michajowicza po dorobek historii, kt�ra pomimo strasznych bd�w polityki niemao zdziaaa na Ukrainie.

Chmielnicki przyjecha z Czehrynia, gdzie sprawia pogrzeb synowi, a wnukowi-pogrobowcowi chrzciny. Stanwszy w Perejasawiu kaza zamkn bramy i otoczy miasto straami, zabiega, aby nikt z posami nie rozmawia. Hetman chcia sam kierowa losem ojczyzny.

17 stycznia zwoa wielk rad kozack i uzyska potwierdzenie swej decyzji. Nazajutrz uroczycie zawiadomi o tym Buturlina, biorc z jego rk gramot carsk o przyjciu Ukrainy w poddastwo. Akt ten r�wna si zerwaniu przez Moskw pokoju polanowskiego, wypowiedzeniu Rzeczypospolitej wojny.

W dwa miesice p�niej rzd warszawski odpowiedzia na to zerwaniem sejmu, czyli utrwaleniem praktyki liberum veto.

18 stycznia nie wszystko poszo w Perejasawiu gadko. W pewnej chwili Wasyl Buturlin zosta w cerkwi tylko dlatego nie sam, e w otoczeniu ludzi, z kt�rymi przywdrowa z Moskwy. Kozacy wyszli, by si naradzi. Pose z oburzeniem odrzuci by bowiem ich danie, aby car Aleksy zaprzysig warunki ugody. Nie ustpi i wtedy, gdy w cerkwi zjawia si delegacja, kt�ra ponowia pro"b, powoujc si na przykad kr�la polskiego.

- To jest kr�l niewierny i nie samodzierca - replikowa bojarzyn.

Ostatecznie Chmielnicki ustpi, zoy przysig i wyszed z cerkwi okryty drogocennym paszczem z wyhaftowanym na nim wielkim orem dwugowym. 19 lutego car wystosowa do list, w kt�rym po raz pierwszy uy tytuu samodziercy Wielkiej i Maej Rosji. Jego spadkobiercy nie uznawali w og�le istnienia narodowoci ukraiskiej.

Tak zwany „kryzys przysigowy" wiadczy wymownie, e nieszczliwa impreza waniecka przyspieszya bieg historii, popchna wprost Chmielnickiego do decyzji. Jake m�g polityk tak zdolny najpierw rzuci koci, a potem dopiero, ju w cerkwi przed otarzem, usysze, e winien si zda na dobr wol kogo, kogo skonny by uwaa za kontrahenta? Ale c�! - strona polska wolaa karne ekspedycje Czarnieckiego od ukad�w, karta tatarska ju bya zgrana. Naleao wic pr�bowa moskiewskiej... Hetman zaporoski jej si chwyci, lecz a do koca, wytrwale i nieustpliwie usiowa broni samodzielnoci Ukrainy, nawet rozszerza zasig wadania Kozaczyzny na Biaoru. Koniec jednake by ju bardzo niedaleko.

Propozycje Chmielnickiego przyjto w Perejasawiu jednomylnie, lecz Buturlin zdoa zaprzysic w tym miecie zaledwie dwustu osiemdziesiciu czterech ludzi. Og�em lubowao carowi wierno okoo stu dwudziestu omiu tysicy os�b, w tym sto osiemdziesit osiem stanu szlacheckiego. Nie zoyli przysigi niekt�rzy pukownicy, wr�d nich Hadki oraz Bohun. Sucha o niej nie chcieli Kozacy zamieszkali na samym Zaporou. Cz wojska wszcza bunt, stumiony nad rzek Tamin.

Przemawiajc w Perejasawiu zar�wno Chmielnicki, jak Buturlin silnie podkrelali kwestie wyznaniowe, krzywdy wyrzdzone Cerkwi przez Polak�w. Najsilniejszy op�r postawia carowi ukraiska hierarchia prawosawna. Dopiero teraz okazao si w peni, jak strasznym absurdem byo wszystko, co si od czas�w Zygmunta III stao na niekorzy bahoczestja. Ono si nadawao na wspornik Rzeczypospolitej w tych stronach i byo nim naprawd, lecz za ostatnich Jagiellon�w i Batorego.

23 stycznia 1654 roku zakonnik Makary Kunicki w imieniu oraz z upowanienia metropolity i duchowiestwa kijowskiego zaprotestowa przeciwko temu, co si wsp�czenie dziao na Ukrainie i owiadczy wierno kr�lowi. Protestacj sw wni�s do ksig grodzkich w ucku, a wic w strefie dziaania wojsk polskich, i rozesa zawiadomienia do innych miast.

Metropolit kijowskim by wtedy Sylwester Koss�w, szlachcic, autor ksiek pisanych zar�wno po rusku, jak i po polsku. To jego wanie biskupi katoliccy nie wpucili do senatu po ukadzie zborowskim. Pod wzgldem politycznym Koss�w - czowiek naiwny i pomimo odwagi osobistej dosy chwiejny - usiowa reprezentowa to samo co Adam Kisiel: myl o ugodzie wewntrz granic Rzeczypospolitej.

Kij�w by najstarsz ze stolic cerkiewnych Rusi, jak duga i szeroka, uwiadamia te sobie w peni wasne dostojestwo. Uwaa si za przedstawiciela najczystszej postaci prawosawia. Metropolita nie by niczyim funkcjonariuszem. Pochodzi z wyboru, kr�l zatwierdza go tylko. „Kij�w a Moskwa

Moskwa - to Rzym i Bizancjum prawosawia" - napisa przed wielu laty Ludwik Kubala. W roku 1620 patriarcha moskiewski Filaret nakaza, aby wszystkich przybyszy z Rusi Kijowskiej chrzci po raz drugi. Nie uznawa bowiem wanoci sakramentu udzielonego przez zwyczajne pokropienie wod wicon, zamiast trzykrotnego zanurzenia. Dopiero u schyku 1654 roku, ju po ugodzie perejasawskiej i w jej skutku, zniesiono bezwzgldny i bardzo wymowny przepis Filareta. Trzydzieci lat przeszo, bo a do roku 1686, trwaa walka o podporzdkowanie Moskwie metropolii kijowskiej, kt�ra od pocztku podlegaa patriarchatowi carogrodzkiemu i wytrwale opieraa si odmianie.

Rzeczpospolita zmarnowaa wielkie moliwoci. Ju od koca XVI wieku sycha byo narzekania, e „zacnych stan�w osoby", wzgardziwszy prawosawiem, nie ubiegaj si o godnoci duchowne, pozostawiajc je byle komu. Temu zjawisku nic zapobiec nie mogo, bo kultura zachodnia wprost braa w jasyr magnateri rusk. Ale zniesienie hierarchii prawosawnej przez Zygmunta III, ale sponiewieranie jej poprzez zepchnicie w nielegalno? Polityka trzewa, to znaczy wolna od doktrynerstwa, winna bya chucha i dmucha na cerkiew kijowsk, pieczoowicie hodowa ten duchowy orodek rodzimego prawosawia.

W marcu 1654 roku posowie kozaccy stanli w Moskwie i przedoyli carowi swe proby. Aleksy zatwierdzi wszystkie prawa i przywileje szlachty prawosawnej i Kozak�w, pozwoli na obieranie urzdnik�w oraz hetmana. Pozostawi wic swym nowym poddanym pewien samorzd, lecz stanowczo zabroni wszelkiego znoszenia si z kr�lem polskim i sutanem tureckim. Inne poselstwa zagraniczne wolno byo przyjmowa, jeeli przybyway ,,w dobrej sprawie". Naleao jednak natychmiast donosi o wszystkim Moskwie. Ambasador�w „spraw zych" winni byli Kozacy bra w areszt. W praktyce r�wnao si to zniesieniu tej samodzielnoci w polityce zagranicznej, jak Zaporoe od dawna uprawiao, a Chmielnicki stosowa z reguy. Car Aleksy przyjmowa w poddastwo now prowincj i wciela j do pastwa jednolitego.

Spoeczne zasady nowych porzdk�w zostay okrelone niedwuznacznie. Szlachta pozostaa przy swych przywilejach, wojsko kozackie, kt�rego miao by szedziesit tysicy, nakazano natychmiast oddzieli od chop�w, rejestry onierskie przedoy rzdowi. Niekt�re rodziny otrzymay zaraz nadania — mniejsze wprawdzie od dawnych domen Winiowieckich czy Zbaraskich, ale stanowice prawdziwe fortuny. Szczeg�lne aski spyny na Iwana Wyhowskiego oraz jego krewnych. By to pisarz generalny Wojska Zaporoskiego, szlachcic, wzity pod �tymi Wodami do niewoli i wykupiony przez Chmielnickiego ,,za jedn koby".

„Ten Wyhowski, jako zawsze by nie prostak, tak i teraz u nich swoj ma powag" - spostrzeg bystro nieznany autor diariusza oblenia Zbaraa.

Iwan Wyhowski awansowa zawrotnie i za plecami swego dobroczycy wczenie zni�s si z carem. Posya do Moskwy ca korespondencj hetmana, i to w oryginaach! Otrzymywa je p�niej z powrotem przez specjalnych a tajnych goc�w.

Bohdan Chmielnicki nie pozwoli nikomu z obdarowanych wej w posiadanie woci. Pojmowa, e nowa, z carskiej aski powstaa arystokracja moe si atwo sta narzdziem ujarzmiania Ukrainy. Podda si „rce carskiej", bo potrzebowa sojusznika, lecz nadal pragn postpowa samodzielnie, jak to w miar moliwoci czyni dotychczas, wic si z Tatarami czy Turkami.

Ale tym razem swoboda manewru bya bez por�wnania mniejsza. Moskwa od razu zacza sama si zakotwicza na Naddnieprzu. 26 stycznia 1654 roku Wasyl Buturlin wjecha do Kijowa i od tej pory wadza carska ju nie wypucia miasta z garci. Silna warownia, wzniesiona na gruntach cerkiewnych wbrew protestom metropolity, staa si od razu realn ostoj nowego ukadu stosunk�w.

Aleksy Michajowicz uhonorowa i hojnie obdarzy swych wysannik�w na Ukrain. Pierwszemu zwiastunowi dobrej wieci wcisn na gow wasny kopak, ramiona okry paszczem zdjtym z wasnych bark�w. Car szala z radoci i mia po temu zupenie suszne powody. Moskwa zdobya w Perejasawiu szczebel bardzo wysoki. Wesza w posiadanie prastolicy Rusi oraz rozlegego, ludnego i bajecznie urodzajnego kraju. Zaczynaa szeroko oskrzydla p�nocne wybrzee Morza Czarnego, siedlisko ord tatarskich. Rzeczpospolit zdegradowaa bardzo.

Kreml przez czas dugi powcigliwie traktowa powstanie kozackie, do ryzyka si nie rwa. Raz tylko popeni bd kapitalny, a to w roku 1650, gdy omal nie cign uderzenia na siebie. Pacyfizm naszej szlachty uratowa go z nieszczcia. Dopomoga i oficjalna polityka Rzeczypospolitej, dna rozprawy z Turcj, lecz nie ze wschodnim ssiadem.

Perejasaw by wielkim tryumfem Kremla. Akt tam zawarty dawa ludowi powstaczemu pomoc w wojnie z Polsk i obiecywa ochron przed Tatarami. Wiele jest jednak beztroski w twierdzeniu, e w Perejasawiu nastpio zjednoczenie Ukrainy z Moskw. W rzeczywistoci zaczynaa si praktyka dzielenia Ukrainy pomidzy Polsk a Rosj.

A do roku 1648 niemal cay ten kraj wchodzi w skad Rzeczypospolitej. Tylko przymorze jego trzymali Tatarzy, co usprawiedliwiao antymahometaski kurs polityki warszawskiej.

Chmielnicki podda carowi okrg przyznany Kozakom w Zborowie, to jest wojew�dztwo kijowskie, czernihowskie i bracawskie. Przemawiajc co tum�w w Perejasawiu owiadczy, e niezadowoleni mog sobie wyjeda na zewntrz - „wolna droga!". Tak si stao naprawd. Nikt nie zatrzymywa tych, co woleli przesiedli si na zach�d, za rzek Teterew.

Ukad perejasawski nie dotyczy wojew�dztwa podolskiego, woyskiego ani ruskiego. Granica pastwowa oddzieli wic miaa Bia Cerkiew od Starokonstantynowa. Trudno to zaiste nazywa zjednoczeniem „Ukrainy" z kimkolwiek. Naley natomiast m�wi o wcieleniu jednej jej czci do pastwa moskiewskiego i o pozostawieniu drugiej pod rzdami Warszawy.

Metropolita kijowski protestowa i dlatego take, i dotychczas jego wadza duchowna rozpocieraa si nie po Teterew, lecz po San.

Powie kto, e akt perejasawski by dopiero wstpem, pierwszym krokiem do zjednoczenia pod berem cara. Darmo upiera si przy teorii, kt�rej jaskrawo zaprzeczya praktyka. W niedalekiej przyszoci znikn miaa granica oddzielajca Bia Cerkiew od Starokonstantynowa i pojawi si druga, trwajca wiek z dobrym okadem, a odcinajca Bia Cerkiew od Kijowa!

Do ziem naddnieprzaskich odnosz si a dwie absurdalne i gboko niemoralne zasady. Pierwsza z nich brzmi' „Polska od morza do morza." Druga gosi, e Ukraina to terytorium do podziau pomidzy Polsk a Rosj, i tym si od poprzedniej r�ni na niekorzy, e nadaje si do spenienia w praktyce, czego historia dowioda.

Autor tej ksiki nie umie si dopatrze adnej r�nicy jakociowej pomidzy tak granic, kt�ra oddziela Kij�w od Biaej Cerkwi, a tak, co przegradza drog z Warszawy do Poznania. Obie one jaskrawo przecz dobru nadrzdnemu, kt�re wymaga, aby wszystkie narodowoci zamieszkujce kontynent i wiat cay miay pen moliwo rozwijania swej kultury w najszerszym tego sowa znaczeniu. Ustr�j federacyjny wcale si temu nie sprzeciwia, natomiast ycie w warunkach rozbiorczych, pod dyktandem obcych i r�nych system�w pastwowych - jak najbardziej.

Historyczn suszno mieli ci, kt�rzy latem 1648 roku - w czasie pomidzy Korsuniem a Piawcami - usiowali logicznie uzupeni ustr�j Rzeczypospolitej, naprawi go, tworzc i na Ukrainie ad federacyjny. Zadanie okazao si za wielkie i za trudne. Nikt go nie podejmowa przez nastpnych lat dziesi, kt�rych krwawe dzieje zaprzepaciy wszystko.

Perejasaw by dla historii ostrog. Ruszya ona teraz z kopyta.

Nowina naciga w Jassach posa Rzeczypospolitej, Mikoaja Grzyma Bieganowskiego, kt�ry cign do Stambuu,

aby z samym sutanem dogada si w sprawie om�wionej z Tatarami pod wacem. Bieganowski, czowiek dzielny, zaraz przypieszy tempo, brn przez tonce w niegu Bakany i 29 marca stan nad Bosforem, gdzie ku powszechnemu zdumieniu take szalaa nieyca.

Przybycie poselstwa gwarantowao znajdujcemu si w cikich opaach rzdowi tureckiemu, e Warszawa wyrzeka si swych od dawna hodowanych zamys�w walki z P�ksiycem. Nienawidzcy giaur�w dwunastoletni Mehmed IV - syn Rusinki, dawnej poddanej kr�la polskiego - dobrze przyj wysannik�w Lechistanu. Znajdowa si wr�d nich szlachcic wspaniaej postaci i urodziwego oblicza, pomimo modego wieku ju do znany w swym kraju. Nazywa si Jan Sobieski, a by starost jaworowskim. I on take przedstawiony zosta sutanowi, kt�rego wojska w niepene trzydzieci lat p�niej miay oblec Wiede.

W kwietniu Bieganowski opuci Stambu, wiozc do Warszawy potwierdzenie starych pakt�w przyjani oraz przyrzeczenie pomocy tatarskiej. Ambasador rad by z siebie, a to tym bardziej e niczego u Turk�w nie wsk�rao poselstwo kozackie, kt�re tej samej wiosny - a wic dobrze po Perejasawiu! Przyjechao do padyszacha z hodem i poddastwem.

Jednoczenie dziaa w Bachczyseraju inny ambasador Rzeczypospolitej, Mariusz Stanisaw Jask�lski, take czowiek obrotny, wysuony onierz, eks-jeniec spod Korsunia. Zawar on porozumienie z dogasajcym Islam Girejem, kt�re w lipcu zaprzysig w Warszawie Jan Kazimierz. Obie, tylekro dotychczas wrogie sobie, strony postanowiy od tej pory i razem, co miao si okaza niezmiernie wane ju w niedalekiej przyszoci.

Okolicznoci zmusiy wic nieskor do wojen zaczepnych Rzeczpospolit do podjcia plan�w, lekkomylnie odrzuconych przed czterema laty, kiedy to przyjechao nad Wis grone poselstwo Jerzego Gawryowicza Puszkina. Ale Perejasaw radykalnie odmieni pooenie og�lne. Zaczepnie wystpi car, polem przyszych wsp�lnych polsko-litewsko-tatarskich dokona miaa si sta nie Moskwa, lecz Ukraina. Ostudzio to zapay murz�w krymskich, z kt�rych wielu miao midzy Kozakami pobratymc�w. Zamiar zdobycia Astrachania oraz Kazania rozpyn si we mgle.

Aleksy Michajowicz ledwie odprawi przedstawicieli kozackich, a ju musia sa za nimi nowe, dobrotliwe rozkazy. Poleca zebra po miastach, ile si da, pienidzy i rozda je wojsku. Do nagej szczodrobliwoci skonia cara tre dw�ch dokument�w, kt�re mu nadesa Chmielnicki. Byy to uniwersay Jana Kazimierza oraz Janusza Radziwia. Kr�l obiecywa ask i spenienie wszystkich da kozackich,

hetman litewski wzywa ponadto malkontent�w, by konno lub pieszo, zbrojno, z rodzinami czy w pojedynk przybywali w granice Wielkiego Ksistwa, gdzie nikomu nie stanie si nic zego.

W pocztkach maja 1654 roku knia Aleksy Trubecki poprowadzi wojsko na Ukrain z pomoc Chmielnickiemu. U schyku tego miesica na czele ogromnej armii ruszy z Moskwy sam car. Pochodowi od razu nadano charakter wyprawy krzyowej niemal. Manifest wadcy wzywa wszystkich prawosawnych w Polsce i na Litwie do walki przeciwko ciemizcom wiary, „odstpcom Boga". Duchowiestwo bogosawio puki, wr�d kt�rych wiele byo regiment�w najemnych, na wskro heretyckich, lecz biegych w zachodniej technice wojennej. Ci i owi spor�d ich dow�dc�w sugiwali poprzednio w Rzeczypospolitej, znali wic sabe punkty jej obrony.

Aleksy Michajowicz nie lekceway wroga, kt�ry tylekro dawniej pokazywa, co potrafi. Nie przecenia te wasnych poddanych, o czym wiadczy jego list do Trubeckiego, przytoczony ongi przez Soowjowa, a za nim przez Kubal:

U nas niezgoda i nieszczero. Ludzie jak oboki nam si pokazuj: raz z sprzyjajcym wiatrem, z dobr nadziej i ufnoci w przyszo, to zn�w znueni, niezadowoleni, nienawistni, ze zoliw moskiewsk chytroci, z rozpacz przepowiadaj zagad lub w milczeniu, z wybladym licem i zdradliwym sercem odchodz. Kr�tko wam pisz, nie mam czasu, popieszam do Wimy. B�g widzi, jak mi ciko z t niezgod, kt�ra mi odbiera otuch...

Front kozacki, kt�ry od szeciu lat wykrwawia Rzeczpospolit, a w szczeg�lnoci Koron, stawa si frontem drugiego stopnia, podrzdnym. Car szed prosto na Litw. Zaniepokojony niezgod we wasnym domu, uderza w najbardziej zaogniony punkt zatarg�w, drcych organizm przeciwnika.

Broni Wielkiego Ksistwa mia jego hetman wielki, ksi Janusz Radziwi.

Wadysaw Konopczyski scharakteryzowa go zwile a wymownie:

Najpyszniejszy to okaz oligarchii staropolskiej wszystkich czas�w. Wyksztacony, ujmujcy, przedsibiorczy, straszny dla wrog�w, wspaniay dla klient�w, niebotycznie dumny i mciwy [...] gni�t niezalene ywioy szlacheckie [...] Kr�la nie cierpia, dy wytrwale do jego detronizacji, a na razie stara si go zakasowa i obezwadni.

Posuchajmy teraz, co dzisiejszy historyk francuski m�wi o wsp�czesnych Radziwiowi wielkich panach, yjcych nad Sekwan i Loar: „Zawsze gotowi wprowadzi do Francji Hiszpana, Anglika czy Niemca, by podtrzyma wasn spraw przeciwko temu, komu przysigli wierno..." Przecitny le grand seigneur XVII wieku to czowiek,

kt�rego pycha i odwaga osobista nie znaj miary, wyniosy, arogancki, imponujcy, brutalny, chciwy i rozrzutny, wspaniay dla wasnych stronnik�w, nielitociwy dla innych, do gbi oddany swemu domowi czy klanowi, przeraajco draliwy na punkcie honoru, lecz nie miewajcy adnych skrupu�w pospolitych.

Okazuje si zatem, e pewne cnoty starofrancuskie byy zadziwiajco podobne do staropolskich (kt�rych idealnego wcielenia dopatrzy si Konopczyski w postaci rodowitego Litwina).

Po caym kontynencie rozkwitay wtedy takie same mniej wicej cnoty obywatelskie, lecz systemy i umiejtnoci rzdzenia byway r�ne.

Ze wszystkich potg magnackich, z kt�rych w XVII stuleciu skadao si prawdziwe ciao i krew Rzeczypospolitej, Radziwiowska bya zagadnieniem najwaniejszym. Tutaj ju si nie miao do czynienia z wielkociami od przedwczoraj, jak w Koronie. Stary, nie znajcy sobie r�wnych r�d, szczyci si drzewem genealogicznym gdzie lepszym od Wazowskiego, a po wyganiciu Jagiellon�w zacz gra rol narodowej dynastii Wielkiego Ksistwa Litwy. Wcale temu nie przeszkadzao, e czonkowie jego na co dzie uywali polszczyzny, w pimie wadali ni po literacku. Radziwiowie byli ponadto obywatelami Korony, gdy posiadali w niej rozlege dobra, widywali swoich na krakowskiej stolicy biskupiej, nawet na tronie polskim - w osobie Barbary.

Konflikt z Januszem Radziwiem by osobliwym osigniciem kaprynej polityki Jana Kazimierza. Kr�l zalicza wszak hetmana litewskiego do tych ludzi, kt�rym zawdzicza tron! Nie byo adnej, absolutnie adnej moliwoci zamania potgi Radziwiowskiej. Wobec tego naleao si z ni sprzymierzy przeciwko innym sobiepanom. Radziwiowie to nie Zborowscy, kt�rych nie tylko kr�l, ale i Zamoyski m�g by zgnie. A ponadto - wiek XVII tylko z pozoru przy pomin, stulecie poprzednie. Proporcje si wewntrz pastwa wyglday ju zupenie inaczej, do czego walnie si przyczyniy dziaania dynastii Waz�w.

Byli wr�d �wczesnych tacy, co trzewo oceniali sytuacj. Wojewoda Jan Leszczyski gosi, e jaki jest Radziwi, taki jest, lecz jemu r�wnego nie ma w kraju. Wobec tego trzeba go przejedna. „Nie uczmy ludzi zdrady", kt�rej „sia" przykad�w wida w innych pastwach - pisa nie tyle proroczo, co rozsdnie.

Idc nie wiadomo po co pod waniec, kr�l dziaa przeciwko dawnemu hospodarowi wooskiemu, wiernemu dotychczas stronnikowi Polski, Wasylowi Lupulowi, kt�ry by teciem Janusza Radziwia. Stronnik dworu zerwa marcowy sejm 1654 roku, wskutek czego Radziwi na razie nie otrzyma upragnionej buawy, pastwo za... uchwa w sprawie podatk�w i wojska.

I to wtedy, gdy puki moskiewskie miay lada chwila przekroczy granice! Nastpny sejm w tym samym roku zatwierdzi i podatki, i wiey zacig, kr�l za uczyni Radziwia hetmanem wielkim litewskim. Cofn si politycznie o p� kroku, by natychmiast powr�ci o cay i jak najbardziej faszywy. Buaw poln otrzyma Wincenty Gosiewski, czowiek zdolny i wiele wart, lecz obarczony misj nadzorowania przeoonego, wizania mu rk.

W chwili wkroczenia cara Aleksego w dow�dztwie armii litewskiej panoway stosunki bodaj jeszcze gorsze od tych, kt�re zgubiy wojsko koronne pod Piawcami.

Ju od dawna Janusz Radziwi zachowywa si coraz to mniej dwuznacznie. Nie wykona rozkazu uderzenia na Kij�w, gdy Kozacy obiegli Zbara, uczyni to dopiero na wie o Beresteczku. Pyszny jak Lucyper wysawia swe przewagi pod sam tron Boga naboestwami w kocioach. Kaza bi ku wasnej czci medale, odprawia tryumfalne wjazdy do Wilna i Warszawy, w izbie sejmowej rzuci pod nogi kr�lewskie p� setki zdobytych sztandar�w kozackich. Wbrew rozkazowi nie poszed na Ukrain, kiedy kr�l sta pod wacem.

Sprzymierzy si z Lubomirskim i Opaliskim, uprawia te wasn polityk zagraniczn. Znosi si z Chmielnickim, wadc Siedmiogrodu, Rzesz Niemieck, kt�rej by ksiciem, spoglda i w stron szwedzk. Ale po Perejasawiu ogosi uniwersa, brzmicy tym samym tonem co monarszy. Ju grubo wczeniej, zapraszajc Rakoczego na tron polski, m�wi mu o koniecznoci zgody z Kozakami i Tatarami przeciwko Moskwie. To polityczne pryncypium hetmana warto zapamita.

Pierwsze zwycistwa na froncie moskiewskim przypady Litwinom. Najpierw silny podjazd wtargn noc w okolicach Smoleska w rodek obozu przedniej stray nieprzyjaci�, potem sam Radziwi kunsztownie i z du odwag wygra pod Szkowem. Ale pod Szepielewiczami ogromnie przewaajca sia stara go na miazg. Szczuplutkie wojsko poszo w rozsypk, rannego hetmana ledwie ocalili onierze, a wyprowadzi go z obawy jaki chop. Kawalerzyci moskiewscy polowali na upatrzonego, rozpoznajc ksicia po biaym, z daleka widocznym upanie, tudzie po srokatym wierzchowcu.

Od jednego zamachu zdobyta zostaa caa pola Litwy a po Berezyn i Dwin. Pady Dzisna, Druja i Poock. 7 lipca w nocy car Aleksy stan pod Smoleskiem.

Przed dwudziestu zaledwie laty Smolesk widzia jedno z najwikszych dokona wojennych Rzeczypospolitej. Teraz pad po obronie, kt�ra z powodzeniem mogaby trwa duej i zakoczy si inaczej.

Szturm naprawd grony zdarzy si tylko raz i zosta odbity. „Przez wszystkie dziesi niedziel oblenia trzysta srogich granat�w rzucono, a tylko dwie babie i dziewczyn zabiy, kt�re nie wiedzc co, gasi chciay." Wojewoda wda si jednak w pertraktacje z carem, cz zaogi zacza si fraternizowa z oblegajcymi i w kocu otworzya przed nimi bram. Smolesk przepad dla Rzeczypospolitej na zawsze.

Niefortunnym wojewod tamtejszym by Filip Obuchowicz, czowiek pochodzcy z nizin szlacheckich, wnuk wonego trybunau. Jego awans sprawiaby sympatyczne wraenie, gdyby nie to, e nalea do cakiem niepotrzebnych posuni rzdu przeciwko Radziwiowi, naczelnemu dow�dcy na Litwie. Rozjtrzony hetman nie tylko nie dopom�g w przygotowaniu obrony, ale, jak tylko m�g, brudzi wojewodzie.

Wojska carskie zdobyy r�wnie Witebsk i Mohylew. Tumy ogarnitej panik ludnoci uciekay na zach�d, do Wilna. Liczba jec�w siga miaa stu tysicy g�w. ,,Siedm i om chopak�w lub dziewczt sprzedawano za rubla" zanotowa wiadek. yd�w smoleskich spdzono do drewnianych domostw, pod kt�re podoono ogie.

Aleksy wygrywa na gow, a poddani jego przeklinali wojn i tych wszystkich, kt�rzy j doradzili. W carstwie moskiewskim rozszalaa si taka epidemia, jakiej jeszcze nie pamitano. Ludzie marli tysicami w samej stolicy i po najdalszych prowincjach. „Dzieng to oni zowi - rozprawiano w Polsce - co na ksztat szkorbutu, jadowitsza nad nasze powietrze."

U progu zimy car wstrzyma poch�d. Litwa moga odetchn. Nie zdobya si jednak na adne przeciwdziaanie, bo wrzaa wewntrz od zatarg�w. Wojsko jej nie ruszao w pole mimo przybycia posik�w z Korony. Zaufania nie byo za grosz, hetman wielki oskara polnego o knowania, tamten odpaca piknym za nadobne. Spierano si gorco, skoro razu pewnego poszarpano odzie na biskupie wileskim. Radziwi da pertraktacji z Chmielnickim, chcia przy porednictwie zagranicy osign neutralno Wielkiego Ksistwa, m�wi o potrzebie zwoania odrbnego sejmu litewskiego. Namitnie oskara Koron, kt�rej wysiki wojenne sam poprzednio systematycznie sabotowa. Nie ulega za wtpliwoci, e zdecydowane powodzenie kr�lewskie na Ukrainie powstrzymaoby cara od mieszania si w jej sprawy.

11 padziernika 1654 roku podkanclerzy koronny pisa z Grodna do prymasa:

Mam przestr�g? od jednego czowieka, e niebezpieczestwo jest, aby si ta prowincja [to znaczy Litwa] nie udaa do Szwed�w i temu tam krylowi nie poddaa si, aby ich broni.

Rzeczpospolita zaczynaa si rozprzga. Trzeszczay szwy zaoone za Jagiellon�w.

Sp�r Jana Kazimierza z Januszem Radziwiem odegra rol fataln, lecz wcale nie by istotn przyczyn za. ,,aden kr�l tyle nie przyczyni pastwu, ile ten traci przez ze i gwatowne rady i podejrzenia. Rzadki senator, kt�ry by nie mia osobistej urazy" - twierdzi wojewoda czycki. Nie myli si, ale od wyczerpania tematu by daleki. Wszak i dawniej nie brakowao k�tni, lecz niebezpieczestwa zewntrzne przyciszay je jednak, podsycay poczucie obywatelskie. W obozie chocimskim Litwini zgodzili si na oddanie buawy koroniarzowi. Skonia ich do tego powaga chwili oraz... syna kr�lewskiego, przyszego Wadysawa IV. Teraz caa lawina strasznych katastrof nie wystarczaa za lek trzewicy.

To partacka historia zdemoralizowaa ludzi do gruntu niemal, tych zwaszcza, co stali na szczytach. Trwaa ju od lat siedemdziesiciu siedmiu - dwie siekiery czasu wisiay nad karkiem Rzeczypospolitej. Odkd zagniedzia si na Wawelu nowa dynastia, nie byo u nas roboty solidnej, takiej co wzbudza respekt wtedy nawet, gdy zmierza do cel�w niemiych. Pastwo przypominao beczk bez dna, olbrzymie wysiki szy w pr�ni, obywatel widzia same koszty, nie m�g si dopatrze korzyci. Z ojcowskich i dziadowych nawet opowiada wiedzia, e cigle trwa jedno i to samo.

Marszaek sejmowy, kt�ry przemawia do lecego w �ku Jana Kazimierza, z koniecznoci musia ograniczy sw elokwencj, poprzesta na temacie najwaniejszym. Prawi o potrzebie wzajemnego zaufania. Ten sam ton zabrzmia tragicznie w przedmiertnej mowie Jana Zamoyskiego prawie o p� wieku wczeniej. T sam nut sycha byo bez koca. Ona wanie wyraaa tre moraln naszych dziej�w w epoce Waz�w. Uzasadniona nieufno oraz za, niedbaa robota stworzyy atmosfer, w kt�rej rozkwity owe anarchiczne cnoty, waciwe pod�wczas mieszkacom caej Europy.

Ojciec chce cichaczem przefrymarczy koron, kt�r otrzyma jako potomek Jagiellon�w, syn starszy zwierza si cesarzowi, e woli Niemc�w od wasnych poddanych, modszy uwaa si za najprawdziwszego z Austriak�w i preferuje psa ponad Polaka. A przecie to w XVII wieku jasno sformuowano zasad, e dobrze dzieje si w kr�lestwie, jeli dobro kr�la jest jednoznaczne z dobrem pastwa.

Rozkad moralny, jakim dotknici zostali obywatele Obojga Narod�w, by zjawiskiem nieuniknionym i zrozumiaym. W pewnych warunkach korozja musi nastpi.

Gdy Litwa doznawaa klsk, tracia fortece i kipiaa od le wr�cych k�tni, wojska koronne dokonyway po Ukrainie przechadzek krwawych, a pod wzgldem ju nie politycznym, lecz dziejowym wcale, niestety, nie bezpodnych, bo stwarzajcych balast okropnych wspomnie. Wiosn 1654 roku Stanisaw Rewera Potocki i Stefan Czarniecki poprowadzili ekspedycj karn, kt�ra posia miaa popoch i... przecign na stron kr�la niechtnego carowi pukownika Bohuna. onierzom polskim ramiona mdlay od rzeniczej roboty, Bohun za list hetmaski odesa Chmielnickiemu, kt�ry natychmiast wyekspediowa go do Moskwy. Pacyfikacje wzmacniay ciegi wieo zadzierzgnite w Perejasawiu. Kreml narzuca swoje porzdki, lecz mordowania Kozak�w na razie nie nakazywa.

W padzierniku ruszya na wsch�d nowa wyprawa. Wiedli j obydwaj hetmani koronni: wielki - Rewera Potocki - oraz polny, kt�rym by od niedawna Stanisaw Lanckoroski. Cign wraz z nimi obony koronny Stefan Czarniecki, wojownik mocno ju wsawiony, wojewoda Krzysztof Tyszkiewicz, Aleksander Koniecpolski, Piotr Potocki i Jan Sobieski. Sam kwiat rycerstwa poszed w gb p�l, na kt�rych nastpi miao przyjacielskie spotkanie z nowym sprzymierzecem w postaci ord tatarskich. Zjawiy si one dopiero w styczniu 1655 roku.

Pierwszy podjazd zoy Polakom wizyt wczeniej, 18 grudnia, i od razu pokaza, czego si naley spodziewa. Ordyc�w byo p�torej setki, wierzchowc�w w dw�jnas�b tyle, bo Tatarzy prawie zawsze chadzali w nabiegi „o dwu ko".

Wzili ci, co przyli, sto czerwonych [zotych] opr�cz atlas�w w sztukach od JMPana hetmana: jednak murzowie tym si nie kontentowali i owszem m�wili, e te upominki ciurom naszym, a nam murzom sobole ferezje, konie z rzdami. A murz�w z kurwy syn�w dw�ch z tymi ludmi przyszo, jeden w wywr�conym kouchu, a drugi w musulbasie baranami podszytym; a sobol�w chc. Co trzeba rozumie, gdy jeszcze sama starszyzna przyjdzie...

Zanim nastpio to w styczniu, moknc w listopadowych ulewach, to zn�w „cay tydzie konie nierozsiodane w rku trzymajc, a lodem popluwajc", wojsko pracowao w pocie czoa, lecz o tyle bezskutecznie, e „chopi wszyscy z Bracawszczyzny pozbiegali, jedni ku Dniepru, drudzy po lasach. Poddawa si nie chc."

Pod Busz, „kt�ra forteca synowcem bya Kamieca w naturze", bardzo si odznaczy Stefan Czarniecki. W zdobytym zamku wycito w pie szesnacie podobno tysicy ludzi.

Rewera Potocki zawar z Tatarami ukad na nastpujcych warunkach: pod gardem nie wolno ordycom kra koni wojskom polskim,

stanowczo zabrania si r�wnie podpale i brania jasyru. („Uszy obrzynaj o palenia i o jasyr, u kt�rego znajd.") upy i swoboda czekaj dopiero w ziemiach moskiewskich.

29 stycznia armia polsko-tatarska zetkna si pod Ochmatowem z potnymi siami Chmielnickiego i Szeremietiewa, kt�rzy - zdaniem Stefana Czarnieckiego - „mieli tabor tak mocny i ognisty, jako jaki Malbork". Bitwa zacza si od razu, pomimo zapadajcych ciemnoci. Nie mona byo zwleka ze wzgldu na chwiejn postaw Tatar�w. Armaty Krzysztofa Grodzickiego rozbiy r�g taboru, w wyom furiackim atakiem wtargna jazda Czarnieckiego i Jana Sobieskiego, za ni piechota. Wzito szesnacie dzia. Szeremietiew odni�s ran, pado kilku kapitan�w moskiewskich, niekt�re oddziay ogarnia zaczynaa panika, lecz szturm zosta odparty, tabor na nowo zwizany i zamknity. Obronie dopomogy ciemnoci oraz nieopisany chaos walki nocnej.

Chmielnicki zamyla podobno o samob�jstwie, pooenie jego byo gorsze ni pod Beresteczkiem. A jednak 2 lutego, po trzydniowych zapasach na trzaskajcym mrozie, odszed z pola, wyprowadzajc tabor. Udao mu si przekupi Tatar�w, kt�rzy odstpili o kilka mil w poszukiwaniu paszy.

„By nam byli cho zwykym haakowaniem swoim pomogli, pewnie bymy byli na wieczny czas Ukrain uspokoili, i Kr�la JMci robot nasz ucieszyli" pisa 5 lutego Stefan Czarniecki. - Teraz - doda po upywie dw�ch dni „spoinie z Tatarami wozy odsyamy, idziemy na wojn, i ziemi kijowsk pustoszy bdziemy..."

Omyli si. Ofiar dalszych dziaa pada Bracawszczyzna, bo tak byo wygodniej ordzie. Umowy co do zakazu brania niewolnika spady, oczywicie, z porzdku dziennego. Zaczo si paci Tatarom zot�wkami oraz sztukami atasu, a skoczyo na czym zgoa innym.

Rewera Potocki, czowiek stary, osiemdziesicioletni prawie, i poczciwy, nie chcia sobie rk paskudzi, odjecha na zach�d. Wkr�tce kr�l odwoa do Polski Czarnieckiego Stanisaw Lanckoroski niedugo wytrzyma nerwowo. Jak opowiadali wsp�czeni, do tego doszo, e hetman polny na jawie, w dnie biae rozmawia z marami. Operacje wojskowe przybray posta wielkich ow�w na ludzi. Tatarzy grali rol myliwych, Polacy speniali obowizki nagonki. Brali miasta, tabory i musieli oddawa ywy up.

„Wracaa orda - pisa Ludwik Kubala - pdzc olbrzymi jasyr byda i ludzi - jak ruchome targowisko, wdr�wka narodu ruskiego na odpust do Krymu."

Klski zewszd waliy si na Rzeczpospolit, strasznego sprzymierzeca tatarskiego trzeba byo trzyma za poy, zjednywa.

W Dmitrasz�wce wyszli chopi naprzeciw, miosierdzia proszc. Chciaem ich obroni. Skania si Kaga, ale widzc tak moc ludzi, przyszo mu na myl, aby do Kaszkowa nie chodzi, a tych chop�w zabra...

-donosi w marcu Potockiemu wojewoda Krzysztof Tyszkiewicz, poniewolny regimentarz onierzy-apaczy.

Ani wiadkowie, ani pamitnikarze, ani historycy polscy nigdy nie taili haniebnych dziej�w wiosny 1655 roku na Ukrainie. Szczerze przedstawili niesaw zar�wno Ludwik Kubala, jak Adam Kersten. Obydwaj przytoczyli kocowy raport Krzysztofa Tyszkiewicza:

[Tatarzy] s nam potrzebni, ale su nie bez wielkiej szkody Rzeczypospolitej, p�ki tu tylko bd, Bracaw i Huma ledwie si tylko osiedzi, ale dwiecie siedemdziesit miast, co midzy Dniestrem i Bohem popioem sid od ordy [...] Lada Tatarzyn mia jasyru na trzydzieci dusz, dzieci samych po drogach i fortecach podjawionych na dziesi tysicy, kazaem ich popom chowa i w jeden d� dwiecie siedemdziesit wrzucono. Ostatka i zaniechali chowa, nie byo starszego midzy tymi na rok jeden, bo starsze orda zabieraa. Chopi kupami siedz za naszym wojskiem, opakuj swe mizeryje. Cerkwi samych licz zrujnowanych do tysica, bronimy, ile moemy, przed ord, ale trudno obroni. Rozumiem, e Kozacy ustpi za Dniepr, ale tu pustynia bdzie, bo si na to zanioso.

Jeszcze w tym samym roku Kozacy znaleli okazj do odwetu. Stao si to daleko na p�nocy, gdzie dowodzi moojcami szwagier Chmielnickiego i jego ataman nakany, Iwan Zootareko, ten sam, co nawet Tatar�w przerazi w Batohu okruciestwem. Z pozoru suc wiernie carowi, stara si on rozszerza wpywy i wadztwo Zaporoa a na Biaoru, zapisywa w kozactwo ludzi tamtejszych, obiecywa warunki ycia lepsze od tych, jakie by narzucia Moskwa. Bohdan Chmielnicki ani myla o wyrzeczeniu si samodzielnoci.

W zimie wojsko litewskie rozpoczo dziaania, lecz niczego nie wsk�rao. Na wiosn car Aleksy znowu ruszy naprz�d, pdzc przed sob przeciwnika. Ogarnita panik szlachta uciekaa, zamiast stawa pod chorgwiami i wzmacnia je. Janusz Radziwi powr�ci z Warszawy, gdzie odprawi wjazd tryumfalny i przez kilka godzin wysawia w sejmie swe zasugi oraz przewagi. W pi tysicy ludzi stan przed Wilnem, na kt�re szli Zootareko i knia Czerkaski. 7 sierpnia przez dzie cay toczya si bitwa, po czym wojsko zostawio miasto na asce losu, odchodzc dwiema osobnymi kolumnami. Jedna z nich wym�wia hetmanowi posuszestwo i pod dow�dztwem Kazimierza eromskiego

ruszya przez Ponary na zach�d. Nie zdy si z ni poczy Wincenty Gosiewski, musia wic ucieka za Radziwiem na mud.

8 sierpnia Kozacy i onierze moskiewscy zamali saby op�r mieszczan i wtargnli do stolicy litewskiej. Sacco di Vilna! Rze trwaa przez trzy dni, poar przez siedemnacie. Dwadziecia pi tysicy ludzi zgin miao pod noem. Liczba na pewno przesadzona, bo wszystkich mieszkac�w byo okoo czternastu tysicy. Ale pierwszy rozkaz cara Aleksego wydany w Wilnie dotyczy grzebania trup�w, kt�re zacielay miasto. Dwunastokonna karoca zwycizcy toczya si ulicami, wyoonymi na t uroczysto suknem czerwonym, kt�re na zamku zastpi taki aksamit. Iwan Zootareko roztasowa si w paacu Janusza Radziwia.

Jedna z trzech stolic Rzeczypospolitej ulega spustoszeniu. Kurtyna zaczynaa zapada, by w przecigu paru lat najbliszych szczelnie zasoni przeszo. Pokolenia p�niejsze straciy wszelkie pojcie o dawnym wygldzie i poziomie ycia wasnego kraju. My dzisiaj wyobraenia nawet o tym mie nie moemy, gdy szanowane powszechnie zabytki to tylko szcztki aosne.

Nikt nie zalicza nigdy Wilna do najzamoniejszych miast Rzeczypospolitej. Mimo to:

Zdobycz w gotowych pienidzach, w srebrze, zlocie, drogich kamieniach i sprzcie nie do opisania. O jej wartoci przekonalimy si naocznie w sklepach i na targu w Moskwie, bo Wilno byo bardzo bogate i od wiek�w nie widziao nieprzyjaciela. Bylimy zdumieni patrzc na srebrne naczynia, srebrne zamki i gwodzie przy skrzyniach, srebrne okucia karet [...] Warto talara spadla wskutek obfitoci w obrocie [...] niewolnicy za bezcen. Car zabra siedem kopu z paacu Radziwia, pokrytych zlotem, i przywi�z do Moskwy wraz z kolumnami z czerwonego i r�nobarwnego marmuru, a przy tym podogi, sto�w biesiadnych bez liku - rzadkoci, o jakich Moskale nie mieli dotychczas wyobraenia...

- rzeczowo notowa cudzoziemiec.

Przeoony mennicy wileskiej oblicza swe prywatne straty na dwiecie tysicy floren�w. Dwadziecia trzy kocioy wileskie pozbyy si wot�w, kosztownoci i dzwon�w, dachy ich miedzi. Nie oszczdzono adnej z dziewiciu cerkwi unickich. Spldrowano wszystkie domy i piwnice, szukano ukrytych skarb�w na dnie Wilii.

Od tej pory „Wilna w Wilnie znale nie byo mona." Sp�r z Moskw, zadzierzgnity przez Litw za Iwana Kality i Giedymina, zblia si zdawa ku szybkiemu rozwizaniu. 13 wrzenia Aleksy Michajowicz piknie wzbogaci sw�j tytu. Pozostajc cigle w Wilnie ogosi si Wielkim Ksiciem Litwy, Biaej Rusi, Woynia i Podola.

By to postpek z wielu wzgld�w waki, bo jednoczenie kto zgoa inny uzna si oficjalnie za waciciela mitry litewskiej.

Szwedzi rozpoczli dziaania, zanim jeszcze Wilno upado. Sp�r w wojsku litewskim wybuch dlatego, e Wincenty Gosiewski, Kazimierz eromski i cz chorgwi owiadczya wierno Janowi Kazimierzowi. Hetman wielki, Janusz Radziwi, postanowi zmieni pana.

Ju 4 sierpnia pisa spod Niemiey:

Nie o saw, nie o Rzeczpospolit, nie o wolno i majtno, ale o ycie idzie. Z dwojga zego mniejsze zo wybra musimy, z paczem si poegnawszy z ojczyst swobod [...] pisalimy list, proszc Szwed�w o posiki - poniewa zwyczajnych ojczystych rodk�w ratowania nie stawa chronic si przed tyrani moskiewsk, jako ze wszystkiego za najgorsz.

Tamci, co przez Ponary poszli na zach�d, woleli jednak Rzeczpospolit od ycia.

Szwecja ju w roku poprzednim ostatecznie postanowia uderzy na Rzeczpospolit. Krci si po Skandynawii oraz po innych krajach Zachodu Hieronim Radziejowski, jeden z najpodlejszych ludzi, jakich nasza historia kiedykolwiek ogldaa. Podjudza, agitowa, doradza sojusze z innymi wrogami wasnego kraju, pisywa w tych sprawach listy. Lecz nie jego zabiegi wprawiy w ruch mechanizm nieszczcia.

Szwecja musiaa wojowa, bo w przeciwnym razie udusiaby si wasn potg wojskow. Ogromnej, ponad stan i moliwoci pastwa wybujaej armii nie byo za co utrzymywa. A weterani wojny trzydziestoletniej mieli nie lada wymagania, na kusym odzie by nie poprzestali. Zimny kraj skandynawski trafi na szlaki podobne do tych, kt�rymi od stuleci posuwaa si skwarna Turcja. Atakowa, bra upy i zdobywa - albo wyrzec si osignitej rangi mocarstwa. Zdarzao si przecie, e Europa bya przekonana o wojennych zamiarach padyszacha, do ostatniej chwili nie moga jednak odgadn, na kogo mianowicie uderz jego janczarowie i spahisi. Podobnie i wtedy gowiono si nad zamiarami Sztokholmu, kt�ry m�g obra sobie jeden z trzech cel�w Niemcy, Moskw lub Rzeczpospolit. Dyplomacja francuska staraa si pchn Szwed�w na Niemcy. Zgodnie z prawami fizyki energia wyadowaa si jednak po linii najmniejszego oporu. Cios otrzymao to pastwo, kt�re w przecigu kilku lat poprzednich popisao si przed wiatem saboci militarn i rozstrojem.

Rzd szwedzki wiedzia ponadto dokadnie, jak bardzo Polska i Litwa nie ufaj wasnemu wadcy i zawczasu przewidywa, e magnaci odstpi Jana Kazimierza w chwili pr�by.

Zdradziecka kariera Radziejowskiego doznaa w pewnej chwili zaamania, eks-podkanclerzy popad nawet w nieask. Stao si to u samego schyku rzd�w nieobliczalnej c�rki Gustawa Adolfa, kr�lowej Krystyny, kt�ra w zasadzie te sprzyjaa zamiarom wojennym, lecz jako nie moga si zdecydowa. Po czci przynajmniej i dlatego pewnie, e sama nie poprowadziaby puk�w, wic dow�dca armii wyr�sby zanadto pod wzgldem politycznym.

Postpowanie synnej monarchini uczynio za to rozb�j wprost koniecznoci. Majtki pastwowe zostay rozdane magnatom i faworytom, skarb wypukany do czysta. Szczupe zasoby wasne Szwecji skurczyy si jeszcze bardziej. Opieka nad nauk i sztuk, przyja z takimi ludmi, jak Kartezjusz i Grotius nie wystarczay ani tym, co hodowali hasom mocarstwowym, ani tym, co musieli wasn prac utrzymywa wietny dw�r.

W 1654 roku dwudziestoomioletnia Krystyna zrzeka si korony, zmuszona raczej zostaa do abdykacji przez powszechne niezadowolenie i oczywiste bankructwo finansowe. Wyposaenie zastrzega sobie bogate. ya jeszcze lat trzydzieci pi otoczona intelektualistami, nawr�cona na ono Kocioa. Zmara w Rzymie.

Na tron wstpi - od lat kilku prawnie uznany za jego dziedzica - Karol X Gustaw, palatyn Dwu Most�w, syn przyrodniej siostry Gustawa Adolfa, czonek dynastii Waz�w, lecz ju tylko po kdzieli. Mia trzydzieci dwa lata, odraajc powierzchowno zbatej ropuchy, due dowiadczenie w dowodzeniu, znajomo stosunk�w europejskich, talent militarny i wielkie wzicie u onierzy. Prosta bya jego recepta kuracji finans�w i og�lnego stanu pastwa: „Za pomoc elaza, kt�rego nam przyroda nie poskpia, moemy si zaopatrzy w zoto." Karol Gustaw potrzebowa takiej wojny, co nic nie kosztujc przynosi zyski. Hieronim Radziejowski powr�ci do znaczenia, bo z aski Karola Gustawa nie wypad nigdy.

Swojego czasu, kiedy bya po temu sposobno, Szwecja i Rzeczpospolita nie podpisay traktatu pokojowego, poniewa stanowczo nie yczy sobie tego Wadysaw IV. Istnia tylko rozejm, majcy wygasn w roku 1661. Jan Kazimierz uywa tytuu dziedzicznego kr�la Szwed�w, Got�w i Wandal�w i za takowego si uwaa. Trzy korony szwedzkie zdobiy pier ora polskiego na oficjalnych pieczciach pastwowych. Odbijano je na listach uwierzytelniajcych, z kt�rymi nasi przedstawiciele jedzili do Sztokholmu, aby rozmawia o zaagodzeniu spor�w. Szwedzi mieli wygodny pretekst i odmawiali pertraktacji.

100

Taki los spotka „internuncjusza" Andrzeja Morsztyna, wysianego za pi dwunasta, bo w roku 1654.

Rzeczpospolita wybraa Jana Kazimierza pod tym samym warunkiem, jaki postawia poprzednio Wadysawowi IV. daa zrzeczenia si roszcze do korony szwedzkiej. aden z braci nie wypeni zaprzysionego wszak przyrzeczenia, ten modszy poleci nawet sfaszowa tekst umowy, dopisa sowa: ,,za odpowiedni domowi naszemu rekompens". Kt� mia to odszkodowanie wypaci? Czyby zwyciscy w europejskiej rozgrywce kr�lowie Szwecji, przyznajc si w ten spos�b do uzurpacji i amic postanowienie wasnego parlamentu? Rzeczpospolita?

Karol Gustaw rozpoczby pewnie wojn, nawet gdyby istnia traktat pokojowy. Nie naleao jednak uatwia przeciwnikowi zadania, dostarcza mu pretekstu. Trzeba byo i na rk Francuzom, kt�rzy chcieli nas zabezpieczy, ale domagali si pomocy... z naszej strony. Jan Kazimierz oficjalnie zaprotestowa przeciwko koronacji Karola Gustawa, dopatrzywszy si w tym akcie naruszenia rozejmu. Ostrzeony przez Morsztyna w lutym 1655 roku, e wojna jest postanowiona, zwleka ze zwoaniem sejmu, bez kt�rego nie mogo by ani wojska, ani podatk�w. Na perswazje senator�w odpowiada buczucznie: „Nie taki Szwed straszny, jak go tch�rze maluj." Albo: „Mio mi bdzie gin, kiedy wszyscy gin."

„Cudowny to pan, e mu si nigdy senatu jego rada nie podobaa, tylko pokojowych modszych, i upodobanie ma w ostrych sowach" - napisa wtedy wojewoda Jan Leszczyski. Jego brat stryjeczny, Andrzej, kanclerz koronny i prymas, wprost zmusi kr�la do wyznaczenia sejmu na maj, a nie na listopad.

Jan Kazimierz uczyni wszystko, co leao w jego mocy, aby przedstawi si poddanym w postaci winowajcy ostatecznego nieszczcia - wojny na trzecim froncie.

Senat szwedzki wyzyska to arcyzrcznie. Wysa do senator�w polskich uprzejme pismo, w kt�rym ca odpowiedzialno zwala na Jana Kazimierza. Nasz goniec dyplomatyczny donosi w kocu czerwca ze Sztokholmu:

Przygotowania wojenne srogie, a najbardziej w stolicy. M�wi wszdzie, e jak przyjdzie do wojny, cay impet na Wielkopolsk obr�c. O Prusach i Gdasku tak sobie nadziej czyni, i na wie o ich przybyciu poddawa si bd [...] Stan duchowny i chopski adn miar pozwoli kr�lowi na t wojn nie chc i suplikowali bardzo na tym sejmie, ale si nie da odwie...

Opozycja w samej Szwecji, gotowo Francji do poredniczenia... Istniay moliwoci gry na zwok, nie byo koniecznoci uatwiania roboty przeciwnikowi.

101

Ale w, Rzeczypospolitej ju od lat bez maa osiemdziesiciu interesy kr�l�w i pastwa chadzay odrbnymi drogami. Zanim jeszcze rozpocza si wojna, nasi senatorowie zdawali sobie spraw, e Szwedzi tyle licz na wasny or, co na nienawi Obojga Narod�w do Jana Kazimierza.

Autonomiczny, nieposuszny, przez Niemc�w przewanie zamieszkay Gdask nie ulega zudzeniom. Zbroi si, wzmacnia fortyfikacje i najmowa onierzy, lecz Szwedzi nie potrzebowali ju dokonywa desantu, jak za Gustawa Adolfa, mieli ldowe podstawy do natarcia. Wadali Inflantami oraz Szczecinem.

Za spraw Krzysztofa Opaliskiego sejmik wielkopolski zawczasu uchwali prosi o opiek elektora brandenburskiego, lennika Rzeczypospolitej. Hohenzollern zaraz spr�bowa zrobi interes, na szczcie bezskutecznie. Zada, aby w twierdzach wyznaczajcych szlak z Prus Ksicych do Brandenburgii oraz w Poznaniu stany jego zaogi. Grajc na obie strony pozwoli armii szwedzkiej na przemarsz przez podlegy mu szmat Pomorza.

5 lipca - za spraw sejmu - przybyo nareszcie do Sztokholmu penomocne poselstwo Rzeczypospolitej w osobach wojewody czyckiego Jana Leszczyskiego i Aleksandra Daniela Naruszewicza, pisarza Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Przyjmowane z honorami tak nadzwyczajnymi, e kademu z ambasador�w wyznaczono na mieszkanie osobny paac, nic nie wsk�rao. Ukady odroczono do 14 sierpnia, a 19 lipca wrczono nieszczsnym wysannikom akt wypowiedzenia wojny. Tego samego dnia Karol Gustaw odpyn ze Szwecji okrtem. Zaraz po nim uczynili to nasi przedstawiciele.

W ostatniej chwili Jan Kazimierz usiowa wytargowa co dla siebie. Za porednictwem dyplomacji francuskiej sugerowa Szwedom, by w traktacie pokojowym umiecili warunek zobowizujcy Rzeczpospolit do przyznania mu odszkodowania. Usiowa wic szantaowa wasnych poddanych przy pomocy rwcego si do wojny, wroga. Z zadziwiajc przytomnoci umysu jeszcze 7 czerwca rozkazywa wojskom wielkopolskim maszerowa na Ukrain!

Szwecja rozporzdzaa wtedy najlepsz w Europie armi, kt�ra bya jednak sabo zaopatrzona i wygodniaa. Nie brakowao takich, co przypuszczali, e wiele zaley od wynik�w pierwszych star. Jeli op�r bdzie twardy, pozbawiony zasob�w, obdarty, zbankrutowany waciwie napastnik moe si znale w pooeniu krytycznym. „Ostatnie siy wydali na zacigi" i jeeli si ich zatrzyma na Noteci - „zginli Szwedowie. Zwoka fortuny ruina ich, bo pienidzy nie maj..." - twierdzi Jan Leszczyski, kt�rego niepowodzenie sztokholmskie w rozpacz, jak wida, nie wtrcio.

102

21 lipca feldmarszaek Arvid Wittenberg w towarzystwie Hieronima Radziejowskiego przekroczy granic, wysawszy trzy dni przedtem do obozu polskiego goca - „trbacza" - z daniem kapitulacji. 24 lipca „Szwedowie pod Ujcie przyszli" i - jak powiada wiadek naoczny - „wszystkie ki i bota opanowali, bili do naszej piechoty potnie i z potnych dzia, nasi te- do nich, naszym nie szkodzio, ale owych przecie kilkunastu ubito i dw�ch puszkarz�w". Zbyt gorco jeszcze si pod Ujciem nie stao, �w pierwszy dzie w niczym Zbaraa nie przypomina. Cztery tysice dobrej piechoty stanowio kociec obrony polskiej. Nazajutrz rozpoczy si pertraktacje. Prowadzi je Krzysztof Opaliski, „jako ten, kt�ry by na miejscu hetmaskim", czyli sprawowa dow�dztwo, i wojewoda kaliski, Andrzej Karol Grudziski. Ci dwaj, wraz z Pawem Gembickim, Maksymilianem Miaskowskim i Andrzejem Supeckim 25 lipca podpisali akt kapitulacji. Szlacht i w og�le wojsko zawiadomiono o nim, gdy by ju got�w.

Chorgwie i regimenty polskie rozprzgy si, kady szed, gdzie go oczy poniosy, cz oddano pod komend Radziejowskiego. Szwedzi ruszyli ku Poznaniowi.

Piechota ledaco - przytacza Alojzy Sajkowski odnalezione w archiwum sowa wiadka officier�w jest do, kt�rzy dopiro regiment�w sobie dobiera maj. W armat s porzdni, biaych g�w, dzieci gwat w obozie z sob maj, wanie jakoby na mieszkanie si zabierali.

Pod Ujciem Szwedzi nie g�rowali zbytnio nad Polakami. Opaliski wraz z Grudziskim skonili do kapitulacji gotujcy si do obrony Pozna. Zagrozili mieszczanom, e sami obok Szwed�w wystpi przeciwko nieposusznym.

Wie o powodzeniach szwedzkich zaraz cigna z Wrocawia podskarbiego koronnego Bogusawa Leszczyskiego. Czowiek wyznaczony na waciwego dow�dc Wielkopolski, odpowiedzialny za jej przygotowanie do wojny, przesiedzia czas krytyczny za granic, teraz za uprosi dla siebie glejt, gwarantujcy bezpieczestwo osobiste tudzie nienaruszalno d�br.

Gdyby pod Ujciem zawizaa si walka, operacje musiayby si toczy we wociach Opaliskich i Grudziskich.

Podpisany przez przedstawicieli tych rod�w akt kapitulacji oddawa Karolowi Gustawowi peni wadzy nad wojew�dztwem poznaskim i kaliskim, wszystkie dobra pastwowe i kocielne, a take miasta. Pozwala mu ponadto zaciga piechot i rozporzdza ni. Szlachta otrzymywaa porczenie swobody wyznania, pozostawaa przy wszystkich swych prawach i wolnociach. Tylko Polacy powoywani by mieli na godnoci i urzdy.

103

Litwa poddaa si Szwedom p�niej od Wielkopolski i uczynia to stopniowo, w dw�ch ukadach. Trudno nawet waciwie m�wi o Litwie... Wilno, Grodno, Misk, Mohylew, nie m�wic ju o Smolesku, trzymaa Moskwa albo Kozacy Zootareki. Na p�nocnym wschodzie pozosta Karolowi Gustawowi up niezbyt obfity. Bya nim mud. Zawierajc umow z Januszem Radziwiem kr�l szwedzki zobowizywa si przywr�ci Wielkiemu Ksistwu jego dawne granice, odzyska utracone przeze miasta, i postara si, aby Moskwa nigdy ju wicej do Litwy nie wkraczaa.

18 sierpnia - czyli wtedy, gdy Wilno pono jak kupa chrustu - w Jaszwojniach koo Kiejdan podpisano dokument submisji. Dotyczya ona r�wnie wojska, lecz poszczeg�lne oddziay wymykay si na zach�d, by walczy po stronie prawowitego pana. W dwa miesice p�niej, ju w samych Kiejdanach, Janusz Radziwi podpisa ukad ostateczny, zrywajcy uni Litwy z Koron, a wicy Wielkie Ksistwo ze Szwecj.

Stao si to 20 padziernika 1655 roku. Dnia nastpnego - w Krakowie oficjalnie poddao si Karolowi Gustawowi siedem wojew�dztw koronnych: krakowskie, sandomierskie, kijowskie, ruskie, woyskie, lubelskie i beskie. Wprawdzie niekt�re z tych ziem znajdoway si w rku kozackim i moskiewskim, ale przysigali Szwedowi wierno ich zbiegli na zach�d obywatele. Jeszcze kilka dni, a poszed w ich lady Aleksander Koniecpolski wraz z niedobitkami wojska kwarcianego. Zaraz po nim uczyni to samo hetman wielki koronny, Stanisaw Rewera Potocki.

Terytoria pooone pomidzy Ujciem i Poznaniem a Krakowem zhodowane zostay ju wczeniej. Do Szczecina cigny ogromne tabory, pene upu z caej Polski i z samej Warszawy.

Bez oporu si nie obeszo, wielu wojownik�w stron obu poegnao ju wiat doczesny, ale szybko zaszej odmiany oszaamiaa ludzi, paraliowaa wol. Wr�d tych, co dowiedli siy nerw�w, znacznie rozsawia si zaczynao imi Stefana Czarnieckiego, niedawno mianowanego kasztelanem kijowskim, a powoanego teraz do zada lepszych ni rzezie na Ukrainie.

Jan Kazimierz opuci Warszaw 17 czy 18 sierpnia 1655 roku. Od tej pory adne z polskich pokole nie miao ju oglda stolicy nie sprofanowanej obcymi rzdami, gwatem i rabunkiem. Po raz ostatni widziano wtedy zamek warszawski i paace pene bezcennych zbior�w, podobne muzeom sztuki.

Kr�l nie ucieka. Cign na zach�d, gdzie kasztelan kijowski zbiera wojsko w okolicach owicza i czycy, gotowa si do obrony Bzury.

Mao byo jednak w otoczeniu monarchy i w nim samym ducha Hektorowego. Pr�bowano uzyska pomoc cesarza, ncc go widokami na tron polski, zaczy si pertraktacje z samym Karolem Gustawem. Czarniecki stacza

104

potyczki raczej ni bitwy, uderza na Szwed�w, lecz take na trzymajc ich stron szlacht rodzim. Zaczyna praktykowa wojn podjazdow, kt�ra miaa wkr�tce przynie mu tyle laur�w. Kiedy zacz si odwr�t, osania go, i wtedy wanie zrcznym sposobem wcign w zasadzk pod Inowodzem i rozbi stra tyln korpusu Wittenberga, przeprawiajcego si przez Pilic. Byo to nieco powaniejsze powodzenie polskie w tej kampanii, z nadwyk skwitowane w kilka dni potem przez Szwed�w. 16 wrzenia wojsko koronne przegrao bitw pod arnowcem. Kr�l cofn si do Krakowa i tam nastpia kolejna pr�ba si, kt�ra wielu wsp�czesnym wydawaa si ostatnim aktem oporu.

Czarniecki broni Krakowa twardo, lecz ju sam. W nocy z 24 na 25 wrzenia Jan Kazimierz opuci miasto. Z zachowanej do dzisiaj altany kamiennej w eremie kamedu�w na Bielanach oglda poar przedmie, podpalonych z rozkazu kasztelana kijowskiego. Kawalerzysta ze znajomoci rzeczy przygotowywa si do walki zza mur�w, oczyszcza ich przedpole.

Kr�l przez czas pewien marudzi raczej, ni co robi na Podg�rzu, ostatecznie przekroczy granic, uszed na lsk. Woono za nim polskie insygnia koronacyjne, a take tragikomicznie ju wygldajce zabytki uroszcze korony szwedzk oraz moskiewsk. Skarby te oddano w Lubowli na przechowanie marszakowi Jerzemu Lubomirskiemu, kt�ry na pr�no namawia monarch do pozostania w kraju.

29 wrzenia Kozacy rozbili pod Gr�dkiem hetmana Rewer Potockiego, 3 padziernika Szwedzi uczynili to samo pod Wojniczem z oddziaami Stanisawa Lanckoroskiego. Krak�w nie m�g znikd wyglda pomocy, zaczy si pertraktacje z Arvidem Wittenbergiem i z samym Karolem Gustawem. Do kwater ich przybywali wysannicy pobitych chorgwi koronnych, wojew�dztw i powiat�w. Wszyscy jednako myleli i m�wili o poddaniu si zwycizcy. Dziwio mocno Polak�w, e sawny feldmarszaek Wittenberg umie tylko po szwedzku i w adnym innym jzyku nie mona si z nim porozumie. Sprawiao to nawet pewne kopoty, bo nie zawsze byli pod rk godni zaufania tumacze, a nie wszyscy bynajmniej dni byli rozgaszania swych ofert, pr�b i innych tajemnic.

Czarniecki nie sprzeciwia si ukadom o kapitulacj Krakowa, bo pooenie byo naprawd beznadziejne. da tylko, aby warunki poddania si waroway „honor wojskowy". 19 padziernika wyszed z miasta z rozwinitymi sztandarami, broni i zapalonymi lontami, obdarzony przez Karola Gustawa piknym wierzchowcem. Mia wraz ze swym wojskiem stan nad granic cesarsk

105

i przez miesic zachowywa neutralno. Po upywie tego czasu winien by zdecydowa, u kt�rego z kr�l�w chce suy.

Adam Kersten dowi�d ostatnio, e kasztelan kijowski wcale nie by pewien, czy przytrafi mu si jeszcze sposobno do okazania wiernoci Janowi Kazimierzowi. Sprawa eks-kardynaa wygldaa bowiem na ostatecznie przegran. Czarniecki i jego towarzysz broni, pukownik Fromhold Wolff, jedzili do Gog�wka, gdzie mao byo nastroj�w heroicznych. Jan Kazimierz myla troch o abdykacji, otaczajcy go senatorowie ogldnie patrzyli na wszystkie strony. Nawet strzegcy insygni�w koronacyjnych Jerzy Lubomirski rozmawia przez zaufanego wysannika ze Szwedami o potrzebie szukania „sposob�w" zaspokojenia obu monarch�w. Usposabia tym samym przyjanie tego, kt�ry wzi g�r. Nie pozostaa, oczywicie, w tyle caa grupa magnacka skupiona w Lubowli przy marszaku.

Natychmiast po wymarszu Czarnieckiego Karol Gustaw wstpi na Wawel, gdzie uwanie obejrza sobie wszystko, oprowadzany przez kanonika Szymona Starowolskiego, i usysza od niego synne sowa o niezmiennoci Boga i kaprysach fortuny. Cakiem niezalenie od tego natychmiast oboono miasto i jego kocioy ogromn kontrybucj. W katedrze nie ruszono ornat�w, zabrano za to wszystkie naczynia liturgiczne a do monstrancji wcznie. Doranie zdarty z Krakowa up wart by podobno wicej ni pi milion�w zotych.

Wszystkie stolice Rzeczypospolitej zajte ju byy przez wrog�w, a skutk�w ich gospodarki w kraju aden umiech fortuny odmieni nie m�g. Dziesi tygodni dzielio katastrof wilesk od krakowskiej!

Jak zrozumie to, co si stao z pastwem, kt�rego wadca przed omiu zaledwie laty roi o pochodzie krzyowym na sutana? Najzupeniej niezwyky zbieg okolicznoci sprawi, e motyw grzechu i kary, surowej a niezwocznej odpaty, jak gdyby ciaa nabra, stan przed ludmi widomie. Obaj g�wni odstpcy - Krzysztof Opaliski i Janusz Radziwi - zeszli ze wiata rycho, nagle, w scenerii ponurej i jak wykazay ostatnie badania, w tej samej kolejnoci, w kt�rej zamali przysig. Wojewoda poznaski zmar okoo 7 grudnia we Woszakowicach, wydawszy podobno przed zgonem „krzyk okropny". Opucia go ona i przyjaciele, zawi�d protektor. Hetman litewski skoczy 31 grudnia w Tykocinie, zlekcewaony przez Szwed�w, tym bardziej bezsilny, e fizycznie bezwadny, przykuty do oa przez chorob powodujc straszne b�le w stawach. I przy nim nie byo w chwili ostatniej nikogo z bliskich. Kiedy w roku 1657 Tykocin zosta zdobyty, zaarci piechurzy szwedzcy podpalili proch, wysadzili w powietrze wie zamkow, a wraz z ni samych siebie i trumn ze zwokami Janusza Radziwia.

106

Bardzo to wszystko przejmujce, nadprzyrodzone prawie. Wydaje si jednak, e trzewy sd o tragedii Rzeczypospolitej wyda mona jedynie pod warunkiem zachowania spokoju. Naley si stara o dystans w stosunku do tego nawet, co dolega.

Nieadnie by faryzeuszem i w mistyczny spos�b biada nad utrat cnoty wasnej, kiedy si przedtem zgwacio cudz. By rok 1655. Dokadnie o pidziesit lat wczeniej obywatele Rzeczypospolitej (Polacy: Mniszech! - Litwini: Sapieha! - i Ukraicy: Winiowiecki!), przy cichym poparciu ze strony swego kr�la skutecznie wepchnli na Kreml szalbierza, wsp�dziaali z tymi w Moskwie, kt�rzy zdradzili jej ukoronowanego wadc, Borysa, zgadzili jego syna. Wasyl Szujski te by prawowitym carem, mimo to najuczciwszy z Polak�w - Stanisaw �kiewski - nie waha si skorzysta z buntu przeciwko niemu. Karol Gustaw wi�d liczn armi, sam za nalea do monarch�w. Popierany przez prywatnych upiec�w Samozwaniec pierwszy by osobistoci w najwyszym stopniu podejrzan, drugi - „wor tuszyski" opryszkiem.

Robilimy rzeczy gorsze ni Szwedzi, lecz u siebie, w pewnej przynajmniej mierze, postpowalimy przyzwoicie) ni kto inny. Nikt nie zamierza wizi ani mordowa bankrutujcego pana. Jan Kazimierz przechadza si bezpiecznie wr�d ludzi, kt�rzy nazajutrz przej mieli do przeciwnika.

Trzeba byo przypomnie afery Samozwac�w i obalenie cara Wasyla, aby uzmysowi sobie, e w dziejach pastw nastaj niekiedy chwile gbokich kryzys�w. Iwan Grony by strasznym wiatu mocarzem, a wkr�tce po jego zgonie... Gdy edymitr pierwszy przekracza granic, Moskwa nie toczya wojny... na dw�ch innych frontach. Terytorium jej byo bezpieczne i rozszerzao si nawet na wsch�d.

Wielu bardzo powanych badaczy zastanawiao si nad tym, czy Opaliski, Radziwi i ci wszyscy, co naladowali ich przykady, byli zdrajcami. Podkrelano, e ludzie �wczeni inaczej ni my pojmowali patriotyzm i w lad za tym zdrad. Niby tak, stwierdzi jednak wypadnie, e sejm ju przed najazdem szwedzkim oficjalnie i niedwuznacznie uzna Hieronima Radziejowskiego za zdrajc, a wic tre pojcia nie moga si zbytnio r�ni od naszych przekona w tej mierze. Ostrzeenia Jana Leszczyskiego ju zostay przytoczone. „Nie uczmy ludzi zdrady!" - pisa wojewoda.

Oba powoane argumenty odnosz si jednak do oficjalnej strony ycia politycznego. Uchwaa sejmowa, pismo wysokiego dostojnika... Dla ogromnej wikszoci szlachty opuszczenie Jana Kazimierza i opowiedzenie si przy Karolu Gustawie oznaczao tylko zmian panujcego, i to w obrbie tej samej dynastii.

107

Jeden Waza zamiast drugiego... Ten spos�b rozumowania dzisiaj byby nie do przyjcia, rozwaania niniejsze dotycz jednak XVII stulecia.

Dyskusja na temat kwalifikacji czynu jest wana, lecz znacznie bardziej interesujco wyglda si zdaje inne pytanie. Skde tak niebyway i nagy urodzaj na perekiczyk�w? I to zar�wno nad Noteci, jak nad Niewia. Opaliski przyszed na wiat w roku 1609, Janusz Radziwi w 1612, Bogusaw w 1620, Radziejowski by o dwa lata modszy od koniuszego litewskiego. Czyby nad koyskami niemowlt z tego pokolenia wieci szczeg�lnie zy ukad planet?

Kryzysy o charakterze depresji wynikaj z przyczyn za kadym razem r�nych. Cakiem co innego zdemoralizowao wielmonych moskiewskich za Godunowa ni naszych za Waz�w. Pow�d, kt�ry do systematycznie pojawia si w rozmaitych czasach i ustrojach, moe wic by uznany za zjawisko natury powszechnej, polega na wyczerpaniu biologicznym. Katastrofalny upust krwi wywouje jak gdyby odruch samozachowawczy, maoduszny, lecz zrozumiay: podwiadomy wprost lk przed dalszymi stratami. W takich wypadkach bierze g�r teza, e lepszy ywy pies od martwego lwa.

Rzeczpospolita nawojowaa si sporo w przecigu lat siedmiu przed najazdem szwedzkim. Ale ju pierwsze wystpienie Chmielnickiego dowiodo, e „nie tacy to Lachowie, jak dawniej bywali". Prawda - tylko czternastu lat pokoju zaznalimy w stuleciu XVII. Pokoju dotkliwie mconego najazdami tatarskimi. Podczas wojny kozackiej wybucha epidemia. O wyczerpaniu biologicznym m�wi naley stanowczo, nie wolno go jednak uwaa za przyczyn g�wn lub jedyn.

Pod wpywem potopu szwedzkiego, kt�ry w praktyce dziejowej r�wna si wybuchowi wojny na trzecim froncie, wyszy na jaw moralne skutki tych chorobliwych stosunk�w, jakie zapanoway u nas po zgonie Stefana I. M�wio si ju o nich nieraz w tej ksice, lecz cigle za mao. Atmosfera polityczna kraju musi odpowiada pewnym warunkom, jeli mieszkacy pastwa maj by naprawd obywatelami, a nie lunym zbiorowiskiem indywidu�w, zatroskanych jedynie o wasne sk�ry i interesy. Obywatelem jest ten tylko, kto si poczuwa do osobistej odpowiedzialnoci przed sob samym za stan spraw publicznych. Moralno w wieckim tego sowa znaczeniu polega na jednostronnym zobowizaniu si czowieka do przestrzegania pewnych, nielicznych zreszt, norm, wr�d kt�rych widnieje nakaz mioci ojczyzny. Do wyksztacenia w ludziach wspomnianych postaw nie potrzeba wcale jednomylnoci, staych powodze, zachwyt�w ani oklask�w. Nie mona si za to obej bez wiary w rzetelno istniejcych urzdze, instytucji, goszonych hase czy program�w.

108

Jeli jej brak, zanika zaufanie - rozumiane jako regua stosunk�w midzyludzkich - kolejny z czynnik�w niezbdnych dla zdrowia spoecznoci. Kady jako tako dowiadczony pedagog wie przecie, e g�wnym zem wychowawczym jest kamstwo. Ono musi omieszy, pozbawi znaczenia wszelki oficjalnie obowizujcy dekalog.

Wraz z now dynasti pojawi si nowy styl rzdzenia, czyli kierowania losami og�u. Od rzetelnoci by on, niestety, bardzo odlegy. Szlachta ofiarowaa Wazom moralny, waniejszy od politycznego, spadek po Jagiellonach i doznaa gorzkiego rozczarowania. Wolno nie interesowa si planetami, kt�re przywiecay koyskom pokolenia odstpc�w. Okute w powiciu ono nie zostao, za to zatrute faszem. aden z owych ludzi nie pamita lepszych czas�w, nie zna stosunk�w innych ni zdeprawowane.

Nie na tym polegao nasze nieszczcie, emy mieli pastwo magnacko-szlacheckie. Innych nie byo wtedy na kontynencie. Najgorsze i ta kontuszowa spoeczno zamiast si z biegiem czasu zrasta - zaczynaa si rozprzga. Rozkad by ju faktem zupenie dokonanym na samych szczytach herbowej hierarchii, a to znaczy take: tam, skd najlepiej wida byo ponur panoram trzech poncych front�w i osabienia wewntrznego.

Nie wolno wtpi - magnaci jasno zdawali sobie spraw, jak bardzo jest le. W mono pokonania wasnymi siami Szwed�w, Moskwy i Kozak�w jednoczenie nie wierzy aden z tych, co przyszli do Karola Gustawa ani z tych, co powlekli si raczej, ni popieszyli za Janem Kazimierzem na lsk. Wcale nieobca im bya za to myl, e pozyskawszy protekcj monego Skandynawa da si odepchn cara, stumi bunt Kozak�w i powr�ci do dawnych granic na wschodzie. Widmo rozbioru te trwoyo, Karol Gustaw m�gby mu zapobiec... gdyby zhodowa cae pastwo. Odstpstwo magnackie byo cyniczne, lecz nie bezmylne.

Potop Henryka Sienkiewicza w do swobodny spos�b potraktowa kwesti stopnia odpowiedzialnoci. Rozstrzygna o tym sama materia powieci. Krzysztofa Opaliskiego w niej nie wida, opowiada si o nim tylko. Janusz Radziwi wystpuje w penej aureoli swej pychy, bezwzgldnoci i okruciestwa. W dodatku akt umowy kiejdaskiej przeni�s Sienkiewicz z padziernika na sierpie. Kronikarska za relacja powie nam po prostu, e ostateczny dokument pr�by zerwania unii polsko-litewskiej podpisano ju po kapitulacji nie tylko Poznania i Warszawy, lecz i Krakowa.

Ksi Janusz naprawd zamyla ze rzeczy o gromadzcych si na Podlasiu konfederatach, stronnikach Jana Kazimierza. „A przyw�dcy ich - pisa - jako jest eromski, Kmicic, Lipnicki, Kotowski (a ten z Kmicicem najgorszy)",

109

stanowczo zasuguj na to, aby ich „piknie popoi, a w nocy picych wyrn (kady gospodarz uczyni to moe) albo ich w piwach mocnych potru".

Jednake w licie do brata, Bogusawa, umieci ksi Janusz i taki wyw�d:

U Boga i wiata bdziemy wytumaczeni, emy te przyjli protekcj, kiedy nas, Litw, wydano; a kiedy Moskal w Wilnie stan (czego Wielka Polska nie miaa), a my z biedy naszej do czego rzuci si mieli? Wszake nie koniec: i ratowa nas mog — a nam cofn si wolno.

Sowa te zostay napisane 26 sierpnia. Zootareko podsun si ju w�wczas pod Kowno. Chopi mudzcy, Litwini rodowici, walczyli po lasach z wojskiem carskim.

Jeli komu suyo tedy prawo powoywania si na Okolicznoci agodzce, to zmasakrowanej Litwie. Polska zachowaa si gorzej, okrya si wiksz hab. Opaliski mia pod Ujciem siy niewiele ustpujce liczb szwedzkim, za sob twierdze i kr�la z wojskiem, na flance uzbrojony po zby i ani mylcy o wywieszeniu biaej chorgwi Gdask.

Najwikszego za narobi Janusz Radziwi wczeniej, przed potopem, kiedy sabotowa wysiki Korony na Ukrainie, zachci Siciskiego do zerwania sejmu, spiskowa z zagranic i nie przyoy si, jak naleao, do przygotowania wojennego Litwy przeciwko Moskwie. Co innego, e rzd kr�lewski zupenie bezmylnie jtrzy hetmana bdcego w Wielkim Ksistwie rzeczywistym suwerenem.

Tak wic padziernik 1655 roku przypiecztowa si zdawa protektorat szwedzki nad Rzeczpospolit albo i rozpadnicie si jej. onierze moskiewscy i Kozacy doszli do Wisy, zdobyli Lublin, Puawy, Kazimierz, rabujc bez litoci i zaprzysigajc mieszkac�w na wierno carowi Aleksemu. Nagl odmian pooenia przyni�s listopad, miesic zazwyczaj nam nieyczliwy.

W lipcu Chmielnicki, Buturlin i Potemkin obiegli Kamieniec Podolski, kt�rego dzielnie i z powodzeniem broni Piotr Potocki, wojewoda bracawski. Pod murami sawnej twierdzy hetman zaporoski, jak najlej sobie wac przysigi perejasawskie, pertraktowa z posem Karola Gustawa. Bezporednie stosunki ze Sztokholmem zdy ju zreszt nawiza o cay rok wczeniej. Powodzenia szwedzkie pozwalay marzy o uwolnieniu si od wszystkich trzech dotychczasowych opiekun�w, to znaczy Polski, Tatar�w i Moskwy. Wkr�tce Chmielnicki zacz wspomina o swym najwikszym i najbardziej na pewno umiowanym planie - o pastwie kozackim, sigajcym po Wodzimierz Woyski,

110

Lw�w, Jarosaw i Przemyl. Nie wyklucza jakiej formy zwizku z Rzeczpospolit ani wiernoci wobec jej kr�la, lecz wtpi, czy szlachta si zgodzi. Myli te wyjawi pod Lwowem, podczas rozm�w z posem Jana Kazimierza i z Krzysztofem Grodzickim.

Jednooki czowiek, kt�ry walczy w obu bitwach pod Ochmatowem - pierwszej, stoczonej przez Stanisawa Koniecpolskiego przeciwko Tatarom, i drugiej, przez Rewer Potockiego w sojuszu z nimi - kt�ry strzeg i broni Kudaku, by pod Batohem i wacem, teraz sprawowa obowizki wojskowego gubernatora Lwowa. Zdy naprawi i wzmocni fortyfikacje, zr�wna z ziemi podmiejskie rezydencje, wyci pikne sady, nalece do zamonych mieszczan, i natchn tych ostatnich nieograniczonym zaufaniem do osoby oraz sowa tak surowego komendanta. Krzysztof Grodzicki zdziaany by z metalu, kt�ry w og�le nie podlega korozji. Jak si wydaje, cechowaa go daleko posunita abnegacja w sprawach dotyczcych kariery osobistej, a waciwo ta stanowi rodek idealnie zabezpieczajcy.

Miasto bronio si przed Chmielnickim, Buturlinem.i Potemkinem jeszcze lepiej ni przed siedmiu laty, po Piawcach, kiedy oblegali je sami tylko Kozacy (przy zdobywaniu twierdz Tatarzy nie wchodzili w rachub). Wytrzymao ostry ogie dziaowy, odpowiadajc na piknie, zapacio okup mniejszy od wymaganego i kategorycznie odm�wio dw�ch rzeczy: wydania yd�w oraz zamania wiernoci Janowi Kazimierzowi.

Chmielnicki dziaa przezornie a krto. Chcia Lw�w zdoby, lecz dla Ukrainy, nie dla cara. Wr�d pukownik�w kozackich byli tacy, co tym si midzy innymi r�nili od Arvida Wittenberga tudzie bojar�w, e biegle wadali acin. Ci podszeptywali delegacji miejskiej, aby trzymaa si twardo. Czynic tak, wcale nie zdradzali swego hetmana. Delegacja za owa skadaa si pocztkowo z trzech odwanych yk�w, bo ziemianie i duchowiestwo Kozakom nie ufali. Naleeli do niej: pisarz miejski Samuel Kazimierz Kuszewicz, senior ormiaski Krzysztof Zachnowicz i przedstawiciel Rusin�w Pawe awrynowicz.

7 listopada Chmielnicki wraz z bojarami odstpi spod Lwowa. Na ostatku wodzowie si oblegajcych podjechali pod way, aby poegna Krzysztofa Grodzickiego.

W kilka dni p�niej cae ich wojsko otoczy pod Jeziern Mehmed Girej. „Od tysica lat nie widzielicie tylu Tatar�w w Polsce" - pisa do Grodzickiego chan, kt�ry przymierze z Janem Kazimierzem uwaa za nadal obowizujce i stanowczo nie yczy sobie zmiany dotychczas istniejcego ukadu warunk�w nad sw granic.

111

Puki moskiewskie wypuci, ale wzi od nich okup i pozbawi je wszystkich up�w, wic pewnie tych take, co pochodziy z Lublina, Puaw i Kazimierza. Z Chmielnickim zawar ukad, ciska si i caowa, lecz na warunkach cakiem nieoczekiwanych: Kozacy mieli zerwa z Moskw, uzna si za poddanych kr�la, a rejestr sw�j ograniczy do szeciu tysicy g�w. Czynniki zagraniczne nadal poczynay sobie bezceremonialnie, ilekro wtrcay si w sprawy Ukrainy.

Jana Kazimierza uwiadomi chan o wszystkim listem napisanym po polsku w spos�b zupenie zrozumiay, aczkolwiek nie bez bd�w. Zaraz te wysa inne epistoy, a to do hetmana Rewery, do wojska i szlachty. Czyni w nich gorzkie wyrzuty, grozi swym gniewem i zapowiada zemst tym wszystkim, co odstpili prawowitego pana, przystali za „do jakiego Szweda, kt�rego nie znamy i zna nie chcemy".

26 listopada wojewoda bracawski, Piotr Potocki, wezwa szlacht do czenia si z Tatarami. Przymierze z nimi okazao si bardzo poyteczne.

Wypadki te, jak m�wiono wtedy w kraju, przeamay „rewolucj szwedzk". Cztery miesice zaledwie przeznaczy los Karolowi Gustawowi na niebyway triumf i... na mono wyzyskania go. Szwed wykona pierwsz, doranie efektown, lecz o wiele mniej wan poow zadania. W drugiej zawi�d cakowicie. I on, i jego doradcy oraz palatynowie okazali si za sabi umysem. Stanli przed problematyk, wobec kt�rej wygldali jak zoliwe dzieci. Niedorostkom - rzecz powszechnie znana - skonnoci do okruciestwa i wandalizmu nigdy przewanie nie brakuje.

Potop szwedzki naley do naszych bolesnych, a co gorsza i wstydliwych wspomnie historycznych. Zajci poyteczn czynnoci roztrzsania wasnego sumienia zapominamy po prostu, e przyszo rodka i wschodu Europy zaleaa od wynik�w owej wojny. Szwecji - wielkiej potdze wojskowej, zwyciskiej w wojnie trzydziestoletniej - zawitaa cakiem realna moliwo zdobycia hegemonii na wspomnianym obszarze. W Rzeczypospolitej m�wio si o detronizacji dotychczasowego jej kr�la i elekcji Karola Gustawa lub o powrocie Jana Kazimierza i dalszych jego rzdach pod protektoratem skandynawskiego kuzyna. Nawet Janusz Radziwi wspomina w licie o smutnej koniecznoci poegnania si z ojczyst swobod, z kt�rych to s�w da si wiele wyczyta. Trudno sobie wyobrazi, by wszechpotga magnacka nie doznaa uszczerbku w razie tak zasadniczej odmiany politycznej. Fanatyzm katolicki r�wnie miaby pewnie szczuplejsze pole do popisu. Nie mona za to m�wi powanie o wynarodowieniu Polak�w i Litwin�w albo o wcieleniu Rzeczypospolitej do Szwecji.

112

Historiografia nasza gorzko biadaa nad tym, e zajcie Moskwy przez �kiewskiego oraz powoanie kr�lewicza Wadysawa na tron carski nie zakoczyy si jak form zblienia obu pastw i zamieszkujcych je narod�w. Temu, kto snuje takie myli, wprost nie wypada oburza si na mniemanie, e zrobilibymy moe o wiele lepszy interes dziejowy, gdyby z potopu wyonio si co z lekka chociaby przypominajcego uni. Wiemy dokadnie, jaki los w niedalekiej ju przyszoci czeka Rzeczpospolit.

I w Koronie, i na Litwie poddajcy si Szwedom magnaci liczyli na ich pomoc przeciwko Moskwie. Jednym z motyw�w, kt�re skoniy Karola Gustawa do wojny, byo zaniepokojenie postpami i zdobyczami cara. Istnia wic niewtpliwie pewien interes wsp�lny. Szo nieuchronnie do ostatecznej pr�by sil pomidzy Szwecj a Moskw, kt�rej przyszo dziejowa zaleaa od wyparcia Skandynaw�w ze wschodnich wybrzey Batyku. Ju Iwan Grony zacz walczy o Inflanty. Program okrutnego cara obowizywa nadal, bo z porzdku dziennego zdjty by nie m�g.

Niniejszy cykl ksiek opowiada wkr�tce zacznie o generalnej pr�bie si, noszcej w historii nazw wielkiej wojny p�nocnej. Szwecja przegraa j przede wszystkim dlatego, e do swoich przeciwnik�w zaliczaa r�wnie sab, wykrwawion, pogron w anarchii, lecz bardzo rozleg Rzeczpospolit Obojga Narod�w.

Szwedzi wypucili z rk, rajtarskimi butami na miazg rozdeptali zote jabko. Stao si tak dlatego, e w og�le brako wr�d nich ludzi pokroju Stanisawa �kiewskiego czy Jerzego Ossoliskiego, to znaczy takich, kt�rzy umiej patrze dalej ni na koniec wasnego nosa, w stosunkach midzynarodowych uznaj kompromis za zasad stokro rozumniejsz od dyktatu. Nasza historia zaksigowaa na swe dobro ogromne dowiadczenie unii polsko-litewskiej i wytworzya dziki temu spos�b mylenia, jakiego gdzie indziej nie znano. Wcale to nie znaczy, e wszyscy Polacy i Litwini byli filozofami w polityce. Konflikt z Ukrain wiadczy, e i u nas zabrako tchu. Wystarczyo go tylko na trwae pogodzenie Wilna z Krakowem i Warszaw. Gdzie indziej i takie minimum zaliczao si do rzeczy nieosigalnych.

Karol Gustaw zachowa si w spos�b do ywo przypominajcy tpogowe postpowanie jego p. starszego kuzyna, Zygmunta III, by jednak nieskoczenie bardziej brutalny. Dlatego te znacznie szybciej zaprzepaci koniunktur.

Protektorat szwedzki od razu przybra posta krwawej okupacji i grabiey. W Poznaniu gwaty i morderstwa rozpoczy si natychmiast. Karol Gustaw znajdowa sadystyczne upodobanie w amaniu przyrzecze, uwaa za bezczelno,

113

jeli kto mia prosi o ich spenienie, a prawdziwej, to znaczy dopasowanej do rozmiar�w zadania koncepcji politycznej nie mia wcale. Jego onierze zachowywali si u nas mniej wicej tak, jak nasi lisowczycy w Moskwie, on za sam czyni wszystko, co m�g, by podtrzyma w podbitym kraju przekonanie, e suszno jest po stronie zwolennik�w bezwzgldnego oporu.

U schyku 1655 roku kr�l szwedzki machn waciwie rk na plany szersze, powr�ci do dawnych zamiar�w opanowania samych wybrzey Batyku. Wymagao to zhodowania Prus Ksicych, elektorskich, i trwaego zajcia Kr�lewskich, czyli Pomorza polskiego. Pomys rozczonkowania Rzeczypospolitej okaza si jednak chimer. Pomimo wszystko - zbyt to by wielki i ludny, za mao jeszcze zniszczony i wykrwawiony kraj. Karol Gustaw mia do wyboru: wszystko albo nic. To znaczy szeroki, dobro stron obu szanujcy, now rzeczywisto stwarzajcy ukad albo walk na mier i ycie. W tym drugim wypadku przeciwko najedcy i gwatownikowi staa nie tylko lepsza cz szlachty, lecz caa wielomilionowa plebejska ludno pastwa.

Wystpienie Mehmed Gireja zmienio sytuacj og�ln w spos�b zasadniczy, oywio nadzieje cakiem realne. Nie upierajmy si uwaa �wczesnych Polak�w i Litwin�w za istoty posuszne samym tylko irracjonalnym pobudkom. Jedn z przyczyn katastrofy byo przekonanie o beznadziejnoci pooenia pastwa, zaatakowanego z trzech stron. Chan uspokoi front poudniowo-wschodni, zgosi si nawet do pomocy. By sprzymierzecem silnym i strasznym. Jego zapowied zemsty nad odstpcami przemawiaa do wyobrani.

Bohdan Chmielnicki zwija si zacz jak w ukropie, pr�bowa arcyniebezpiecznej, bo tylko prawdziwym mistrzom si udajcej, sztuki gry na trzech instrumentach jednoczenie. Carowi obiecywa Woy i Ru Czerwon, Karolowi Gustawowi wsp�prac, Janowi Kazimierzowi posa pisemne zapewnienie wiernoci, wezwanie do powrotu oraz obietnic ponownego wprowadzenia na tron. Ludwik Kubala zapewnia, e kr�l zdecydowa si na opuszczenie lska, poniewa liczy na „pomoc kozacko-tatarsk".

Trzeba od razu wymieni warunki, od kt�rych hetman kozacki ostatecznie chyba uzalenia wyb�r orientacji. W par miesicy p�niej Chmielnicki powiedzia dyplomatom kr�lewskim:

Teraz nie chc traktat�w, chyba dla caej Rusi. Niech Polacy wszystkich Rusin�w wolnymi ogosz, niech z nimi jak z przyjaci�mi i ssiadami, nie jak z poddanymi postpuj, niech si wyrzekn wszystkich roszcze, bo pok�j a Polak nie mog razem zamieszka na Rusi.

114

Ju 20 listopada Jan Kazimierz datowanym z Opola uniwersaem wezwa poddanych do powstania. Zaleca co przypominajcego p�niejsz francusk koncepcj levee en masse, bo nie tylko szlachta, lecz i lud mia „jeden do drugiego, trzeci do dwu, czwarty do trzech, pity do czterech" w kupy si wiza i „nie opuszczajc okazji, gdyby si trafia, do poraenia nieprzyjaciela", czeka powrotu monarchy. 18 grudnia kr�l rzeczywicie ruszy ze lska do Polski. 29 grudnia hetmani Potocki i Lanckoroski, kt�rzy dopiero co przyjmowali protekcj szwedzk, dokonali nagego odwrotu. Zawizali w Tyszowcach konfederacj, majc na celu walk z najedc i obron prawowitego pana.

Jan Kazimierz powraca do kraju, kt�ry - pomimo bezprzykadnej klski i r�wnie niesychanego wiaroomstwa wielu swych potentat�w - ani na chwil oporu nie zaniecha. Z tymi potentatami te zreszt r�nie bywao. Jeden Opaliski - Krzysztof - zdradzi pod Ujciem, drugi - Piotr - wcale tego nie zrobi. Wytrwa r�wnie w wiernoci wojewoda Jakub Rozraewski. Zasyn w Wielkopolsce uzdolniony, peen fantazji i rozmachu partyzant Krzysztof egocki, starosta babimojski. W walce z jego ludmi straci ycie sam szwagier Karola Gustawa. Na Litwie w lady Janusza i Bogusawa Radziwi�w nie poszed inny czonek rodu, Micha Kazimierz. Na Podlasiu gromadzili si konfederaci, Litwini i koroniarze, kt�rych nie udao si jednak ani pozarzyna po kwaterach, ani „w piwach mocnych potru". Nadziej ich by, a wkr�tce i wodzem sta si, wojewoda witebski, kocisty i dugowsy Pawe Sapieha, w nagrod za zasugi mianowany hetmanem wielkim litewskim.

Wojsko to skonfederowao si przeciwko Szwedom i Radziwiowi ju 23 sierpnia 1655 roku w Wierzbolowie. We wrzeniu delegaci zwizku docigli pod Wolborzem wycofujcego si na poudnie kr�la, powiadomili go o zaszym fakcie, to znaczy o tym, e wielu jest takich, co chc walczy. Krak�w jeszcze wtedy nawet oblony nie by. Jan Kazimierz zachowa si maodusznie i niemdrze, wyjedajc na lsk. Powzite p�niej uchway wojew�dzkie o poddaniu si Szwedom wszystkie co do jednej powoyway si na fakt ucieczki monarchy, jako na okoliczno rozgrzeszajc odstpstwo.

Oryginau aktu konfederacji tyszowieckiej nie posiadamy, tekst nam dzisiaj dostpny, drukowany, m�wi o obleniu Czstochowy przez Szwed�w. Adam Kersten utrzymuje stanowczo, e sawa tego wydarzenia zacza si szerzy dopiero w rok czy p�tora po rejteradzie generaa Muellera. Dotyczcy Jasnej G�ry fragment znanego dzisiaj dokumentu brzmi tak:

115

koci� nawet Czstochowski, miejsce najznaczniejsze nie tylko Rzpltej, ale i orbi christiano do naboestwa i do wot r�nych, dla tyche up�w skarb�w Bogu oddanych oblegszy w kilka tysicy ludzi, sacrilega manu szturmem dobywa kaza, aby ten fundament devotionum inkwirowawszy, bezpieczniej wytraca dalszymi procederami wiar t Katolick, a na to miejsce cudzoziemsk dwersarn sectam do Kr�lestwa sprowadzi...

Autorzy aktu konfederacji m�wi zatem o Czstochowie, jako o sanktuarium katolicyzmu oraz o szwedzkim akomstwie na skarby tamtejsze. Oburzajc si na witokradztwo, przewiduj, e obrzdek rzymski dozna krzywd w razie ostatecznego zwycistwa heretyk�w, lecz wcale nie wspominaj o zaciekoci walk, o zjawiskach natury nadprzyrodzonej ani nawet o wiernoci klasztoru wzgldem Jana Kazimierza.

Z najwieszych bada Adama Kerstena wynika, e ksidz Augustyn Kordecki uzna protektorat Karola Gustawa, lecz z obawy przed grabie nie chcia si zgodzi na okupacj Jasnej G�ry. Przygotowa j do obrony znakomicie, obsadzi dobrymi onierzami, mia artyleri zdecydowanie g�rujc nad dziaobitniami generaa Muellera. Klasztoru nie odda, wywiadczajc w ten spos�b niewtpliw usug sprawie polskiej i niezmiern wprost katolickiej, czyli tej, o kt�r mu najbardziej chodzio. Nie tylko strzela, lecz i pertraktowa. Utraci jednego onierza, zabitego w walce, i drugiego, przypadkiem umierconego przez koleg�w. Postawmy wic ksidzu Kordeckiemu pomnik z napisem „Wzorowemu dow�dcy" i porozmawiajmy o sprawach nieco szerszych.

Obrona Czstochowy uchodzi od stuleci za tytu do chway kleru polskiego owej epoki, powinna za stanowi cikie oskarenie. Klasztor Jasnog�rski, minimalnie uszczuplajc swe dostatki, potrafi uzbroi si tak, e nic mu nie m�g zrobi sawny genera szwedzki. Ile byo klasztor�w w Polsce, kt�ra od piastowskich czas�w poczynajc darowywaa duchowiestwu ogromne dobra, w Rzeczypospolitej, kt�ra za Waz�w pod kadym wzgldem przypominaa bastion katolicyzmu? Ile zamk�w i miast biskupich?

W maju 1648 roku - czyli akurat wtedy, gdy zaczy wali si na kraj nieszczcia - podkanclerzy litewski Kazimierz Lew Sapieha przystpi do urzeczywistniania zamiaru zaoenia eremu kartuz�w w miejscu, kt�re osigno p�niej "smutny rozgos. W Berezie nad rzek Jasiod. Sprowadzony z Warszawy architekt woski otrzyma na pierwsze potrzeby sum dziesiciu tysicy zotych, zakon ujrza si wkr�tce posiadaczem rozlegych woci w rozmaitych powiatach wojew�dztwa brzeskiego. Nawet kr�lewszczyzny, dane Sapiee przez Wadysawa IV tylko w doywocie, stay si wkr�tce prawowit, przez sejm potwierdzon, wasnoci mnich�w. Z naukow cisoci opowiada o tym wszystkim

116

praca Marii Popowskiej, wydana w roku 1938. Nie zapomnijmy czasem, e Bereza to kamyczek zaledwie w mozaice rozlegej, jak cae pastwo polsko-litewskie.

Sapieha wybra Berez, poniewa leaa z dala od szlak�w wojennych. Z pastwowego punktu widzenia byoby znacznie lepiej wyda pienidze na budow twierdzy, blokujcej kt�ry z tych szlak�w. Poprzedni tom zawiera twierdzenie, e pomysowi wzniesienia Kudaku jedno tylko mona zarzuci: zaoenie samotnej fortecy zamiast ich acucha.

Andrzej Kazimierz Cebrowski, mieszczanin i lekarz, pozostawi nam Roczniki miasta owicza pisane w latach 1648- 1659. Marian Mauszyski przeoy je z aciny i opublikowa. Dowiadujemy si, e wietna rezydencja prymas�w Polski dostaa si kr�lowi szwedzkiemu bez wystrzau. Opr�cz „kradziey zota, srebra i innych klejnot�w", zabrania sprzt�w, kontrybucji („podatk�w nie do zniesienia"), majtek narodowy zosta zuboony w spos�b nastpujcy:

Nie oszczdzili i wity, najpierw cakiem zburzyli klasztor bonifratr�w, leczcych chorych, z kocioem w. Jana Boego, potem zr�wnali z ziemi koci� w. Jana Chrzciciela ze szpitalem i kaplic w. Krzya, dalej bardzo zrujnowali klasztor dominikan�w, a w kocu sprofanowali kolegiat niedawno odbudowan, w kt�rej zupili otarze, byszczce zlotem i zdobne piknymi wizerunkami witymi, zabrali szaty kocielne, kielichy, krzye, wieczniki itp. oraz trumienk w. Wiktorii licznie zrobion z czystego srebra i bardzo drogocenn razem z relikwiami jej i innych patron�w miasta,

kt�rego poowa spona.

Karol Gustaw pragn takiej kampanii, co nic nie kosztujc przynosi zyski. Ksidz Augustyn Kordecki nie odda skarb�w jasnog�rskich i utrudni mu tym samym finansowanie wojny. Konfratrzy przeora czstochowskiego nawet w tej mierze zawiedli. Cz d�br, kt�rymi wadali i kt�rych pastwu stale skpili, starczyaby na zabezpieczenie kraju przed najazdem.

Biskupi poszli przewanie na emigracj. Spor�d szesnastu ordynariuszy dziesiciu wyjechao za granic. Nalea do nich sam prymas, ksidz Andrzej Leszczyski.

Jan Kazimierz mia troch racji, kiedy twierdzi, e nie taki Szwed straszny, jak go tch�rze maluj. Dowiedli tego niezbicie g�rale podhalascy, kt�rych prymitywnie uzbrojone oddziay najpierw zablokoway, potem za zajy i obroniy Nowy Scz.

„Lud ojczyzny nie zdradzi, aczkolwiek nie bya ona rajem dla niego" napisa Wacaw Sobieski. Mieszczan rodzimi magnaci musieli nieraz przymusza

117

do poniechania zamiar�w walki, chop porwa si do niej tumnie, uprzedzajc rozkaz monarchy o wizaniu si w kupy i szarpaniu nieprzyjaciela, gdzie i jak tylko si da. W Wielkopolsce ju w sierpniu drobne oddziaki szwedzkie gin zaczynay od takiego ora, kt�ry wieniak mia pod rk w zagrodzie.

Szlachta polska niele jednak musiaa zna swych poddanych. Wcale nie zgrzeszy lekkomylnoci sejm, przywracajc w roku 1652 skasowan poprzednio piechot wybranieck. Najodwaniej wystpi przeciwko Szwedom lud tych samych okolic, kt�re poruszyy si gronie podczas wojen kozackich - Wielkopolski i Podhala. Jego �wczesny zryw skierowany by przeciwko paszczynie, lecz nie pastwu, i szlachta musiaa to pojmowa, aczkolwiek przyw�dcy rebelizant�w - jak Koakowski - przyznawali si, e dziaaj na rozkaz Chmielnickiego.

Znamienna geografia antyszwedzkich wystpie polskiego chopa poucza o bardzo wanej prawdzie. Najwiksz korzy miewa pastwo z tych mieszkac�w, kt�rzy znaj nie tylko powinno, lecz i swoje wasne prawo. Prawo czowieka i obywatela - chciaoby si doda, przezwyciajc obaw przed popenieniem anachronizmu, bo sformuowanie to ogoszono we Francji dopiero u schyku XVIII wieku.

Polska miaa si p�niej doczeka dni tak nieszczliwych, e podczas powstania narodowego wielu jej chop�w nie interesowao si tym, kto, z kim i o co mianowicie za by si wodzi. Z niewolnika tylko przy pomocy kija uczyni mona „patriot". W XVII wieku tak le u nas jeszcze nie byo. Z cepem i konic czyha na dobrze uzbrojonych Szwed�w krnbrny wobec wasnej zwierzchnoci chop wielkopolski, g�ral podhalaski, sabo w og�le przez paszczyzn dotknity Kurp. Ten ostatni z reguy miewa zreszt i rusznic, z kt�rej w spokojnym czasie korzysta prywatnie.

Kto przyzwyczaja ludzi do abnegacji wobec ich wasnych uprawnie, ten dziaa jak szczeg�lnie grony wr�g pastwa. Podcina mu korzenie. Tpi instynkt obywatelski.

Zachowanie si polskiego chopa wobec najazdu szwedzkiego zdaje si ywo przypomina postpowanie wieniak�w ruskich na Ukrainie. Obcojzyczna, upiecza haastra zwalia si na kark ludziom, kt�rzy jedynie pod przymusem ulegali panom wasnej krwi i wiary. Dyplomata austriacki ostrzega, e jeeli co si nie odmieni, katolicyzm upadnie w Polsce wskutek wyniszczenia materialnego. Karol Gustaw obdarzy swych genera�w majtkami kocielnymi, obarcza kler daninami, o jakich nie syszano nigdy w Polsce. Nie wspominajc ju o zakonach, biskupi paci musieli wysokie haracze miesiczne.

118

4 padziernika Krzysztof egocki odebra Szwedom tabor czterdziestu woz�w, wyadowanych do pena upem kocielnego pochodzenia. Jezuit�w tak przycinito podatkami, e zgromadzenie poznaskie postanowio opuci Polsk.

Patrzy na to wszystko plebs, dla kt�rego wiara i ojczyzna stanowiy jedno. Gdyby jeszcze pozwolono mu tylko patrze! Kiedy genera Mueller obieg Czstochow, pomocnik jego, „Najjaniejszego Kr�la JMci Szwedzkiego ordinariusz Proviantmagister", Joannes Weyhard Wrzeszczowicz, nakaza wsiom pooonym wok� Koniecpola i Szczekocin dostarczy niezwocznie do obozu

szedziesit tysicy bochenk�w chleba, osiemdziesit beczek piwa, czterysta korcy owsa, osiem wo�w, szedziesit baran�w, cztery beczki soli, beczk gorzaki, czterysta wiec ojowych, dwiecie jajec, czterdzieci fasek masa, gsi i kur, co potrzeba.

Rozkaz nie poskutkowa, wic zaraz wydano drugi, wzywajcy do posuchu ,,pod srogim i surowym karaniem ogniem i mieczem".

Czstochowa nie zostaa zdobyta, a Proviantmagistra Wrzeszczowicza zatukli p�niej drgami inni chopi, ci spod rema.

Krzywdzenie katolicyzmu opacio si Szwedom dokadnie tak samo, jak zakusy na prawosawie Polakom.

Gdyby Karol Gustaw naprawd by geniuszem, o co go pewni historycy niesusznie posdzali, byby wyzyska baniow koniunktur, stworzy w rodkowej Europie fakt politycznie dokonany i zaskoczy wszystkich. Nie uczyni tego, bo nie dor�s do wysokoci zadania. Pooenie og�lne zaczo si wic bardzo szybko zmienia na jego niekorzy. Wielu byo takich, kt�rych wcale nie cieszya perspektywa radykalnego przewrotu w tym regionie kontynentu. Raz jeszcze wysza na jaw ta wielka prawda, e samo istnienie niezalenej Rzeczypospolitej stanowio wany czynnik adu europejskiego, gdy zapewniao wiekami wytworzon r�wnowag. Trwae zak�cenie jej grozio bliszym i dalszym ssiadom cikimi konsekwencjami. Najpierw dopomogli wic nam Tatarzy, w niezbyt odlegej przyszoci czynnie wystpi miay Holandia, Dania, cesarstwo habsburskie, nawet zmuszona przez okolicznoci Brandenburgia. Zanim do tego wszystkiego doszo, hetman Pawe Sapieha

119

m�g przyprowadzi nad Wis siy litewskie. Car Aleksy Michajowicz nie wycofa swych puk�w, nadal trzyma Wilno i Grodno, lecz Wielkie Ksistwo zwracao si frontem na zach�d.

Cud �w znacznie uatwi czowiek, kt�ry - jeli wierzy podobiznom bardziej przypomina Hiszpana czy diaba ni Litwina. Hetman polny Wincenty Gosiewski nalea do najbardziej zagadkowych postaci tamtej epoki. Dobry onierz, jeszcze lepszy polityk, przebiegy i chytry nad podziw, u schyku ywota tumacz dzie moralisty francuskiego i sam podobno pisujcy utwory oryginalne, zdecydowany stronnik Jana Kazimierza... nalea do tych, co najpierwsi uznali liberum veto Siciskiego, kt�ry to fakt duo daje do mylenia. Gosiewski by zwolennikiem przymierza z Moskw i wsp�lnego z ni dziaania przeciwko Szwedom. Z czasem posun si a do myli zwizania Litwy z carstwem, nawet wbrew woli Korony.

Na razie, zmuszony ucieka za Radziwiem na mud, podpisa akt poddania si Karolowi Gustawowi, lecz - pomimo nadzoru, w jakim by trzymany - zdoa nawiza styczno z dyplomat moskiewskim Wasylem Licharowem, i t drog przekona cara, e Szwecja zagraa nie samej tylko Rzeczypospolitej. Przewieziony w styczniu 1656 roku do Kr�lewca dokaza sztuki jeszcze wikszej. Zacz osobicie nakania kr�la szwedzkiego do podjcia dziaa przeciwko Moskwie, a uzyskawszy w tej mierze jaki skrypt natychmiast zrobi ze prezent Aleksemu.

Pawe Sapieha, take chtny do wsp�pracy ze wschodni ssiadk Litwy, m�g p�j ze swym wojskiem nad Wis, bo od strony Moskwy nastao faktyczne zawieszenie broni. Karol Gustaw nalea do takich kowali, co czekaj, a elazo wystygnie. Zdy tylko Krak�w zaj, na koncepcj polityczn si nie zdoby. Tymczasem przygasy dwa fronty, zagbione ju daleko w ciao Rzeczypospolitej. Ten, kt�ry mia si sta trzecim i miertelnym, okaza si nagle jedynym. Zrujnowane, spustoszone, okupowane niemal w caoci pastwo polsko-litewskie znalazo jednak do si wasnych, aby mu sprosta. Tatarzy przyszli z pomoc zbrojn dopiero latem 1656 roku.

W styczniu Karol Gustaw przycisn pod Kr�lewcem wadc Prus Ksicych. Miasta pomorskie byy ju zajte - z wyjtkiem Gdaska i osanianego przeze Pucka. Fryderyk Wilhelm oglda si dotychczas na wszystkie strony i zawar nawet z Pomorzem polskim ukad o wzajemnej obronie. Teraz uleg bez walki, uzna si lennikiem szwedzkim, za co otrzyma mia Warmi. Cyrograf podpisa w Kr�lewcu, w Bartoszycach spotka si z Karolem Gustawem, wypi z nim „bruderschaft" i zosta w domu. Kr�l szwedzki na czele niezbyt licznego, lecz z doborowych onierzy skadajcego si korpusu ruszy znowu na poudnie,

120

gdzie Stefan Czarniecki gromadzi siy i zaczyna si niebezpiecznie porusza.

Konfederacja tyszowiecka zostaa potwierdzona w acucie. Zamek nalea wtedy do Jerzego Lubomirskiego, kt�ry pierwszy z magnat�w polskich powita w granicach pastwa powracajcego monarch. W acucie r�wnie Jan Kazimierz postanowi powierzy dow�dztwo jednej z grup wojska Czarnieckiemu. Wczeniej ju kasztelan kijowski zosta regimentarzem. Buawy hetmaskiej otrzyma nie m�g, bo Potocki i Lanckoroski wieo si nawr�cili, osobicie przybyli nawet na dw�r niedawnego wygnaca.

Zacza si kampania, kt�r miao zaliczy mona do najlepiej znanych rozdzia�w naszej historii. O zmaganiach �wczesnych pisa Henryk Sienkiewicz w Potopie, dawni i dzisiejsi historycy powicali rozprawy nawet poszczeg�lnym bitwom. Wolno wic szkicowo potraktowa dzieje samej wojny, a to tym bardziej e rozstrzygao si waciwie pytanie dosy proste: jak i kiedy Szwedzi zostan znad Wisy i Niemna wyrzuceni. Gdyby nie osobiste szczcie i kunszt wodzowski Karola Gustawa, wszystko skoczyoby si o wiele wczeniej. I ta okoliczno wywieraa wpyw na limaczenie si wojny, e Rzeczypospolitej nie sta byo w owym czasie na zakoczenie sprawy jednym ciosem lub kr�tk seri potnych uderze. Czarniecki - powiada Adam Kersten - nie rozporzdza ju husari spod Kumejek czy Beresteczka. onierz zawodowy, taki co i bez komendy wie, jak postpowa w ogniu, wykruszy si w dawniejszych starciach, wygin od ku, szabel, noy i zarazy. By steranym inwalid. Przykuty do galery wiosowa na Euxynie. Im Jan Chryzostom Pasek, kt�ry pojmowa, e przed bitw warto zaoy koniowi dodatkowe cugle, po bitwie za m�wi do biedzcego si z jecem ochotnika: „Panie bracie, gruby ma kark na waszmoci mod rk, zetn ja go", niezbyt wielu znajdowa r�wnie biegych kompan�w.

Przyszo zatem przeciwnika nie tyle ama, co wykrwawia. Kasztelan kijowski, wcieky ryzykant, szarami jazdy rozrywajcy kiedy straszne tabory kozackie, teraz uprawia ,,wojn szarpan" i le si dziao, ilekro nie suchano jego rad. W otwartym polu i w regularnym starciu zawodowiec szwedzki bra przewanie g�r nad wolontariuszami szlacheckimi czy te chopskimi.

Karol Gustaw pobi Czarnieckiego pod Gobiem, ale nie osign celu, to znaczy nie wypchn ponownie z kraju Jana Kazimierza, kt�ry przebywa we Lwowie i tym razem zamierza si tam broni. Szwedzi zawr�cili pod Jarosaw, niszczeni przez niedostatek i partyzantk ruszyli pod Sandomierz, gdzie polskie i litewskie wojska zamkny ich w widach Wisy i Sanu.

121

Kariera Karola Gustawa moga si tam zakoczy. wietny taktyk zuchwaym manewrem przebi si jednak przez Litwin�w, uszed i wyprowadzi swe puki. W tym samym czasie Stefan Czarniecki i Jerzy Lubomirski pokonali pod Wark korpus margrabiego badeskiego, kt�ry szed pod Sandomierz na pomoc, lecz na rozkaz kr�lewski zawr�ci w kierunku Warszawy. Podjazdy polskie dotary po tej bitwie a do stolicy.

Pomimo mizerii �wczesnych rodk�w komunikacyjnych widowisko zmieniao si niczym w kalejdoskopie. 7 kwietnia Czarniecki wraz z Lubomirskim zwyciali pod Wark. 23 tego miesica zdobyli - na czas pewien - Bydgoszcz. Po drodze niejako zajli w walce owicz (bez zamku), Inowrocaw, Brze Kujawski, nin oraz inne miasta, pr�bowali bra Toru. Sprawa polska zaczynaa odnosi sukcesy, mieszkacy Wielkopolski nadal stkali bolenie, bo waleczny onierz kasztelana kijowskiego, zar�wno szlachecki jak chopski, y z wojny na wz�r Niemca czy Szweda, grabi tgo, a z ideologicznych powod�w szczeg�lnie bezwzgldnie traktowa innowierc�w i yd�w.

Nie powiodo si naszym pod Keckiem i Kcyni, przegrali obie te bitwy. Nie doszo do zamierzonych wypraw na Pomorze szwedzkie ani na ziemie elektora. W pocztkach czerwca Czarniecki stan w Ujazdowie przed obliczem Jana. Kazimierza, kt�ry zabiera si do zdobywania wasnej stolicy. Odzyska j po zaartych szturmach 30 czerwca, a rozjtrzone tumy zwycizc�w wbrew warunkom kapitulacji omal nie rozszarpay feldmarszaka Arvida Wittenberga i rzuciy si na wasnych wodz�w, usiujcych zapobiec morderstwu. Zamiast do Torunia, jak przewidywaa umowa, pojecha wic Wittenberg wraz z towarzyszami do Zamocia, gdzie umar. Rodziny wojownik�w szwedzkich puszczono wolno, ale je na poegnanie dokadnie zrewidowano, znajdujc wiele kosztownoci pod sp�dnicami on oficerskich. upy gromadzone przez Szwed�w w Warszawie opiecztowano, o co wiele byo haasu i plotek w wojsku, kt�re domagao si odu, a pod wzgldem finansowym niezbyt ufao przeoonym. 2 lipca bez wystrzau podda si Polakom Piotrk�w. Komendant jego zaogi, Jan de Piron, podobno dawny pa kr�lowej polskiej Ludwiki Marii, przeszed po prostu na sub jej maonka, w zakad wiernoci posyajc do Warszawy poowic i dzieci. Twierdzi, e Karol Gustaw nie zapaci nalenoci jemu ani jego podkomendnym, kt�rzy naladowali przykad wodza, z dnia na dzie przestali by onierzami szwedzkimi, stali si natomiast polskimi. Wojny �wczesne staczano w warunkach nieco odmiennych ni dzi. Pienidze gray jak zwykle rol wielk, lecz znacznie bardziej urozmaicon.

122

Przy odzyskaniu Warszawy niezmiernie si odznaczyli ciurowie obozowi, kt�rych powoano pod bro, bo brako regularnej piechoty. Wdzierali si w wyomy mur�w z mstwem niezr�wnanym, o wiele przewyszajcym cnoty rycerstwa herbowego. Artyleri dowodzi Krzysztof Grodzicki. Wkr�tce wsawi si on ponownie, a to przy zdobywaniu czycy.

Jan Kazimierz nie posucha rad Czarnieckiego, zdecydowa si wkr�tce przyj bitw waln. Bya to decyzja zupenie szalona, bo pooenie og�lne zmieniao si radykalnie na nasz korzy i dalsze wykrwawianie przeciwnika stanowio metod zbawienn. Przyby wanie idealny pomocnik w tego rodzaju wojnie. Subchan Ghazi aga przyprowadzi pod Warszaw ordyc�w biaogrodzkich i stanowczo namawia do partyzantki. I on, i jego ludzie byli w niej mistrzami. Chcc zgromadzi rozproszone czambuy, kaza aga podpali jedn z wiosek podwarszawskich. By wida pewien, e roztropni wyznawcy Proroka natychmiast pojm wymow sygnau.

27 czerwca potna eskadra holenderska rozerwaa blokad Gdaska i wpyna do portu. Zjednoczone Prowincje nie yczyy sobie zamknicia Batyku dla swych okrt�w, co musiaoby nastpi w razie zwycistwa Szwecji. Dania grozia jej wojn, Aleksy Michajowicz doby nawet buata, lecz tym razem nie przeciwko Litwie. Uderzy na nalece do Szwecji Ingri i Kareli. Wkr�tce bezskutecznie obiegi Ryg, lecz zdoby Dorpat.

Karol Gustaw te uzyska sprzymierzeca w osobie ksicia z Kr�lewca. Traktatem w Malborku oddal mu w dziedziczne wadanie ca Wielkopolsk i w ten spos�b skoni lennika Rzeczypospolitej do wypowiedzenia jej wojny. Elektor Fryderyk Wilhelm mia wtedy armi liczniejsz ni zmordowany poprzednimi zmaganiami kr�l szwedzki. pieszy si za do dziea tak bardzo, e dziesiciomilow odlego do obozu pod Nowym Dworem pokonywa przez dni dziesi. Cakiem jak Wadysaw Jagieo po Grunwaldzie...

Na zamku warszawskim odbya si dziwna, zagajona przez kr�la, rozmowa, kt�r Ludwik Kubala tak przeoy z niemieckiej relacji:

- Wy, panowie, nie macie ochoty uczciwie walczy; spodobaa si wam szarpacka wojna.

- Ta tak nazwana wojna pooya do st�p Waszej Kr�lewskiej Moci dwanacie tysicy g�w nieprzyjaci� - odpar na to Czarniecki.

- Poo gow take i ci, kt�rzy moich rozkaz�w sucha nie bd.

Nie byo jednak tych rozkaz�w, wojsko po zdobyciu Warszawy trudnio si przede wszystkim bezczynnoci. Pospolitacy rozchodzili si do dom�w, czemu i dziwi si trudno, bo kady z nich mia przecie nieprzyjaciela we wasnym powiecie, jeli nie w wiosce po prostu. Zreszt i partyzanci chopscy przejawiali

123

najwikszy zapa do walki na wasnych mieciach, w strony odleglejsze ruszali z o wiele mniejsz ochot.

Zaczepnie wystpi Karol Gustaw i 28 lipca zacza si trzydniowa bitwa pod Warszaw. Dla cisoci nazywa by j raczej naleao starciem pod Tarchominem, pod eraniem i na Br�dnie, gdzie w obwarowanym obozie stao wojsko litewskie. Koroniarze przeprawili si na prawy brzeg po mocie znajdujcym si na wprost dzisiejszej Cytadeli. Jan Kazimierz przegra przykro, a mogo by pewnie inaczej, gdyby od pocztku dowodzi, zamiast modli si w kociele na Pradze.

Drugiego dnia - w sobot — szczcie a dwukrotnie umiechno si osobicie do Karola Gustawa. Gdy szalony atak husarii litewskiej pod Aleksandrem Hilarym Poubiskim zmiesza szyk szwedzki, jeden z towarzyszy dopad samego kr�la i lekko zrani go kopi. Byby pewnie poprawi szabl, gdyby nie zgin od kuli, wystrzelonej podobno przez Bogusawa Radziwia. W niedugi czas p�niej obskoczyli Karola Gustawa Tatarzy. Ocalenie zawdzicza Szwed wasnej odwadze i losowi.

Podczas bitwy warszawskiej dowodzi ordycami Jan Sobieski.

Poubiskiego nikt nie wspar, omiu ludzi wr�cio cao z szary. Po bitwie zwycizca kaza bernardynom uroczycie, w trumnie wybitej czerwonym jedwabiem, pochowa owego bohatera, kt�ry nazywa si podobno Jakub Kowalewski.

Jan Kazimierz zdecydowa si wycofa piechot i ciki sprzt na brzeg lewy, jazd - po partyzancku! - otoczy i znka nieprzyjaciela, pozbawionego zapas�w ywnoci i dobrej wody do picia (kt�r to okoliczno spostrzeg bystro i doceni Subchan Ghazi aga). Z rozkazu hetmana Potockiego tabory zaczy si przeprawia przez most, a wie o tym wzbudzia panik. Bitwa bya przegrana. Jan Kazimierz uciek w kierunku Kozienic, poddajc Warszaw. Ochon wtedy dopiero, gdy znowu przeprawiwszy si na prawy brzeg napotka chorgwie Czarnieckiego, Lubomirskiego i Koniecpolskiego, kt�re wcale popochowi nie ulegy i nazajutrz po klsce, czyli 31 lipca, mocno szarpny Szwed�w.

Tylko kilka tygodni - do 26 sierpnia - trwaa ponowna okupacja Warszawy, bardzo jednak daa si we znaki naszej kulturze i historii. Szwedzi mieli do czasu, by zagarn to, czego poprzednio wywie nie zdyli. Wis popyny na p�noc cikie transporty dobra - dzie sztuki, ksig i zabytk�w.

„Pow�d niezostawienia zaogi w Warszawie jest ten, aby nie narazi na zniszczenie dw�ch dom�w, kt�re kr�l tam posiada" - 11 sierpnia pisaa do Francji i acuta kr�lowa Ludwika Maria.

124

Mieszkacy Prus Ksicych bolenie odpokutowali wkr�tce krtack polityk swego pana. We wrzeniu wyruszy w ich stron Wincenty Gosiewski, kt�ry spod nadzoru zdoa si wymkn i uczestniczy w obleniu Warszawy. 8 padziernika doszo do bitwy pod Prostkami nad rzeczk Ek. Pikny opis tego starcia znale mona w Potopie Sienkiewicza, cisej za wiedzy zaczerpn ze wieego studium Wiesawa Majewskiego.

Hetman litewski zwyciy szwedzkich i pruskich genera�w, zdoby liczne dziaa, cay stos chorgwi i wzi do niewoli Bogusawa Radziwia, kt�rego krewny, Micha Kazimierz, uczestniczy w tym samym dziaaniu, lecz po waciwej stronie. R�wno w dwa tygodnie p�niej Szwedzi odpacili Gosiewskiemu, zadajc mu porak pod Filipowem. Odebranie sztandar�w oraz uwolnienie ksicia Bogusawa nie stanowio jednak dostatecznej rekompensaty za Prostki. Wojska litewsko-polskie oraz sprzymierzeni z nimi Tatarzy pohulali sobie w ziemi elektorskiej. Orda zawr�ci wkr�tce musiaa w kierunku Krymu, aby starym zwyczajem odwie up i odprowadzi jasyr. W Bachczyseraju nie widziano jeszcze niewolnika pochodzcego z tak odlegych okolic. Dogada si z nim mona byo, bo w wyludnionych przez Tatar�w powiatach pruskich mieszkali przede wszystkim Mazurzy, znajomo za polszczyzny nie naleaa na Krymie do rzadkoci.

Karol Gustaw rezydowa w tym czasie we Fromborku.

Odmienia si fortuna! Poprzednie Boe Narodzenie spdzi Jan Kazimierz w wdr�wce ku granicom swego pastwa, teraz witowa w Gdasku, kt�ry ani na chwil nie zazna okupacji, nadal jak renicy oka strzeg swych autonomicznych swob�d, lecz przeciwko wiernoci nie zgrzeszy. Przyby po pana Stefan Czarniecki i odprowadzi go cao a bezpiecznie do Czstochowy przez kraj gsto jeszcze upstrzony zaogami nieprzyjacielskimi.

Min rok 1656, kt�ry oglda nie same tylko bitwy, 1 kwietnia, podczas specjalnie zorganizowanej uroczystoci religijnej w katedrze lwowskiej, Jan Kazimierz w obecnoci nuncjusza uzna i ogosi Matk Bosk „za patronk moj i za Kr�low pastw moich". Przyrzek ponadto w imieniu wasnym i stan�w pastwa uy wszelkich rodk�w i postara si, aby lud w swym kr�lestwie „od wszelkich obcie i niesprawiedliwego ucisku uwolni". Powt�rzy t zapowied pod murami Warszawy, wzbogacajc j o obietnic wygnania z kraju arian.

Sawne „luby lwowskie" Jana Kazimierza odegray rol zdecydowanie ujemn. Przyrzecze danych ludowi nie dotrzymano, sowo kr�lewskie zostao cynicznie zamane. Nabray ideologicznej mocy punkty dotyczce wiary i do biaoci rozpaliy fanatyzm katolicki. Trzeba si uwanie wsucha w sowa

125

wygoszone wtedy przed otarzem. Kr�l baga Boga o pomoc przeciwko „nieprzyjacioom w. Rzymskiego Kocioa", Rzeczypospolitej w tym miejscu nie wymieni. Czyni to w imieniu wszystkich swych prowincji oraz „wojska obydw�ch narod�w". Wr�d prowincji owych wyszczeg�lni te ksistwo ruskie, pruskie, inflanckie, smoleskie, czernihowskie. Tak zupenie, jakby w wojsku Obojga Narod�w i w nazwanych regionach yli wycznie katolicy! Zaczynao si utosamianie wyznania rzymskiego z narodowoci polsk i litewsk, czyli pogrzeb dawnego pastwowego dekalogu Rzeczypospolitej, kt�ry gosi r�wnouprawnienie wiar.

Wielu protestant�w przeszo na stron szwedzk, niekt�rzy z nich trzymali si jej z fanatycznym uporem. Ludzie �wczeni z reguy odczuwali ywy pocig do wsp�wyznawc�w, do pomagania im i wyczekiwania na ich sukurs. Polityczne znaczenie dawnej tolerancji naszej polegao wanie na zabezpieczeniu pastwa przed skutkami wspomnianego zjawiska, powszechnego na kontynencie. Z ideologicznych pobudek pynce odstpstwo czci naszych innowierc�w trzeba zaliczy do dorobku kontrreformacji, kt�ra pchaa Rzeczpospolit w kierunku wprost zgubnym, wasnych jej obywateli przetwarzaa na zaciekych stronnik�w zagranicy. Pod grob kary mierci powinnimy byli r�ni si w tej mierze od Europy, nie dopuszcza do prymatu poczucia solidarnoci wyznaniowej nad pastwow i narodow. Nakazywa to sam fakt istnienia r�nowierczej z natury federacji polsko-litewsko-ruskiej, urozmaiconej licznymi domieszkami, jak ydowska, niemiecka czy tatarska. Nawet w XVII wieku byo u nas znacznie wicej tolerancji ni gdzie indziej, ale w stosunku do potrzeb - za mao!

22 kwietnia partyzanci wielkopolscy zdobyli Leszno i urzdzili rze wr�d zamieszkujcych je protestant�w. Ofiar poaru i rabunku pady wtedy zbiory, nawet rkopisy wielkiego Czecha, Jana Amosa Komeskiego, tw�rcy pedagogiki nowoczesnej. On sam ocala, znalaz si wr�d tych, co uszli za granic. Reszt ywota spdzi w Amsterdamie, a pismami swymi wybitnie si przyczyni do wyrobienia nam opinii kraju ciemnych, pozbawionych nauki fanatyk�w. Zapomnia, e poprzednio dwadziecia z g�r lat spdzi i swobodnie dziaa w Polsce, otaczany opiek przez r�d Leszczyskich, liczcy wr�d siebie aktualnego prymasa, przez Krzysztofa Opaliskiego, arliwego katolika. Egocentryzm to cika choroba intelektualist�w. Jedno przeycie zabarwia im czasem obraz wiata.

Zemsta jest fatalnym drogowskazem w polityce. le, jeli zalepia ona tum - onierzy, partyzant�w. Zupena katastrofa, jeeli gosi j zaczyna polityka pastwa, znajdujcego si w pooeniu nadzwyczaj skomplikowanym i trudnym.

126

Jan Kazimierz obieca wygna arian, program porachowania si z heretykami logicznie wynika z jego lwowskich i warszawskich lub�w. Dyskwalifikoway one przecie jako obywateli tych wszystkich, co nie byli katolikami. Zawieray zalek tej koncepcji, szeroko rozwijanej u nas po potopie.

Trzeba zna ludzi, kt�rym przygryway fanatyczne surmy. Pisze Jan Chryzostom Pasek, e po pewnej bitwie z luteraskimi chrzecijanami:

Klknem ks. Piekarskiemu suy do mszej; ujuszony ubieram ksidza, a wojewoda rzecze: „Panie bracie, przynajmniej rce umy." Odpowie ksidz: „Nie wadzi to nic, nie brzydzi si B�g krwi rozlan dla imienia swego."

Owym przesadnie subtelnym wojewod by okrutny Stefan Czarniecki.

Przyrzecze danych ludowi nie dotrzymano. adna ustawa nie ograniczya paszczyzny ani nie przyznaa chopom dobrodziejstwa dostpu do sd�w kr�lewskich. Stare zo utrzymao si w mocy, a przybyo jeszcze nowe w postaci zniszczenia kraju, kt�re najciej dotkn musiao nie wielkich, lecz najmniejszych. „Lud ojczyzny nie zdradzi, aczkolwiek nie bya ona rajem dla niego." W walce o wolno ofiarnie uczestniczy, do spalonych przewanie chaup wr�ci tym, czym by przedtem. Biy si tumy, jednostki tylko zostay uszlachcone za mstwo.

Oddziay chopskie nie daway si szlacheckim ubiec w gorliwoci upienia nie tylko tabor�w nieprzyjacielskich, lecz i miast ojczystych. adna zdobycz wojenna nie moga jednak zr�wnoway skutk�w spustoszenia setek i tysicy wsi.

Lud zosta oszukany, nie da si chyba jednak obroni tezy, e szlachta wystpia przeciwko Szwedom z obawy przed wasnymi poddanymi. Stefan Czarniecki chopomanem nie by, ogasza jednak uniwersay wzywajce wieniak�w pod bro nawet wbrew woli dziedzic�w. Oficjalnie grozi mierci panom, kt�rzy by powstrzymywali poddanych.

3 listopada podpisano pod Wilnem traktat, wynikajcy z tych potajemnych dziaa, kt�re przed rokiem zainicjowa by hetman Gosiewski. Penomocnicy Rzeczypospolitej oraz cara zawarli umow, przewidujc wyb�r Aleksego na kr�la. Mia tego dokona sejm, i to niezwocznie, za ycia Jana Kazimierza, kt�ry zachowaby wadz doywotnio. Moskwa witowaa ukad bardzo uroczycie, Polska i Litwa zgodziy si na pod presj okolicznoci, pragnc pokoju, a moe i pomocy od wschodu, chocia nie brakowao szczerych jego zwolennik�w. Podczas prowadzonych pod namiotami narad bojarowie moskiewscy wspominali o odzyskaniu dla Polski lska, nawet Moraw i Czech.

127

Orszak legacji Rzeczypospolitej kwaterowa w Niemiey, w opuszczonych domostwach tamtejszej szlachty tatarskiej. Sami posowie zajli dw�r sapieyski. Podpisanie dokumentu uczciy salwy piechoty carskiej, kt�rym wt�roway dziaa moskiewskich za�g zamk�w wileskich.

Na Litwie do normalnych nieszcz wojennych przyczya si plaga myszy. Przerzedzona ludno niewiele zebraa ubiegego lata ze swych p�l. Zacz si g�d, kt�ry w roku nastpnym przybra takie rozmiary, e ywi „zmarym trupom wylee w grobie nie dali". Rozszalaa si zaraza, przepaszajca z osiedli resztki mieszkac�w. „Wayem si by w Kiejdanach zanotowa pamitnikarz - gdzie ju rzadko byo widzie czowieka i jeden od drugiego si stroni", a psy wyw�czyy z zapowietrzonych dom�w makabryczne ochapy. Nauczony dowiadczeniem, wola pan Stefan Medeksza omija inne miasta. Popasa w szczerych polach.

Korona polska, kt�r zudzono pod Wilnem cara Aleksego, suya wtedy naszym politykom za wabik po prostu. Pragnc uzyska pomoc austriack, ofiarowywano sukcesj po Janie Kazimierzu arcyksiciu Karolowi. U schyku 1655 roku Jerzy Lubomirski i inni magnaci otwierali te same widoki przed wadc Siedmiogrodu, Jerzym II Rakoczym. Zreszt przed kilku ju laty popycha go w kierunku Krakowa Bohdan Chmielnicki, zaprasza za na Wawel Janusz Radziwi.

Ze swej strony Karol Gustaw uwaa za zbawienne ofiarowywa kandydatom na sojusznik�w to, co wcale do nie naleao. Losy Hieronima Radziejowskiego zawiadczyy, jak sabo stay ju pod�wczas walory szwedzkie. Eks-podkanclerzy wda si w knowania, zamyla o powrocie pod bero i do ask tego kr�la, kt�rego poprzednio zdradzi. W grudniu 1656 roku zosta uwiziony i reszt czasu do zakoczenia wojny spdzi w Skandynawii pod kluczem.

12 grudnia w Radnot na Wgrzech zawarto traktat, majcy na celu rozbi�r ziem Rzeczypospolitej. Karol Gustaw zastrzeg dla siebie ca p�noc pastwa a do Podlasia wcznie. Elektorowi brandenburskiemu przeznaczono Wielkopolsk, Bogusawowi Radziwiowi domen w postaci wojew�dztwa nowogr�dzkiego oraz dziedzicznych woci. Reszt wraz z Krakowem, Warszaw i tytuem kr�lewskim mia sobie przywaszczy Jerzy Rakoczy. W styczniu 1657 roku ksi siedmiogrodzki pokona trzaskajce mrozy i przepastne niegi, przebrn wraz z silnym wojskiem Karpaty i wtargn do Polski. Szed na spotkanie nadcigajcym od p�nocy Szwedom. Po drodze przyj pod sw komend pomoc kozack, wkroczy do okupowanego cigle Krakowa i wzmocni Wgrami zaog generaa Wirtza.

128

Jan Kazimierz wkr�tce znalaz si w Dankowie... nad granic lsk. 11 kwietnia sprzymierzeni - Skandynaw i Madziar - zasiedli przy wsp�lnym stole biesiadnym w zamku, kt�rego wiea wietno tak jeszcze niedawno symbolizowaa wiek srebrny Rzeczypospolitej. W Krzytoporze pod Iwaniskami. Nad bram widnia cigle olbrzymi, wykuty w kamieniu, po dzi dzie istniejcy herb Ossoliskich, marmurowe oby, zbiory sztuki i kosztownoci zmieniy wacicieli, przez Szczecin powdroway za morze.

Pod z wr�b zawarli sojusznicy znajomo osobist. Salwa honorowa pooya trupem Adolfa, ksicia Nassauskiego. Rakoczy nie zaimponowa Karolowi Gustawowi ani umysem, ani charakterem. Zamiast sucha poucze na temat taktyki dalszych posuni - pi i innych do picia zachca.

Podczas tej kampanii, ku wielkiemu szczciu kilkakro sabszej strony polskiej, nie stoczono ani jednej powanej bitwy. Ruchy wojsk przypominay kontredans - nasze, szwedzkie, madziarskie i kozackie puki przerzucay si z jednego brzegu Wisy na drugi, uganiay za sob nad Wieprzem i Bugiem. Lecz nie przypominao to w niczym zabawy. Armia Rakoczego zncaa si nieludzko nad krajem, kt�ry wcale wobec Wgier nie zawini, od wiek�w odczuwa nawet ku nim yw sympati. Ksi - w�dz po prostu aden - nie panowa nad swymi hordami, skadajcymi si z Siedmiogrodzian, Wooch�w i innych zakarpackich nacji, wspartych Kozakami. Zblady wobec ich poczyna srogoci Szwed�w, zwanych na�wczas Tatarami chrzecijastwa. Korona zapoznaa si z tym, co wczeniej przeya Ukraina od obcych i swoich. Miasta i wsie szy z dymem, obr�ciy si w ruin kunice i fabryki Staropolskiego Okrgu Przemysowego. Mia jeszcze szczcie jeniec, kt�rego po prostu zarnito. Bo innych palono na wolnym ogniu, ywcem przecinano piami, poszukujc poknitych klejnot�w. Rzdy zatknitych na tyki g�w ludzkich grodziy sandomierskie, mazowieckie i podlaskie gocice.

2 czerwca do zdobytego wieo Brzecia nad Bugiem przysza wie o tym, e Dania wystpia zbrojnie przeciwko Szwecji. Kilka dni wczeniej udao si dyplomacji polskiej zawrze traktat z Austri „celem przywr�cenia pokoju". Feldmarszaek Melchior von Hatzfeld szykowa si do wymarszu w pole. Mia przyprowadzi dwunastotysiczny korpus i bra dla niego od polski. Cesarz otrzymywa w zastaw saliny wielickie.

Karol Gustaw nie czeka duej, ruszy ku Prusom," niszczc po drodze, co si dao. Zaogi szwedzkie zostay tylko w miastach pomorskich oraz w Krakowie.

Rakoczy odprowadzi wiaroomnego sprzymierzeca kawaek drogi i 16 czerwca, wskutek maodusznoci komendanta garnizonu, bez boju zaj Warszaw,

129

kt�rej mieszkacy chcieli si broni. Tego samego dnia Jerzy Lubomirski - od niedawna hetman polny po mierci Lanckoroskiego - na czele czterdziestu tysicy wojska i uzbrojonych chop�w wdar si przez Karpaty do Siedmiogrodu i zacz obraca w perzyn jego p�nocne komitaty. ,,Pali, cina, gdzie tylko zasigi, wod a ziemi zostawi."

Niedoszy kr�l polski uderzy w pokor, j baga Jana Kazimierza o pok�j. Odwr�t rozpocz natychmiast, lecz ba si i wprost ku g�rom, skrci w kierunku Ukrainy, gdzie spodziewa si pomocy kozackiej. Wysani mu rzeczywicie w sukurs Zaporocy podnieli jednak bunt, zamordowali dw�ch swych pukownik�w i zawr�cili do domu. Dowodzcy nimi modziutki Jerzy Chmielnicki nie cieszy si wr�d moojc�w powag.

Za Rakoczym popdzi, bolenie szarpic mu tyy, Stefan Czarniecki i zgrzybiay jego przeoony, Stanisaw Rewera Potocki. Od strony Litwy popieszy Pawe Sapieha, od poudnia zagraa powracajcy po zbonym dziele na Wgrzech Lubomirski. Kozacy zdyli uciec, Madziar�w otoczono pod Midzyboem nad Bohem. Czarniecki, bdcy ju wojewod ruskim, chcia ostatecznej rozprawy, hetmani przyjli kapitulacj. Rakoczy przyrzek odstpi Szwed�w, wyda dzierone jeszcze miasta i zapaci w charakterze kontrybucji jeden milion zotych wojsku oraz podw�jn sum:., jego wodzom.

Rakoczy da jako zakadnik�w

um�wionego okupu wielgomonych graf�w Kolon�w, kt�rzy zrazu wino pili, na srebrze jadali w acucie i jak byo nie wida okupu, pijali wod, potem drwa do kuchni rbali i nosili, i w tej ndzy ywot skoczyli.

Ukad obowizywa Polak�w i Litwin�w, lecz nie Tatar�w, kt�rzy r�wnie zjawili si na placu. Ordycy zadowolili si, opr�cz up�w, umierceniem piciuset ludzi, jedenacie tysicy oszczdzili, by niezwocznie pogna ich na Krym jako jasyr. Do Siedmiogrodu dowloky si niedobitki wraz z samym wodzem, przeklinanym teraz ch�rem przez poddanych. Sutan Mehmed IV zaraz pozbawi go stanowiska, kogo innego wyznaczy zwierzchnikiem tureckiego lenna na Wgrzech.

Tak zakoczya si kampania wgierska, bdca jednym z najbardziej idiotycznych wydarze w dziejach rodka Europy i wanie dlatego niezmiernie pouczajca. Wszyscy trzewi ludzie na Wgrzech odradzali Rakoczemu przedsiwzicie. Mitygowali go liczni magnaci, ona, inne damy ze dworu, duchowiestwo. Ch�r zaklinaczy wzmocniy gosy przedstawicielstw zagranicznych. Pycha i ambicja zalepiy maego, gupiego czowieczka oraz jego doradc�w.

130

Szalona, z adnej logiki nie wynikajca impreza przyniosa skutki jak najbardziej rzeczowe - straszliwe spustoszenie dw�ch krain, zatrat dorobku pokole, mier i mczarnie tysicom istot ludzkich. Sprawca nieszczcia, �w may i giupi czowieczek, sprawowa wadz. Kady jej piastun jedno zawsze moe zrobi. Moe szkodzi. Aby osiga dobro, trzeba rozumu oraz troski nie tylko o siebie i kompan�w. Nie wszystkim to jest dane.

30 sierpnia doczeka si wolnoci Krak�w. Genera Pawe Wirtz odmaszerowa ze swymi ludmi w kierunku Gorzowa. Do starej, obdartej ze skarb�w kultury i dostatk�w, zndzniaej stolicy powr�cia polska wadza polityczna, lecz zgodnie z warunkami traktatu na czas pewien wkroczya te do miasta zaoga austriacka.

Fryderyk Wilhelm pruski nie czeka, a go spotka los Rakoczego, zrcznie wyzyska porednictwo habsburskie. Niedawno umar stary Ferdynand III, szwagier naszego Wadysawa IV. Spadkobierca, Leopold — na razie kr�l czeski i wgierski dopiero - troszczy si o poparcie tych, co ewentualnie obra go mieli cesarzem. Nalea do nich Fryderyk Wilhelm, zarabiajcy sobie rzetelnie na miano Wielkiego Elektora.

19 wrzenia zawar w Welawie ukad z Rzeczpospolit, zwalniajcy go cakowicie spod zwierzchnoci i opieki naszych kr�l�w. Prusy Wschodnie wracay do suwerennoci, jak miay za czas�w krzyackich. Sto trzydzieci dwa lata upyny od chwili aski, niepotrzebnie im okazanej przez Zygmunta Starego, dugi tasiemiec dat, oznaczajcych zaniedbania i bdy. Silne pastwo Wadysawa IV bez przymusu wycofao swego gubernatora i onierzy z Kr�lewca, wykrwawiona monarchia Jana Kazimierza musiaa si wyrzec praw zwierzchniczych. Pomorze polskie stao si korytarzem, w niewygodny spos�b rozdzielajcym apartamenty monego pana. Fryderyk Wilhelm dziedzicznie wada zar�wno Berlinem, jak Kwidzynem. Denie do zniesienia przegrody stanowi musiao naturalny program polityczny jego nastpc�w. Zastrzeenie, e w razie wyganicia Hohenzollern�w wemie Prusy Polska, byo mieszn, osadzajc jej klsk formalnoci.

6 listopada elektor podpisa w Bydgoszczy przymierze wieczyste z Rzeczpospolit. Otrzyma w lenno Lbork i Byt�w, a mia dosta ponadto na wasno Elblg, trzymany dotychczas przez Szwed�w. Nie dopuci jednak do tego w przyszoci sejm, cakiem w tej mierze zgodny z wol ludnoci miasta.

Najcisze pod wzgldem politycznym koszty najazdu szwedzkiego ponielimy wic, zanim jeszcze wygasa sama wojna, wlokca si do roku 1660.

Nie zdyy obeschn inkausty na traktacie welawskim, kiedy poddani elektora raz jeszcze odczuli skutki rozjtrzenia Polak�w.

131

W kocu wrzenia 1657 roku Stefan Czarniecki przekroczy zachodni granic pastwa i znalaz si w Nowej Marchii. Spodziewano si, e p�jdzie na pomoc kr�lowi duskiemu. Istotnie, jeden z podjazd�w dotar pod Szczecin. Inne oddziay poprzestay na upieniu okolic Stargardu.

23 padziernika konnica wojewody znowu ruszya z obozu pod Ujciem, by w kilka dni p�niej przeprawi si przez Odr i rozbi wkr�tce ob�z a w Passewalku, na p�nocny zach�d od Szczecina. Tutaj nawykli do srogoci onierze mogli sobie uywa, ile dusza zapragnie. Znajdowali si przecie na terytorium szwedzkim. „Prowincja dymem mierdzi" -napisa lakonicznie ich wasny kapelan, ksidz Adrian Piekarski. Pr�ba zdobycia Uckermuende nie powioda si, kawaleria bya niezdolna do wykonywania takich zada. 12 listopada Czarniecki powr�ci do kraju. Wyprawa bya skoczona, jedyny jej skutek polega na spldrowaniu ziem przeciwnika, czyli na zmniejszaniu jego zasob�w materialnych. W XVII stuleciu takie metody wojowania zaliczay si do zwyczaju powszedniego. Rzeczpospolita dowiadczya tego a za dobrze na wasnej sk�rze.

Wikszo czasu w roku 1658 spdziy jej wojska na wyczekiwaniu desantu przeciwnika. Gdask zawiadamia o podejrzanych koncentracjach i ruchach floty szwedzkiej, niepokoi si r�wnie nowy sprzymierzeniec, elektor Fryderyk Wilhelm. Karol Gustaw wcale jeszcze nie leg na opatkach, m�g wznowi najazd. Zaogi jego trzymay si w miastach pomorskich. Dopiero pod jesie okazao si, e alarmy byy faszywe. Kr�l szwedzki, kt�ry poprzednio narzuci Danii pok�j, teraz sam go zerwa, wznawiajc dziaania. Postanowiona wic zostaa wyprawa sprzymierzonych na P�wysep Jutlandzki. Szed Duczykom z pomoc Fryderyk Wilhelm, w�dz cesarski Raimundo Montecuccoli oraz Polacy, wr�d kt�rych znajdowa si im Jan Chryzostom Pasek, sawny pamitnikarz. Dziki niemu wiemy, e podczas przekraczania granicy pod Midzyrzeczem:

Konie za po wszystkich pukach uczyniy okrutne pryskanie, prawie a serca przyrastao, i wszyscy to sdzili za dobr wr�b, jako i tak si stao.

G�wne siy polskie poprowadzi Czarniecki osobicie. W lad za nim przyszli do Danii z sukursem Krzysztof egocki i Piotr Opaliski.

Rozmaite zagraniczne obyczaje spostrzeg pan Pasek i opisa. Jego zmys obserwacyjny pozwala si domyla, e niekt�re tradycje, uwaane dzi za rdzennie mazowieckie czy podlaskie, dawniej takimi nie byy. Duczycy czytamy:

132

wou, wieprza albo barana kiedy zabij, to najmniejszej krople krwie nie zepsuj, ale j wytocz w naczynie; namieszawszy w to krup jczmiennych albo tatarczanych to tym kiszki owego bydlcia nadzieja i razem w kotle uwarz, i osnuj to wiecem na wielkiej misie koo gowy owego bydlcia te kiszki, i tak to na stole stawi przy kadym obiedzie, i jedz za wielki specyjat. Take i w domach szlacheckich tak czyni; i mnie c. cytowano tym do uprzykrzenia; aem powiedzia, e si Polakom tego je nie godzi, boby nam psi nieprzyjaci�mi byli, gdy to ich potrawa.

Nie zyska r�wnie aprobaty zacnego Rawianina duski zwyczaj sypiania nago, uzasadniany w ten spos�b: „co mi po tym robaki, pchy bra z sob na nocleg do �ka i da si im ksa majc od nich w smacznym spaniu przeszkod!"

Nie wszystkie jednak relacje Jana Chryzostoma zasuguj na zaufanie, bezlitoni historycy zakwestionowali prawdom�wno najsawniejszej z nich. Adam Kersten przytoczy dowody niezbite i musimy si zgodzi, e gona przeprawa na wysp Alsen wygldaa inaczej ni w legendzie. onierze wraz z samym Czarnieckim przepynli cienin morsk w odziach, cignc na udzienicach czy linach wierzchowce. Byo to 14 grudnia

w tak ciki mr�z, e konie w wodzie od zimna nie pyway, ale jako deszczki na pask lec przecigane byy, a skoro z wody wyszy, jako w elazie omarzy: a tak nasi osiodywajc chyo harcowali dla zagrzania koni.

Przytoczone zostay sowa innego pamitnikarza, Wadysawa osia, uczestnika przeprawy, w kt�rej Pasek udziau nie bra.

Nie warto jednak biada nad uszczupleniem sawy polskiej. �wczesny komunikat gdaski rozgosi drukiem wiatu, e Czarniecki pierwszy pokona cienin „zum Ruhm der gantzen polnischen Nation".

A do wrzenia 1659 roku wojowali nasi w Danii, wic tam siy wroga, z kt�rym nadal trzeba si byo bi w Polsce. Zdobyli Koldyng, pr�bowali desantu na Fioni, ludnoci p�wyspu bywali cicy. Kiedy wracali przez Hamburg, zostawiwszy w Jutlandii Kazimierza Piaseczyskiego z p�tora tysicem onierzy, co zamoniejsi Niemcy woleli usuwa si im z drogi, chroni po ustronnych a warownych budowlach. W Polsce poczy si Czarniecki z idcym spod Malborka korpusem Jerzego Lubomirskiego.

I tak, kiedy si chorgwie mieszay w cignieniu r�nie, to ju nie trzeba byo pyta, z czyjej to dywizyjej chorgiew, bo zaraz spojrzawszy zna byo: kiedy chudo, ubogo, boso, pieszo, to maliborczykowie; kiedy za konno, horno, odziano dostatnio, to Duczykowie albo, jako nas nazywali, czarniecczykowie.

Jeszcze w kilka lat po wyprawie mia pan Pasek w kalecie talary duskie.

133

Gdy w odlegych stronach Zachodu okrywa si saw Stefan Czarniecki -od niedawna dostojnik, senator - w Polsce mozolnie, lecz ze znacznie mniejszym rozgosem pracowa inny oficer, ongi r�wny mu stopniem. Krzysztof Grodzicki ju w roku 1657 kierowa obleniem Poznania, potem walczy w Prusach, broni Mierzei. Mianowany za zasugi kasztelanem kamienieckim, w najbardziej wtedy nowoczesny spos�b dowodzi dziaobitniami przy oswobadzaniu Torunia i zosta jego gubernatorem. Rok 1659 by z trzech powod�w wany dla „magistra artylerii". Po zdobyciu przeze Grudzidza i Elblga przysza mier. Zaw�d wojskowy wybitnego puszkarza zakoczy si wic tam, gdzie zacz. Prymicje militarne odby Krzysztof Grodzicki przed trzydziestu i trzema laty nie na Ukrainie, lecz w Prusach pod rozkazami Stanisawa Koniecpolskiego.

Czemu kr�l nie uczyni Grodzickiego w swoim czasie komendantem Smoleska? - pisa z gorycz Ludwik Kubala. Podobne pytania retoryczne mona mnoy. A dlaczego Stefan Czarniecki, pomimo wszystkich swych awans�w, nadal nalea do podkomendnych, po zgonie Lanckoroskiego nie otrzyma buawy polnej koronnej? Przypada ona Jerzemu Lubomirskiemu, kt�ry ju przedtem by marszakiem wielkim, na zbyt nikczemne stanowisko uala si wic nie m�g. G�rne pitra hierarchii pastwowej szczelnie zapeniali najwielmoniejsi. Weszo to w zwyczaj o mocy prawa nieomal. Czowiek najzdatniejszy nawet, lecz w rodowisku senatorskim nowy czy obcy, tylko z najwyszym trudem m�g pi si ku wyynom, samych za szczyt�w nie osiga nigdy. Odr�niao to nas jaskrawo od Francji, w kt�rej najlepiej urodzeni posiadali gwarancj pierwszestwa w yciu towarzyskim, lecz kierownicze funkcje pastwowe sprawowali nieraz plebejusze.

Hetmanem wielkim koronnym przez cay czas potopu by Stanisaw Rewera Potocki, kt�ry nigdy talentem nie byszcza. W chwili wyparcia z Polski ostatniego Szweda wydzwonia mu osiemdziesitka. Wiek wodza nie pozostawa bez wpywu na przebieg operacji wojennych, lecz szar hetmask piastowao si u nas doywotnio. Tu przed potopem odzyway si w sejmie gosy dajce zniesienia tego fatalnego przepisu, lecz kr�l nie popar pomysu, kt�ry cho troch zabezpieczyby pastwo przed polityczn i zwyczajow skleroz. Projektodawcy chcieli, aby buawy dawano na czas pewien tylko, co automatycznie otworzyoby mono szybkiego awansowania, degradowania bd odsyania na honorow emerytur. Wszystkie te trzy czynnoci s w yciu pastwowym wprost niezbdne.

Traktaty welawsko-bydgoskie zastrzegy Bogusawowi Radziwiowi bezkarno. Ksi do koca trzyma si strony szwedzkiej,

134

nalea do ukadu w Radnot, przewidujcego rozbi�r Rzeczypospolitej, a w kocowej fazie wojny musiaa mu ona nie tylko przebaczy, lecz i pertraktowa z nim, jako z przyjacielem swego nowego sprzymierzeca, elektora Fryderyka Wilhelma. Hieronim Radziejowski poy jeszcze lat kilka. Zmar w Adrianopolu, podczas podr�y na dw�r sutana, dokd zda w charakterze ju nie wroga i zdrajcy, lecz oficjalnego posa Rzeczypospolitej. I jemu take przebaczono. Zdjto infami, przywr�cono dobra. Trzeba jednak przyzna, e u samego schyku ycia suy wiernie. Skoczy niemal jak mczennik - stwierdza Zbigniew W�jcik.

W roku 1658, idc po myli lub�w Jana Kazimierza, sejm uchwali prawo o wypdzeniu z pastwa wszystkich arian, kt�rzy nie nawr�c si na katolicyzm, w cztery lata p�niej skaza na banicj take i arianki. Zmieni wtedy wyznanie Wacaw Potocki, ziemianin dostatni, lecz nie magnat, wcale nie krewny hetmana. Poeta na kr�tki tylko moment zachwia si w wiernoci wobec kr�la, ale zaraz powr�ci na waciw drog, wystawi oddzia zbrojny i na jego czele zwalcza Szwed�w i Rakoczego. Pomimo to, pomimo przyjcia katolicyzmu nawet, tylko przyja i szacunek ssiedzkiej szlachty uchroniy go od przeladowa. Spada zreszt na pisarza represja straszna: jego najlepsze dzieo, Transakcja wojny chocimskiej, wydrukowane zostao dopiero w dwiecie lat bez maa po zgonie autora. Wiele innych wierszy Potockiego spotka ten sam los.

Mali i sabi ciko pacili za to, e wielu ich wsp�wyznawc�w okazao przychylno luteraskiemu kr�lowi Szwecji. Zdarzay si mordy, rabunki i pogromy. Stefan Czarniecki umia cakiem zwyczajnie rozstrzeliwa arian. adnemu z wielkich odstpc�w nic si zego nie stao. A wspomnie koniecznie potrzeba, e Jan Sobieski te nalea do tych wojskowych polskich, co bdc prawowiernymi papistami przysigali heretyckiemu Szwedowi, powr�cili za do Jana Kazimierza znacznie p�niej ni obydwaj hetmani koronni, dopiero latem 1656 roku.

Bezkarno na szczytach stanowia zjawisko moralnie oburzajce, lecz w peni logiczne i zrozumiale. Skazanie kt�regokolwiek z magnat�w stworzyoby precedens dla nich wszystkich fatalny. Krg raz na zawsze uprzywilejowanych broni si przed rozrachunkiem. Zaegnywa upiora odpowiedzialnoci. Skwapliwie odpuszcza grzechy, popenione przez swoich ludzi.

Unieli cae karki tacy, przy kt�rych Samuel Zborowski by niewinitkiem. To stwierdzenie wystarczy za miar moralnego rozstroju pastwa.

Pok�j zawarty zosta 3 maja 1660 roku. Francja zabiegaa o to pilnie, pragnc ratowa z obierzy sw wiern przyjaci�k, to znaczy Szwecj.

135

Zadanie znacznie uatwia mier Karola Gustawa, kt�ry zmar nagle 22 lutego. Nastpca jego, Karol XI, wstpowa wanie w pit wiosn ycia.

Jan Kazimierz doywotnio tylko zachowa mia tytu kr�la Szwed�w, Got�w i Wandal�w. Szwecja nie zyskiwaa na Polsce ani na Litwie adnych nowych terytori�w, zatrzymywaa jednak teoretycznie sporne dotychczas Inflanty.

Tak zakoczy si cykl wojen, z kt�rych pierwsz sprowokowa by przed szedziesiciu laty rzdzcy w Warszawie zaoyciel dynastii Waz�w polskich. Nastpcy jego dokadali wszelkich stara, aby zarzewie czasem nie wygaso. Kiedy zamyka oczy Stefan I, Rzeczpospolita wadaa wybrzeem batyckim od Parnawy poczynajc, sprawowaa zwierzchno lenn nad Kajped i Kr�lewcem. Z tego wszystkiego zosta jej po wojnach szwedzkich kawaek brzegu od Mierzei po Puck. Nikt na szczcie niczego nie zupi w Gdasku, za to Wawel uleg w czasie okupacji a omiu falom grabiey.

Od schyku roku 1659 nie byo ju ani jednego onierza najezdniczego na ziemiach polskich. Utrudzeni wojacy miejscowi mogli si rozejrze po pejzau, kt�rego g�wny motyw stanowiy ruiny, zasysze, e w katedrze koronacyjnej trumny kr�l�w zostay obrabowane z drogocennoci, e nie ma ju srebrnego otarza w. Stanisawa, ufundowanego wielkim kosztem przez Zygmunta III, ani tego, przy kt�rym odprawiano naboestwo w Kaplicy Zygmuntowskiej. Nie mieli jednak ci wojownicy zbyt wiele czasu na rozmylania i podsumowywania. W tej ksice te nie pora jeszcze na bilans. Trzeba wic wspomnie o jednym tylko.

Jak wynika z oblicze, dokonanych ostatnio przez Iren Gieysztorow, w roku 1650 - czyli przed Beresteczkiem - w Wielkopolsce, Maopolsce i na Mazowszu mieszkao okoo trzech milion�w omiuset tysicy os�b. W dziesi lat p�niej, w chwili zawierania pokoju oliwskiego, terytoria owe liczyy dwa miliony osiemset tysicy ludzi. O dwadziecia siedem blisko procent mniej! Stan zdrowotny, jako odywienia atwo sobie wyobrazi. Iloci inwalid�w, kalek i nieuleczalnie chorych nie znamy.

Dopiero w peny wiek p�niej gsto zaludnienia Korony przekroczy miaa poziom, osignity w srebrnym wieku, a utracony podczas potopu, kt�ry zostawi po sobie ju nie wyczerpanie biologiczne, lecz katastrof.

Historia obojtnie suchaa ch�ralnego jku, unoszcego si nad stratowanym, wykrwawionym Nadwilem. Ani nawet mylaa o zwolnieniu ziem polskich od zobowiza, dobrowolnie przyjtych przez nie w chwili zawierania unii z Litw. Do siebie samej ju niepodobna Korona musiaa w dalszym cigu

136

spenia powinno g�wnego r�da ludzkich i materialnych si Rzeczypospolitej, kt�rej niemal cay wsch�d zabuaski znowu pon.

W Koronie nikt zreszt nie myla o uchylaniu si od wspomnianych zobowiza.

VII

Nie wygasa jeszcze wojna ze Szwecj, kiedy zaszy wypadki wiadczce, e ciko nauczona dowiadczeniem szlachta zaczynaa powraca do rozumu.

6 sierpnia 1657 roku zmar w Czehrynie Bohdan Chmielnicki. Wiadomo o klsce Rakoczego pod Midzyboem i o zachowaniu si wysanych mu na pomoc Kozak�w tak wstrzsna starym i ciko ju chorym hetmanem, e „zgrzytajc wzywa Boga na pomoc i straci mow. Raony udarem lea pi dni ze zdrtwiaym jzykiem, a sz�stego dnia iskra soca w nim zgasa" •donosi Karolowi Gustawowi pose szwedzki Gustaw Lilliencrona.

Czehry roi si wtedy od dyplomat�w, kolejno lub jednoczenie goci przedstawicieli moskiewskich, cesarskich, wgierskich, modawskich, tureckich, tatarskich, szwedzkich, a take i polskich. Sprawa kozacka naprawd nie zaliczaa si do kwestii zaciankowych, przynajmniej dotychczas... Chmielnicki a do koca gra na wielu instrumentach, lecz najspokojniej rzeczy wac powiedzie wypadnie, e za duo ju byo tej gry. Dziesity rok upywa od chwili wybuchu powstania, a przyszo Ukrainy mniej bya zabezpieczona ni po Piawcach. Przez dziesi lat nie zawar Chmielnicki adnego sojuszu naprawd trwaego, nie postanowi ostatecznie, o kogo chce si oprze. W Perejasawiu przysig carowi, lecz p�niej sprzymierzy si ze Szwecj, nieprzyjaci�k Moskwy. Przedstawicieli jego nie dopuszczono do rozm�w, kiedy bojarowie ukadali si pod Wilnem z ludmi Rzeczypospolitej. Hetman pragn niepodlegoci, wytrwale do niej zmierza, lecz nie zdy jej ani utwierdzi, ani zabezpieczy.

Byo od czego dosta udaru w sierpniu 1657 roku. Wrogi Mehmed Girej przechadza si z ord po Ukrainie, jak sam chce, wiey przyjaciel, Karol Gustaw, odchodzi na dalek p�noc, zostawia Rakoczego na asce losu. Ksi siedmiogrodzki otoczony przez Lach�w kapituluje, Tatarzy bior w jasyr jego ludzi. Wasne wojsko zaporoskie - podburzone przez posa moskiewskiego buntuje si przeciwko Jerzemu Chmielnickiemu, dopiero co - bo w kwietniu okrzyknitemu hetmanem-nastpc. Moojcy morduj pukownik�w,

137

krzycz, e chc suy carowi. Aleksy Michajowicz uwaa si za przyszego kr�la polskiego, z Janem Kazimierzem nie wojuje. Moskwa i Rzeczpospolita zdaj si tworzy jeden ob�z polityczny, Tatarzy s sojusznikami Polak�w. K�eczko! A w rodku jego z wszystkimi waciwie pok�cona Ukraina.

Gra na r�ne strony przyniosa i ten skutek, e przyzwyczaili si do niej podkomendni hetmana, ludzie o wiele mniej zdolni, pozbawieni iskry geniuszu. Zakorzeniy si wr�d nich rozmaite orientacje, o czym bunt przeciwko Jerzemu gronie zawiadczy.

Hetman-ojciec odszed na zawsze, hetman- syn mia szesnacie lat i cierpia na epilepsj. Bohdan zawczasu wyznaczy mu opiekun�w w osobach pukownika Marcina Puszkara oraz Iwana Wyhowskiego, kt�ry by czowiekiem obrotnym i zdolnym, lecz nie posiada tej powagi, co zmary w�dz.

Bohdan Chmielnicki na sw�j spos�b te poczeka, a elazo wystygnie. Najlepsze dla Ukrainy koniunktury miny bezpowrotnie, teraz zabrako autorytetu, kt�ry by m�g co zadzi.

Palca potrzeba otworzya jednak zdolnociom ludzkim pole do popisu. Iwan Wyhowski chwilowo opanowa sytuacj, nie da si wymanewrowa. Kozacy powierzyli mu wadz hetmask, bo mody Chmielnicki musia osign penoletno i ukoczy szkoy. Nowy zwierzchnik Ukrainy zacz od cakiem fantastycznych pr�b wsp�pracy z bankrutujcymi Szwedami, do rycho jednak j si oglda w stron Warszawy. Po zgonie Bohdana Chmielnickiego Kreml wzm�g presj, zada wpuszczenia swych wojewod�w do wszystkich g�wnych miast ukraiskich. Przedstawiciele carscy mieli ju w tym czasie wyrobion metod postpowania. Przychylnie traktowali tak zwan „czer" kozack, kt�rej nie naley identyfikowa z chopstwem, wyniole za i w spos�b nieufny przyw�dc�w, bdcych szlacht lub zdradzajcych szlacheckie aspiracje. Nie przykadajmy jednak do tego miar dzisiejszych. W owych czasach elity herbu, przywileju i pienidza wszdzie wystpoway jako przewodniczki narod�w.

Wr�d pukownik�w kozackich miaa Moskwa swoich ludzi, z kt�rymi znosia si i traktowaa tak, jakby hetman og�le nie istnia. Najgroniejszym z nich by Marcin Puszkar. 1 czerwca 1658 roku doranie sprzymierzony z Tatarami Wyhowski zmiady go w stepach potawskich, otrzyma w charakterze trofeum jego gow. Kijowa nie odebra jednak wojskom carskim, chocia pr�bowa.

W lipcu zgromadzony w Warszawie sejm, do kt�rego dziej�w przyjdzie jeszcze powr�ci, zoy dowody duego otrzewienia umys�w w Rzeczypospolitej. Utrwalaa si gono wypowiadana opinia, e nie wystarczy uoy si z Kozakami, jako z poddanymi,

138

Ukrainie potrzebne s bowiem prawa, kt�re jednocz Koron z Litw. Sejm postanowi wysia nad Dniepr penomocne poselstwo pod przewodnictwem kasztelana czernihowskiego, Stanisawa Kazimierza Bieniewskiego.

By to dyplomata mdry i zrczny, jeden z tych arcyzdatnych ludzi, kt�rzy nie mogli si u nas dorwa do rzd�w, bo nawet zasiadajc w senacie-nie naleeli do zamknitego krgu wielkich rod�w. Bieniewski ju poprzednio posowa do Kozak�w, dziaajc w myl tej samej koncepcji, kt�r teraz czekao kr�tkotrwale, niestety, powodzenie. Bohdan Chmielnicki wyglda go w Czehrynie, lecz kasztelan nadjecha w par dni dopiero po nagej mierci hetmana.

Misja ambasadora oblec miaa w ciao zamysy zwolennik�w ugody, kt�ra to tendencja ani na jeden moment w Rzeczypospolitej nie wygasa, aczkolwiek bywaa przytumiona przez „ludzi popdnych". Do wyznawc�w jej - trzeba to z wielkim naciskiem podkreli - nalea sam Jan Kazimierz. Wiosn 1654 roku kr�l posun si bardzo daleko, na wasn rk obieca Kozakom spenienie ich da i uszlachcenie, posp�lstwu za ukraiskiemu znaczne ulgi. To on gosi teraz program unii, majcej zastpi dawniejsze panowanie nad Rusi i zaguszy jego ze echa. „Fundamentem naszej szczliwoci jest z Kozakami zgoda" - syszao si w�wczas od najpowaniejszych senator�w. Zastanawiajc si nad tym, z kim najpierw trzeba zabiega o trway pok�j -z nimi, ze Szwecj czy z Moskw - zgodzono si, e przede wszystkim z Ukrain.

Iwan Wyhowski nie by wcale najwybitniejszym przedstawicielem i na Ukrainie wszak istniejcej myli o pojednaniu. Rol t odegraa posta zupenie niezwyka - Jerzy Niemirycz, drugi niegdy po Winiowieckim dziedzic na Zadnieprzu, czowiek ksztacony w Rakowie i na Zachodzie Europy, m stanu, myliciel i pisarz, majcy wr�d swych antenat�w i takiego, kt�ry nalea do Zaporoc�w i za jakie nazbyt ju bujne wyczyny moojeckie zosta w roku 1619 osdzony i city. Niemirycze wywodzili si ze szlachty poleskiej, lecz ju przodkowie Jerzego odstpili od prawosawia, znceni nauk braci polskich. Za modu cieszy si ten czowiek opiek i protekcj Stanisawa Koniecpolskiego. arliwy katolik pomaga wic arianinowi, kt�ry zapytany raz w sejmie, czy moe przysic na Przenajwitsz Tr�jc, odpowiedzia, e moe i na tr�jk, i na czw�rk. Zreszt i ojcu Jerzego antytrynitarstwo nie przeszkodzio w osigniciu godnoci podkomorzego kijowskiego i starosty w Owruczu. Taka bya ta dawna, wielkoduszna Rzeczpospolita.

Brodaty Lach znad Pilicy by tajemniczo wyczulony na sprawy Ukrainy.

139

Stanisaw Koniecpolski pozna si wczenie na dw�ch ludziach, majcych odegra wielk role \v jej dziejach. Na Bohdanie Chmielnickim i Jerzym Niemiryczu. aden -i nich nie zdy niczym si odznaczy za ycia wielkiego hetmana, kt�ry - jak wida - umia wszy przyszo.

Podczas potopu Niemirycz przymkn do Szwed�w i Rakoczego. Motywy tego kroku s historykom na wylot znane, poniewa zostay wyoone w owiadczeniach i listach r�nowierc�w polskich: „aden z dysydent�w nie moe by bezpieczen zdrowia swego i fortun swoich od zajadego a skonfederowanego papiestwa..." Rzeczpospolita przestaa by wielkoduszna i pacia za to.

Jerzy Niemirycz znalaz si w roku 1657 na Ukrainie jako m zaufania kr�la Szwed�w i ksicia Siedmiogrodu. Tutaj, w swojej ojczynie, zmieni front, lecz zosta wierny zasadniczej idei, to znaczy nadal dy do wolnoci Rusi. Z czasem zmieni nawet wyznanie, przyj prawosawie. Stanisaw Kot ma suszno, kiedy twierdzi, e nie mona przypisywa tego postpku samej tylko koniunkturze politycznej. Znamy jedynie fragmenty obszernego listu, kt�ry Niemirycz skierowa do sawnego myliciela i pisarza ariaskiego, Samuela Przypkowskiego. Ale i to, co przetrwao, wiadczy o rozczarowaniu do stosunk�w panujcych w obozie ewangelik�w, o wygasaniu zudze. Odwieczna Cerkiew wydaa si podan przystani sceptycznemu znawcy Europy, kt�ry doszed do wniosku, e „nie ma adnej takiej sekty, w kt�rej by kwita doskonaa mio, prawdziwa oznaka uczni�w Chrystusa".

Stanisaw Kazimierz Bieniewski i Jerzy Niemirycz zdoali wsp�lnym wysikiem intelektualnym politycznie zmaterializowa prdy pojednawcze nurtujce w tragicznych i zmconych dziejach trzech kraj�w - Polski, Litwy i Ukrainy. Dokonali pr�by utorowania drogi zgodzie narod�w. Tym to godniejsze uwagi, e wspomniani dwaj mowie wcale mioci ku sobie nie ponli. Kiedy Bieniewski wyjeda na wsch�d, w Warszawie m�wiono o kontrowersjach, istniejcych pomidzy nim a Niemiryczem. Prawdziwych polityk�w poznaje si po szacunku, okazywanym wzgldom merytorycznym, istocie sprawy, a nie personaliom.

Przemawiajc do rady kozackiej, kad Bieniewski silny nacisk na sprawy Cerkwi:

Uwiedli was przodkowie wasi w niewol moskiewsk twierdzc, e jednej z wami wiary, i na tym si omylili, bo wy greck religi trzymacie, a Moskwa moskiewsk, a prawd m�wic, tak wierz, jak car kae. Czterech ojcowie wici patriarch�w ustanowili, car moskiewski pitego zrobi, a sam i nad nim starszy; wy swoich duchownych szanujecie, a Moskal metropolit�w degraduje, drugich ustanawia, jako z Nikonem niedawno postpi, wadyk�w wizi i zakonnik�w,

140

jako Hypacego ihumena kijowskiego niedawno wzi w kluby, a gdy widzi skarby cerkiewne, wnet je na sw�j poytek obraca. To w stanie duchownym dzieje si, a w wieckim wszyscy doznalicie, czego za Polak�w nie sycha byo. Starszyzn przedtem obieralicie podug upodobania, teraz kogo car zrobi [...] Na ostatek do was, zacne Wojsko Zaporoskie, sowa ojczyzny przynosz. Jam was porodzia, nie Moskal, jam wypielgnowaa, wyhodowaa, wsawia: ocknijcie si, bdcie synami nieodrodnymi, a zjednoczywszy si do gromady, wyrugujcie nieprzyjaci� swoich i moich.

„Z nieba orator!" - wykrzykna na razie rada kozacka. W kilka miesicy p�niej Jerzy Niemirycz tak koczy w Warszawie przem�wienie do Jana Kazimierza:

Ciesz si, Wasza Kr�lewska Mo, z tylu powr�conych prowincyj yznego Egiptu Ruskiego, tej Ukrainy, ziemi obfitujcej mlekiem i miodem, bogatych dostatk�w, zotego jabka, walecznego, na morzu i ldzie od dawnych wiek�w sawnego Narodu Ruskiego, tak jako my si weselimy i wykrzykujemy z obfitego serca winszujc: Vivat feliciter Serenissimus Joannes Casimirus Rex, Vivat Kr�lestwo Polskie a na wieki!

16 wrzenia 1658 roku zawarto na Zadnieprzu umow, kt�ra wziwszy nazw od miejsca obrad przesza do historii jako Unia Hadziacka. Tekst jej figuruje w oficjalnym zbiorze prawomocnych ustaw Rzeczypospolitej, miano za w peni zasuguje na zaszczyt, przysugujcy Unii Lubelskiej oraz Konstytucji Trzeciego Maja, to znaczy na due litery.

22 maja 1659 roku sejm zatwierdzi uzgodniony ostatecznie ukad, zaprzysig go kr�l i stany stron obu. Rzeczpospolita znalaza si na progu zasadniczej odmiany, teoretycznie stawaa si pastwem Trojga Narod�w. Dokument Unii jest absolutnie niedwuznaczny w tej mierze, m�wi dosownie: „te trzy narody".

Warto zwr�ci piln uwag na kolejno, w jakiej uoone i wymienione zostay prawa Ukrainy. Na pierwszym miejscu stoi to wszystko, co dotyczy wiary. ,,Religia grecka staroytna, ta i taka, z jak staroytna Ru do Korony Polskiej przystpia", cieszy si ma wszelkimi swobodami, i to nie tylko nad Dnieprem, lecz wszdzie, take w Polsce i na Litwie, we wszystkich miastach, miasteczkach i wsiach, w sejmie i w wojsku, w cerkwiach i publicznie - gdzie tylko „jzyk narodu ruskiego zasiga". Katolicyzm bdzie na Ukrainie r�wnoupawniony z prawosawiem, nikomu jednak nie wolno od tej pory wznosi nowych przybytk�w „tej zasi wiary, kt�ra jest przeciwko wierze greckiej prawosawnej" i zasiaa niezgod pomidzy ni a acistwem.

Op�r biskup�w katolickich sprawi, e nie orzeczono zniesienia unii kocielnej.

141

Ukraicy okazali si tak nieustpliwi, e nazw jej przyszo zastpi om�wieniem.

„Ojciec metropolita kijowski" oraz wadycy lwowski, przemyski, chemski, ucki i mcisawski zostan senatorami. Tylko prawosawni otrzymywa bd dygnitarstwa w wojew�dztwie kijowskim, w czernihowskim za i w bracawskim - na zmian z katolikami. Mieszczanie wyznania wschodniego maj w caym pastwie otwart drog do urzd�w swojego stanu.

Kr�l wraz z polsk i litewsk szlacht godz si na zaoenie w ziemiach Ukrainy dw�ch akademii, obdarzonych takimi samymi prawami, jakimi cieszy si uniwersytet krakowski. Siedzib pierwszej bdzie oczywicie Kij�w, miejsce dla drugiej upatrzy si p�niej. Zastrzeono, e arianie, kalwinici oraz luteranie zostan z tych uczelni wykluczeni. Ustanowi si tyle „gimnazj�w, kolegi�w, szk� i drukar", ile tylko potrzeba nakae. Wolno bdzie „swobodnie nauki odprawowa i ksigi drukowa wszelakie w sporach religijnych", byle bez obrazy majestatu kr�lewskiego.

Dokument Unii Hadziackiej najpierw obszernie omawia wic przywileje nalene i przyznane kulturze - w najszerszym tego sowa znaczeniu. Potem dopiero przystpuje do wyliczania uprawnie politycznych. Nie wiadczy to le o elicie ukraiskiej, kt�ra postanowia pogodzi si z Rzeczpospolit, ponownie przyj jej obywatelstwo. W om�wionych paragrafach wyranie zna wpyw silnej indywidualnoci Jerzego Niemirycza. Politycy mog jednak w rozmaity spos�b traktowa dania intelektualist�w. Ci, co zawierali Uni Hadziack, odnieli si do spraw kultury bardzo przychylnie i tym samym zdali egzamin, zdobyli patent wcale nie wszystkim dostpny.

Ziemie, od dziesiciu lat pustoszone „ogniem i mieczem", zawiadczyy wobec historii o swej tsknocie do szk�l, „swobodnego nauk odprawowania" i takiego drukowania ksig.

Trzeci autonomiczny czon skadowy Rzeczypospolitej pozostawa mia pod wadz hetmana, doywotnio mianowanego przez kr�la spor�d czterech przedstawionych mu kandydat�w. Powoano r�wnie „urzdy narodu ruskiego" na wz�r polskich i litewskich: kanclerzy, marszak�w, podskarbich i tak dalej. Liczb wojska ustalono na co najmniej trzydzieci tysicy „albo jako wielmony hetman zaporoski na rejestrze poda". Polskim i litewskim siom zbrojnym kategorycznie zabroniono wstpu do wojew�dztw „oderwanych" kijowskiego, czernihowskiego i bracawskiego, kt�re stanowi miay region kozacki, waciwe Ksistwo Ruskie. Do nich odnosiy si polityczne postanowienia Unii. We wzgldzie kultury dotyczya ona jednak caego obszaru, na kt�rym rozbrzmiewa Jzyk ruski i dlatego moga sta si wstpem do jeszcze mielszych

142

i szerszych dokona ustrojowych. Trzy wojew�dztwa „oderwane" (albo „odrezane", jak nieoficjalnie wyraano si dawniej) pozostayby wszak wewntrz wsp�lnej granicy pastwowej Rzeczypospolitej, stanowiyby naturalny orodek narodowy caej Rusi Zachodniej. Przenikanie wpyw�w byoby w tych warunkach zjawiskiem nieuniknionym, a to tym bardziej e nikogo wtedy gwatem na Polaka ani na Litwina nie przerabiano. Unia pod wzgldem politycznym nie odnosia si wprawdzie do caego terytorium ukraiskiego, w niczym jednak nie przypominaa rozbioru. Nie poddawaa wadzy hetmaskiej Zbaraa, lecz troszczya si o godno senatorsk dla biskupa biaoruskiego. Najwiksze znaczenie dziejowe Unii Hadziackiej polegao na pr�bie stworzenia punktu wyjcia.

Trzy narody, majce wsp�lnego monarch, parlament oraz polityk zagraniczn, przyrzeky sobie stara si „spoinie wszelkimi sposobami, aby wolna bya nawigacja na Czarne Morze"... Gdyby jakie groce Ukrainie niebezpieczestwa wymagay w przyszoci wezwania na pomoc chorgwi polskich i litewskich, poddadz si one „regimentowi 'hetmana wojsk ruskich".

Ziemianie uzyskali prawo powrotu do swych d�br, lecz w czasie, kt�ry wyznaczy mieli p�niej kr�l i hetman zaporoski. Wszelkie zwizane z tym zatargi podpadayby kompetencji sd�w miejscowych.

Kozak�w, kt�rych hetman uzna za godnych, „bez trudnoci potka nobilitacja, tak jednak miarkujc", by z tego puku stu ludzi zostao uszlachconych.

Oto tenor postanowie, kt�re uzna naley za najwyszy wzlot naszej myli politycznej w czasach popiastowskich. W niczym nie ubliy Unii Lubelskiej ani jej poprzedniczkom twierdzenie, e .dopiero teraz, miao i tw�rczo, wynaleziono drog wyjcia z tych trudnoci, kt�re federacja odziedziczya po Litwie pogaskiej, zdobywczyni Naddnieprza. P�no to si stao? W dziewidziesit lat zaledwie po Unii Lubelskiej, kt�ra umoliwia wzrost zaludnienia na Ukrainie, a tym samym oywia jej spraw. Dopiero powstanie kozackie i chopskie, dopiero najazdy, wojny i rzezie nauczyy cz szlachty polskiej i litewskiej rozumu? Tak byo niewtpliwie. Zgrzeszy jednak przesad, kto powie, e tego rodzaju lekcje dziaaj w spos�b automatyczny, niezawodnie. Pierwsza wojna wiatowa, kt�ra pogrzebaa dziewi milion�w trup�w onierskich, nie doprowadzia jako Europy do opamitania. Nie otrzewia nacji, nie majcych wr�d siebie analfabet�w. Uni Hadziack zawarto w wieku XVII.

Rzeczpospolita staa wobec takich zagadnie, jakich i XX stulecie jeszcze si nie nauczyo rozwizywa. Chodzio przecie o znalezienie sposobu zgodnego

143

wsp�ycia trzech licznych narod�w w granicach jednego pastwa. W dobie ustroju stanowego trzeba byo szuka formuy r�wnouprawnionego bytowania dla mocno r�nolitej tr�jcy. Dwaj tylko mieli herby, trzeci by plebejuszem.

Syszy si czsto, e Uni Hadziack zawarto za p�no. Gdyby te same warunki przyznano Zaporou w roku 1648 albo 1638. Pogld ten uzna wypadnie za zbyt optymistyczny. Zakada on przecie, e ludzie mog si obej bez mki dowiadcze. Istniej, niestety, na tym padole rzeczy niemoliwe. W sto kilkadziesit lat p�niej Francja przystpia do znoszenia praw feudalnych, potem zbawienny ten proces obj Europ i trwa dugo. Nie mona twierdzi, e operacji tej nikt yciem nie przypaci. Bez namacalnych poucze udzielonych przez Bohdana Chmielnickiego cz przynajmniej szlachty naszej - bo nie caa przecie! - otrzewie nie moga. I nie otrzewiaaby adna pod socem.

Zreszt... ju w roku 1648 sejm, pomimo histerycznych krzyk�w opozycji, skania si ku ugodzie. Przez cay czas istnieli jej zwolennicy. Ale dopiero teraz na dobre przewaya w parlamencie myl o potrzebie postanowie gruntownych, dotyczcych samej natury i struktury pastwa.

Czynniki polskie, litewskie i ukraiskie, kt�re w roku 1658 i 1659 sprawoway wadz ustawodawcz, stany na wysokoci zadania. Wielka, rozstrzygajca o przyszoci rodka i wschodu Europy pr�ba nie powioda si jednak. Przede wszystkim dlatego, i Rzeczypospolitej nie sta ju byo na przewagi tak druzgoczce, jak smoleska wiktoria Wadysawa IV. Nie trzeba byo niczego na nikim zdobywa. Wystarczyo skutecznie obroni granice 1648 roku. Odstraszy od pokusze o nie.

Przygrywka wypada pomylnie. 28 czerwca Wyhowski wraz z Polakami i Tatarami rozbili pod Konotopem wojska moskiewskie, kt�re na wie o Hadziaczu car pchn na Ukrain. Zaporocy zagrodzili rzeczk Sosn�wk i zorganizowali sztuczn pow�d, zaskoczone tym puki kniazia Poarskiego przegray, z jecami postpiono tak, jak ongi z Polakami pod Batohem.

Ale wojna szwedzka wci trwaa, nie zapacony onierz zawizywa konfederacje. Kozacy nie mieli adnej gwarancji, e Rzeczpospolita wyjdzie cao, Niemirycz oglda si nawet na cesarza. Tylko demonstracja siy moga rozstrzygn, a tej brakowao. Czarniecki z najlepszymi chorgwiami wojowa w Danii, Grodzicki odbiera miasta i twierdze pomorskie. Wyhowskiego wspiera Andrzej Potocki, obony koronny, ze sabym, trzytysicznym korpusikiem.

By to czowiek inteligentny, co pozna atwo po licie, kt�ry wysa do Jana Kazimierza.

144

Nic z tego wszystkiego nie bdzie. Miociwy Panie! - brzmia g�wny tenor epistoy - „u nich to jest najwaniejsze, eby nie by ani pod Wasz Kr�lewsk Moci, ani pod carem". Dlatego te strasz jednego monarch drugim, a uwaa trzeba pilnie, bo mog kadej chwili przerzuci si na stron sutana i cign nam na gowy okropn nawa. „Chmielnicki tymi wojnami bez miary umylnie ich rozswywoli" i teraz nie wymusi si pokoju inaczej ni postrachem. Z tych wszystkich wzgld�w najlepiej bdzie w wielkiej tajemnicy zawrze porozumienie z Moskw i podzieli si z ni ziemiami ukraiskimi.

Bez zudze i pokusze o wielkie rozstrzygnicia dziejowe, trzewo a cynicznie rozprawia obony koronny. Naprawd po europejsku.

Wyhowski, Niemirycz oraz ich towarzysze te byli ludmi przytomnymi, nogami stali na ziemi. Unia Hadziacka zawiera paragraf, kt�ry wywoa zdumienie. Nawet Litwa tego sobie nie zastrzega! - mawiay istoty naiwne.

Hetman ruski otrzyma prawo werbowania w Polsce „onierza niemieckiego" w sile dziesiciu tysicy. Chodzio naturalnie o piechot i dragon�w, o regimenty „cudzoziemskiego autoramentu", wymusztrowane na obcy ad, lecz skadajce si-z polskich chop�w. Mieli oni stanowi gwardi przyboczn hetmana i zabezpiecza jego wadz.

Zaraz po powrocie poselstwa kozackiego, kt�re zaprzysigo w Warszawie Uni, nasta na Ukrainie chaos nieopisany. Zgosio si a kilku kandydat�w do buawy hetmaskiej, powierzonej przez kr�la Wyhowskiemu. Rozjtrzyy nadania d�br, jakich nie poskpiono w stolicy jemu samemu, jego licznej rodzinie oraz caej elicie, zwolenniczce ugody. Nobilitacje, kt�rych dostpio zaledwie kilkuset z braci zaporoskiej, zociy reszt. Nie podobaa si szerokiemu og�owi zar�wno zapowied powrotu szlachty polskiej, jak i ju rozpoczte wyrastanie ukraiskiej. Na Zadnieprzu przewaay sympatie do Moskwy. Nienawi, co „zatrua krew pobratymcz", zamiewaa i rozum.

A teraz ju si sami jedz, miasteczko przeciw miasteczku wojuje, syn ojca, ojciec syna rabuje, wiea Babel, a Kozacy starzy Boga prosz, eby ich kto mocn rk uj, lub Wasza Kr�lewska Mo, lub car, eby niespokojnej zgrai takiej swywoli nie dopuszcza

- pisa do Jana Kazimierza Andrzej Potocki.

Pukownik Tymoteusz Cieciura nagle podni�s powstanie na Zadnieprzu. Zaskoczony przez nie zgin Jerzy Niemirycz, przewidziany na dow�dc owego „wojska niemieckiego", kt�rego w penej sile nie zdy zwerbowa. Jego zacini te szli pod n�. Byo to w sierpniu 1659 roku.

145

We wrzeniu Iwan Wyhowski musia zoy buaw. Znowu wzi j Jerzy Chmielnicki, kt�ry najpierw owiadczy wierno kr�lowi i uwiadomi o tym chana, lecz zaraz po tym, w padzierniku, podda si - i to znowu w Perejasawiu - pod protekcj cara. Otrzyma ask na warunkach gorszych od tych, jakie przed piciu laty wytargowa jego ojciec. Autonomia Ukrainy zostaa sprowadzona do zera, jak si wyrazi ostatnio Zbigniew W�jcik.

Czy Unia Hadziacka utrzymaaby si w mocy, gdyby Rzeczpospolita po kozackiej zmianie frontu odniosa cakowite zwycistwo w nieuchronnej ju teraz wojnie z Moskw? Bardzo to wtpliwe. Jednake dwa tylko fakty nie podlegaj wtpieniu:

Problem, kt�rego rozwizanie zaleao od rozumu, woli i wsp�pracy trzech partner�w, okaza si za wielki i za trudny dla tego zespou. Uchwalony i zaprzysiony tekst Unii Hadziackiej wiadczy, e polsko-litewski sejm 1659 roku stan na wysokoci zadania, umysowo mu sprosta.

Ze strony Obojga Narod�w nie wykroczono wtedy przeciwko mdroci, zoono jej nawet hod niebywale pikny. Zawi�d ten trzeci, kt�ry tak si zachowa, e historia znowu pobraa obfity haracz krwi i cierpie ludzkich, by ostatecznie przyzna racj sceptycznym opiniom Andrzeja Potockiego. Obony koronny zawczasu wszak przewidzia, e wszystko skoczy si rozbiorem Ukrainy.

Nie on jeden by pesymist. Ju w kocu 1658 roku otrzyma Jan Kazimierz nastpujce ostrzeenie od polityk�w polskich wyznajcych si w kwestiach Rusi:

Wyhowski, najmniejszym powinieniem si fortuny swej albo zdrowie swe, albo powag hetmask straci i dlatego bardziej szlachcie albo Tatarom przy sobie bdcym ufa anieli Kozakom.

Najpowaniejsi historycy twierdz zgodnie, e program hadziacki liczy niewielu zwolennik�w po stronie ukraiskiej. Tak wic zasug poparcia wielkiej koncepcji przypisa naley... temu skadowi sejmu polsko-litewskiego, jaki gosowa w roku 1659. Da on Ukrainie mniej, ni przewidywaa pierwotna umowa Wyhowskiego z Bieniewskim, okaza si ustpliwy wobec presji kleru katolickiego, za mao Kozak�w uszlachci, lecz pomimo to wszystko ogosi mdre prawo, kt�re mogo wszak by poprawiane, stanowi punkt wyjcia. Sierpniowa rewolta 1659 roku sprawia, e zamiast i naprz�d, chociaby najbardziej mozolnie, zaczto si cofa. P�niejsze ugody z Kozakami ju nie powracay do koncepcji odrbnego w ramach federacji Ksistwa Ruskiego.

146

Ogromn rol przy pr�bie porozumienia odegra Jerzy Niemirycz, intelektualista wyksztacony przez Rak�w, Lejd, Pary, Padw i Bazylej. Dwie szkoy wysze, kt�re Unia zapowiedziaa Ukrainie, obdarzyyby j wiksz liczb przyw�dc�w na poziomie. Uniwersytet kijowski powsta dopiero w roku 1834, lecz by uczelni rosyjsk. Zaoy go Mikoaj I, skasowawszy przedtem Akademi Wilesk.

Pukownik Pawe Tetera, kt�ry wsp�dziaa z Wyhowskim i jedzi do Warszawy pertraktowa oraz przysiga, biegle m�wi po acinie. Wr�d r�wnych mu rang Zaporoc�w nie brakowao niepimiennych. Nalea do nich wspomniany ju Tymoteusz Cieciura.

Ukraina zmarnowaa wtedy jedyn okazj w dziejach. Opr�cz konstytucyjnego zabezpieczenia embrionu swej pastwowoci, mogaby pewnie od razu odegra rol rozstrzygajc w caej Rzeczypospolitej, mocno stan na nogach.

Zdecydowan zwolenniczk Unii Hadziackiej bya Ludwika Maria. Kr�lowa prowadzia wtedy szerok a wyton gr pastwow i liczya na fizyczn wprost pomoc Wojska Zaporoskiego. Francuzka wodzia za sob ma „niczym may Etiopczyk sonia", rozporzdzaa poparciem koterii magnackiej garncej si do wadzy, a zwerbowanej take za pienidze Ludwika XIV. Mioci do naszej szlachty nie pona wcale. Monarchini polska nigdy si za Polk nie uwaaa. Cenna partnerka dla Ukrainy, kt�rej wieo zaprzysiona Unia przyznawaa trzydzieci tysicy wojska wasnego oraz dodatkowe dziesi „pieninego"!

W lutym 1658 roku zebrali si w Warszawie senatorowie oraz najprzedniejsi spor�d parlamentarzyst�w szlacheckich. Zamek kr�lewski niezbyt si wtedy nadawa na mieszkanie, wyludnione przez zaraz i wroga miasto, osmalone mury rezydencji magnackich samym swym wygldem napominay wymownie. Wojna wci si toczya na penych obrotach.

15 marca podpisano punkty obszernego postanowienia, zawierajcego program wewntrznej reformy pastwa. Zwoany latem sejm pracowa sprawnie, upi�r liberum veto skry si, nie straszy. A mody by w�wczas, pojawi si przecie zaledwie przed szeciu laty. Najwaniejszy bezsprzecznie paragraf wspomnianego postanowienia przewidywa prawo o gosowaniu wikszoci kwalifikowan. Dwie trzecie kresek poselskich miay nadawa wnioskom moc uchwa.

Zamierzano ponadto powoa kr�lowi do pomocy organ wykonawczy, rad senatorsko-szlacheck, wprowadzi stae podatki i co generalne.

147

Projekt da przyznania posom prawa kierowania si w sejmie „zgod wszech stan�w", a nie liter instrukcji sejmikowej.

Nawet w dziedzinie ideologicznej jakby mniej stchym duchem powiao. „Aby wzgldem rozr�nienia religii adnego nie byo zamieszania", zebranie lutowe obiecao prawosawiu i wszystkim innym wyznaniom, z wyjtkiem ariaskiego, „pok�j utrzyma i broni".

W dwa lata p�niej ukaza si miay drukiem obdne pouczenia Andrzeja Maksymiliana Fredry, kt�ry zbawienie ojczyzny upatrywa w bezwadzie, sam fakt przemieszkiwania w miecie uwaa za sida szataskie zastawione na dusze rycerstwa. Na razie, to znaczy w roku 1658 i 1659, porzdnie obradujce sejmy wydaliy wprawdzie z izby ostatniego posa-arianina, ale na nowatorstwo wspomnianych wniosk�w nie oburzyy si ani troch. Ten drugi wyznaczy nawet komisje do ich roztrznicia i przygotowania. Zanioso si na cakowite wyrugowanie z Rzeczypospolitej modego upiora liberum veto.

Nie doszo do tego, bo w roku 1660 sprzeciwili si natychmiastowej uchwale trzej ludzie do potni, by wskutek ich opozycji sprawa spada z porzdku dziennego. Biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, ukasza Opaliskiego i Jana Leszczyskiego, za kt�rym „bezwzgldnie" sta prymas Wacaw Leszczyski, nam�wi do sprzeciwu pose austriacki, baron Franciszek de Lisola. Odoony na p�niej projekt ju wicej nie wypyn. Uton w tym samym nurcie, kt�ry pobudzi dyplomat habsburskiego do dziaania, rozjtrzy kraj, zdemoralizowa wojsko, doprowadzi do rozstrzelania jednego z hetman�w przez wasnych onierzy, podgryz saw Stefana Czarnieckiego, wepchn pastwo w straszn wojn domow.

Baron de Lisola, kt�ry niedugo przedtem bezskutecznie zabiega o szlachectwo polskie, nie by z zasady wrogi reformie. Uwaa, e nawet z punktu widzenia Austrii moe ona przynie poytek... „jeli kr�low zupenie pozyskamy". Doranie wpltaa si jednak w gr pewna bardzo wana okoliczno. Ludwika Maria postanowia osadzi na tronie polskim swoj siostrzenic i dobra jej maonka - przyszego kr�la. Nie wykluczaa kandydata austriackiego, ale si rzeczy wicej szans miaby Francuz. Owa siostrzenica, palatyn�wna reska Anna Henryka, bya poddan kr�la Francji - dziedzicznego wroga Austrii - i nie moga wychodzi za m bez jego pozwolenia! Z tych oto realnych wzgld�w Lisola nam�wi przyw�dc�w koterii habsburskiej do odoenia na p�niej sprawy zniesienia liberum veto...

Sejm Rzeczypospolitej nie zosta uzdrowiony, poniewa dopuszczono si niewybaczalnego bdu w technice rzdzenia. Lekkomylnie zabrano si do egzorcyzmowania dw�ch inkub�w na raz: liberum veto i wolnej elekcji.

148

A wiadomo przecie z praktyki, e nawet ustroje rewolucyjne chadzaj naprz�d... etapami, jak si zaczto wyraa w wieku XX.

Ludwika Maria bardziej si troszczya o zapewnienie siostrzenicy tronu ni o ustr�j. Wprawdzie dyplomata paryski uczestniczy w pracach nad przygotowaniem reformy, ale skoro projekt raz spad z porzdku dziennego, partia dworska ju do nie powracaa. O wyb�r Francuza jeszcze za ycia Jana Kazimierza ta sama, inspirowana przez monarchini partia walczya p�niej namitnie i przez lata, nie cofajc si przed niczym. Ogromny wysiek skierowany zosta w niewaciw stron. Uzdrowienie sejmu, wzmocnienie wadzy wykonawczej i systemu podatkowego byy waniejsze od elekcji. Zjazd lutowy 7. 1658 roku trafi w samo sedno, orzekajc: „A poniewa nieszcz, kt�re ojczyzna dotd cierpiaa, i zguby jej najwiksza przyczyna bya z nieporzdnego sejmowania..." aden Francuz, Hiszpan czy Anglik nic by nie zdziaa zepsutym narzdziem. Natomiast parlament rozstrzygajcy wikszoci gos�w m�gby zreformowa elekcje i tego wanie Lisola si ba, z powod�w dopiero co wspomnianych.

Raz jeszcze pognbio Rzeczpospolit nieszczcie caej epoki Waz�w. Sprawy, wane dla pastwa jak ycie i mier, podporzdkowane byy zagranicznym orientacjom jego wadc�w, tej samej metody nauczyli si i magnaccy poddani.

Francja dopiero w roku 1660 zaangaowaa si oficjalnie, wyznaczya kandydata na nasz tron. Zosta nim Henryk Ludwik ksi d'Enghien, syn Ludwika II ksicia Conde, Kondeusza Wielkiego,kt�ry dopiero co na klczkach przeprosi swego monarch za to, e dotychczas traktowa go znacznie gorzej ni u nas Bogusaw Radziwi Jana Kazimierza. Narodowy bohater francuski dawny zwycizca spod Rocroi, Fryburga, Noerdlingen i Lens - przez bitych sze lat walczy w szeregach hiszpaskich przeciwko Francji. (Nie by samotnym wyrodkiem. Cakiem podobnie potrafi si zachowa wsp�czesny mu inny znakomity w�dz francuski, ksi de Turenne, zwany u nas Tureniuszem. Polscy i litewscy odstpcy z czas�w potopu doskonale te przykady znali, nawet powoywali si na nie.)

Stale otoczona cudzoziemcami, niechtnie traktujca poddanych, polska para kr�lewska cakiem sabo wyczuwaa atmosfer kraju. Usiowaa pyn pod prd i osigna skutki zgubne, zab�jcze. Koteria francuska skadaa si z magnat�w kupionych za przywileje i pienidze, nawykych do pogardzania tumem szlacheckim, nawet do okradania wasnych onierzy ze zdobytych na nieprzyjacielu up�w. Rakoczy przyrzek pod Midzyboem milion zotych wojsku i dwa jego wodzom. Stefan Czarniecki po prostu zabiera do swego

149

prywatnego Tykocina tych jec�w moskiewskich, kt�rzy mogli zapaci najwyszy okup.

Nie znaczy to wcale, e przeciwnicy Francuz�w, czyli magnaci stanowicy parti austriack, pod jakimkolwiek wzgldem byli lepsi. Tak samo brali ap�wki i szli na pasku zagranicy, strojc si jedynie w togi obroc�w staroytnego obyczaju, prawa, wolnoci i narodowego charakteru Rzeczypospolitej. Pozory, kt�rymi szermowali, czyniy z nich przeciwnik�w tym groniejszych.

Po wojnie szwedzkiej ogarna szlacht fala zawzitej ksenofobii. Brzydkie zjawisko, ale, niestety, zrozumiae. Napada, pustoszya, zupia i sponiewieraa kraj wielojzyczna haastra zbrojna, skadajca si ze Szwed�w, Niemc�w, Francuz�w, Anglik�w j rozmaitych innych nacji. Znienawidzone byy r�wnie posiki austriackie, kt�re pomogy wprawdzie przy odzyskaniu Krakowa i Torunia, ale zachowyway si w Polsce niczym w podbitej prowincji. Wiadomo byo dokadnie, e przez cay czas potopu Szwecja miaa wiernego sojusznika politycznego w osobie monarchy z Parya. Kryy po kraju odpowiadajce prawdzie pogoski, e dw�r zamierza sprowadzi dwunastotysiczny korpus szwedzki, aby przy jego pomocy zama op�r szlachty i wprowadzi na tron Francuza. Koteria dworska rzeczywicie liczya na pomoc wojsk skandynawskich, francuskich, tatarskich i kozackich. Nazajutrz po potopie.

Cudzoziemcy zachwycali si ongi gocinnoci i uprzejmoci polskiego ziemiastwa. Teraz szlachta postrzelaa w Warszawie z uk�w aktor�w francuskich, odprawujcych publiczne theatrum dla uczczenia zwycistwa Ludwika XIV nad cesarzem. Gwardie kr�lewskie poszukiway winowajc�w, starajc si pilnie, by ich czasem nie znale.

To tak Francuzowie mieli w Polszcze powag za Ludowiki, e im pozwolono, co tylko zamylili. Przyszedszy na palc do pokoj�w kr�lewskich, rzadko obaczy byo czupryn, tylko by jako pudla najwiksze, a jasno okien zasoniy [...] niekt�rzy sarkali na to, e si dw�r tak rozmiowa w tym narodzie, i ju ministri status podrygali ad Galii cantum,

Tak si rozpisywa Jan Chryzostom Pasek, onierz i stronnik... kr�lewski. Nie podobao mu si, e wielu monych o tym tylko myli, by „tym bardziej francusk koz doi".

Powszechna niech do cudzoziemc�w wyjania, czemu tak atwo przyjmoway si nauki Andrzeja Maksymiliana Fredry, kt�ry zaleca unikanie wszelkich zmian, jak optany wysawia stary obyczaj. Zakorzenia si w pastwie nieszczsny sarmatyzm, postpowanie partii dworskiej dostarczao mu poywki.

150

Prowokacja nie jest lekarstwem. Nikomu jeszcze do osignicia r�wnowagi umysowej nie pomoga.

Najtrzewiejsi okazali si ci, co przewidywali, e tym razem po zejciu kr�la wstpi na tron sw�j czowiek, „Piast". Niekt�rzy zawczasu kaniali si Jerzemu Lubomirskiemu: „Tobie, zacny panie, trzeba u nas by kr�lem polskim." Niezmiernie, zwaszcza w wojsku, popularny marszaek i w jednej osobie hetman nie nosi wprawdzie piknie podgolonej czupryny, lecz tylko dlatego, e by ysawy. Peruka i pludry wzbudzay odraz wr�d szlachty i naleao si z tym liczy. Najblisza elekcja pokazaa, w jaki spos�b obraony sentyment materializuje si w lepym odruchu.

Krwawa lekcja potopu przydaa si szlachcie Obojga Narod�w, omal nie wprowadzia zwizkowego pastwa na r�wn drog. Sejm zaofiarowa Ukrainie uni na zasadzie r�wnoci z Koron i Litw, zacz pracowa nad gruntown reform wewntrzn.

Uni zmarnowali Kozacy, napraw Rzeczypospolitej uniemoliwia nieprzytomna gra partii dworskiej.

VIII

Hadziacz ogromnie napry stosunki Rzeczypospolitej z Moskw. Sejm niby potwierdzi decyzj powoania cara w przyszoci na nasz tron, stawiajc za warunek... przyjcie katolicyzmu, lecz w praktyce nastao co bardzo dziwnego. Obie strony okrelay to niemal identycznie: „traktowa i wojowa" - mawia Jan Kazimierz, „traktaty traktatami, a wojna wojnoju nechaj budet" - goszono u przeciwnika.

Wir wypadk�w wcign nawet Wincentego Gosiewskiego, kt�ry zamyla w�wczas o zrobieniu na korzy Moskwy tego samego, co poprzednio Janusz Radziwi uczyni na rzecz Szwed�w. Hetman polny litewski snu pomysy zerwania unii Wielkiego Ksistwa z Koron i zwizania Wilna z Kremlem. W roku 1657 i na pocztku nastpnego Gosiewski odni�s due sukcesy w walce ze Szwedami. Zdoby Bire, kilka zamk�w w Inflantach, w kocu dotar tam, gdzie zwycia ongi Jan Karol Chodkiewicz: obieg Parnaw. Wesp� z siami carskimi szturmowa Ryg. Rozjtrzony awansem Pawa Sapiehy na hetmana wielkiego j snu wspomniane kombinacje, kt�re jemu samemu przynie miay bogate nadania. Ale wojna wschodnia rozpalaa si na nowo i mimo wszystko przyszo broni Kiejdan przed kniaziem Dogorukim, kt�ry zerwa obowizujcy rozejm.

151

21 padziernika 1658 roku zaskoczony pod Werkami przez Iwana Chowaskiego, a nie poparty przez Sapieh, dozna Gosiewski poraki i trafi do niewoli.

Nie powodzio mu si w niej le, m�g pracowa literacko, przekada z francuskiego sentencje moralne Piotra de la Serre, pisa nawet podobno utwory oryginalne. Sejmy pamitay o nim, politycy moskiewscy widzieli w jecu ewentualnego kandydata na ambasadora Rzeczypospolitej, carowa przysyaa swych przybocznych lekarzy.

Dziwny stan rzeczy, w kt�rym p�przyjaznym gestom, umiechom i pr�bom ukad�w towarzyszyy nieludzkie srogoci.

W kocu roku 1659 Iwan Chowaski ruszy naprz�d. Rozmi�t wojsko litewskie na lodzie jeziora Miadzio, wzbudzi w nim panik, wtargn a na tereny dzisiaj do Polski nalece. W samo Boe Narodzenie zdoby Zabud�w

i tam wszystkich w kociele na naboestwie zastawszy wyci, w plon nabra i wielk bardzo zdobycz otrzyma, a potem wkoo ju powolej po domach najdujc, gubi, mordowa.

Skrci potem na poudniowy wsch�d, min najpierw Brze, potem zawr�ci, bo zbieg przyni�s wiadomo, e rozradowana zaoga pije i bal wyprawia.

Postrzeono ich, ale ju na waach [...] Wpad nieprzyjaciel w zamek, a rotmistrz pieszy tacuje z pann Biegask [...] A tu te Moskwa adnemu nie pofolgowaa i najmniejszemu, tak e krwi zamek wszystek spyn. Jeno starszyzny trzech zostawiono ywcem, a wszystkich pod miecz puszczono.

Chowaski zaj Nowogr�dek, w marcu obieg silnie obwarowane Lachowicze. Jaki radonie przez wodza moskiewskiego powitany mag domorosy, mynarz z zawodu, przyrzek dopom�c czarami i „trzykro obszedszy w koo zamek surow nici opasa. Ale szatan nic przeciwko mocy Boej nie m�g dokaza, bo si potnie bronili..."

Chowaski da od ziemiastwa przysigi na wierno carowi. Tekst lubowania koczy si patetycznie i gronie: w razie odstpstwa ,,niech bd ukarany jako Kain jeszcze i na ziemi, niech otworzy si ziemia i pore mi, jako Datana i Abirona, i niech zaznam trdu..." Lecz kto zoy przysig, ten otrzymywa do rk „hramot", kt�rej najwaniejszy fragment brzmia tak:

I tego szlachcica nie zabija i nie grabi, i nie bra w niewol, take i ony jego, i dzieci, i majtnoci nie grabi, i nie czyni adnej szkody, poniewa on hosudarowi krzy caowa i przyrzeka wielkiemu hosudarowi wszelkie zapasy chlebowe.

152

Teza, e jedyny drogowskaz wschodni stanowia dla Rzeczypospolitej szlachecka dza odzyskania majtk�w, obroni si nie da. Mona byo pozosta w tych majtkach poddajc si pod rk carsk. Teksty powysze przytoczy w swym pamitniku Bogusaw Kazimierz Maskiewicz, waciciel Serwecza. Wraz z wielu innymi ziemianami zoy on przysig, hramot otrzyma, i z nieukojon tsknot spoglda na zach�d, nasuchiwa wieci o wojskach Obojga Narod�w.

Nakaniajc cara do oderwania Litwy od Polski nie zapomnia Gosiewski o daniu zwr�cenia woci tej szlachcie, kt�ra je podczas wojny potracia. Chopem paszczynianym orao si wtedy r�wnie dobrze - jeli nie lepiej! - w carstwie Aleksego Michajowicza, jak w kr�lestwie Jana Kazimierza. Piotr Pasek, brat stryjeczny naszego pamitnikarza, ,,pod carem moskiewskim poddastwo przyj i dobra wszystkie, od Moskwy zawojowane, trzyma w Smoleszczynie". Inni mogliby postpi podobnie, gdyby chodzio tylko o majtki.

Nie wolno tak ju cakiem zapomina, e Rzeczpospolita miaa zatwierdzone traktatami granice nie tylko na zachodzie, lecz r�wnie na wschodzie. Obejmoway one terytorium, na kt�rym panowa okrelony, zupenie r�ny ni gdzie indziej, styl ycia. Pastw, bez oporu godzcych si z gwaceniem granic, na og� nie spotykamy na wiecie.

Wspomnian przysig katolicka szlachta litewska musiaa skada przed duchownym prawosawnym. Polityka carska nie odznaczaa-si zbytni elastycznoci.

Pewnie, e podczas wojny, kiedy bray up i ywno oddziay regularne, a grasoway te bandy dezerter�w i zwyczajnych zb�j�w, praca na folwarku doznawaa utrudnie. Kto zapewni sobie zaog i zjedna jej komendanta, ten spokojnie zaora i zasia, bo wanie nadchodzia wiosna 1660 roku. Dziedzic, kt�ry za p�no poszed po rozum do gowy, gorzko biada nad stanem swej majtnoci:

Spalono mi w Serweczu dw�r m�j, swiron, gumna [...] strach byo przyjecha do domu, bo nacinanych tak biaych g�w, jak i mczyzn poddanych moich zastalimy niemao, kt�rych psy rozw�czyy i jady, e nie byo komu pochowa

- snuje wspomnienia Bogusaw Maskiewicz.

Sz�sty ju rok przewalaa si po Litwie wojna, a zwycizca nadal mia co zagarnia. Chowaski wyprawi z Nowogr�dka na wsch�d ogromny tabor zdobyczy. Wedug przesadzonych na pewno ocen wsp�czesnych liczy on pitnacie tysicy woz�w. Mieszkacom z g�ry zapowiedziano,

153

e do wojewody carskiego nie naley przychodzi ,,z goymi rkami". Od szlachty nowogr�dzkiej otrzyma wic Chowaski acuch zloty wagi dziesiciu funt�w, zlotem zdobiony rzd husarski tudzie „sztuk szafirow z diamentami wac funt�w sto pidziesit". Jego zastpca dosta „r� rubinow" i zlote bransolety. Rzeczy mniejszej wartoci, jak na przykad ksigi w srebro oprawne, sprzedawali onierze za byle grosz, najchtniej za w�dk.

Na Ukrainie dziaa w tym czasie Wasyl Szeremietiew. Moskwa ponownie przyja Kozak�w w poddastwo i zaraz pokazaa, e nie zamierza pobaa nieposusznym.

5 stycznia 1660 roku przywieziono do Subotowa zwoki Daniela Wyhowskiego, brata hetmana, stronnika Polski. Szczeg�owy opis, pozostawiony przez naocznego wiadka, informuje, w jaki spos�b odbyo si stracenie, kt�re nakaza sam car:

Naprz�d ciao w sztuki od knut�w pornite. Oczy wyupione i srebrem zalane, uszy widrem wywiercone i srebrem zalane. Palce poprzyrzynane. ydki u n�g w sztuki po yle rozebrane, niesychane zgoa okruciestwo...

O brzeg trumny bia gow wdowa po mczenniku, rodzona c�rka Bohdana Chmielnickiego. By w�wczas w Subotowie obecny jej brat, Jerzy, od niedawna znowu hetman zaporoski.

Car postanowi utrzyma Ukrain za wszelk cen. W tym celu armia jego miaa wtargn daleko na zach�d, w ziemie polskie. Szeremietiew zapowiada poch�d na Krak�w. Razem z wojskami moskiewskimi szli niemal wszyscy Kozacy, take i ci, co jak Pawe Tetera w gbi ducha szczerze sprzyjali Janowi Kazimierzowi. Strony polskiej trzyma si Iwan Wyhowski, wieo mianowany wojewod kijowskim, senatorem.

W maju Rzeczpospolita zawara w Oliwie pok�j ze Szwecj. Wyludniona Korona Polska moga teraz zaj si wypenianiem zobowiza, przyjtych dobrowolnie przy zawieraniu najpierwszej unii z Litw. Sfatygowani „Duczykowie" oraz inne chorgwie Stefana Czarnieckiego poszy wspiera Pawa Sapieh.

Na wie o ich marszu Chowaski ruszy spod Lachowicz ku Sonimowi. Spotkanie nastpio 28 czerwca pod wsi Poonka.

Bra w nim udzia Jan Chryzostom Pasek. To, co napisa o dziaaniach prawego z koroniarzy si skadajcego skrzyda wojsk, kt�re przebrno topiel i uderzyo szar, da si odnie do caej bitwy:

154

Ale przecie wszystkim impetem poszlimy na nich, bomy wiedzieli, e trzeba byo ledwie nie wszystkim gin, gdybymy mieli byli ty poda. Ale juemy tak olep w ogie leli, emy si tak z nimi zmieszali jako ziarno z sieczk, bo ju trudno byo inaczej.

Iwan Chowaski, „dwa razy w eb city", uszed z niedobitkami jazdy. Doborowa piechota carska zasieka si w lasku brzozowym.

Otoczono ich tedy dokoa armat i piechot, bo obrzednia bya owa brzezina. Dawano do nich ognia z dzia, e na wylot kule przechodziy i na t, i na t stron, a potem jak ich to zdebilitowano z armaty, dopiero ze wszystkich stron uderzono w nich, w pie wycito. Trudno te krwie ludzkiej w kupie widzie, jako tam byo, bo lud bardzo gsto sta i tak zgin, e trup na trupie pad, a do tego owa brzezina na pag�rku bya, to tak krew laa si stamtd strumieniem, wanie jak owo po gstym deszczu woda.

Pasek przesadzi, tej piechoty byo kilka tysicy, a nie osiemnacie.

Wkr�tce wodzowie wjechali do uwolnionych Lachowicz. Czarniecki, witany znacznie gorcej ni Sapieha, „zatula uszy czapk", syszc okrzyki: „Zbawicielu nasz!" Za jec�w, kt�rych poodbiera od wasnych onierzy, wzi podobno w przyszoci dwa miliony zotych. Pan Pasek poprzesta musia na zdobycznych koniach i drobnym upie, takim jak „chrest pikny bardzo", rubinami sadzony, drogocenne szable, pistolety oprawne w heban i srebro. Braca, nastrczajcego si z wykupem w wysokoci pidziesiciu tysicy zotych, przyszo odda wojewodzie ruskiemu.

W lipcu rozpoczto oblenie Borysowa, kt�ry obroni si podobnie jak Mohylew. Skapituloway za to Szk�w, Orsza i Kopy. Podjazdy Aleksandra Hilarego Poubiskiego dotary w poblie Smoleska. W padzierniku nierozstrzygnita bitwa nad rzek Basi zakoczya powaniejsze operacje.

Przed kilku miesicami Chowaski po swojemu obchodzi Boe Narodzenie w Zabudowie, teraz zepchnito go za Berezyn .nad g�rny Dniepr. Wojsko Rzeczypospolitej jakby nabrao ducha po potopie, walczyo o niebo lepiej ni przed szeciu laty, gdy car Aleksy obiegi Smolesk. Zwaszcza koroniarze rozarli si, przewyszali zaciekoci Litwin�w.

Wilna nie zdoano jednak cakowicie odebra. W maju wtargn do na kr�tko pukownik Siesicki, w lipcu obieg stolic obony litewski Micha Pac, kt�ry sforsowa mury miejskie i zmusi nieprzyjaciela do zawarcia si w obrbie obu zamk�w wileskich. Rozpoczo si oblenie, majce potrwa siedemnacie miesicy. Nieprzebrane zapasy zgromadzi w warowniach wileskich ich bardzo okrutny komendant, Danio Myszacki.

Jeszcze wikszego wysiku, ni opisana pomoc dla Litwy, dokonaa wykrwawiona Korona na Ukrainie. I sukces by bez por�wnania znaczniejszy,

155

aczkolwiek wydarzenia rozwijay si pocztkowo do niemrawo. Stanisaw Rewera Potocki rozkazywa trzydziestu dw�m tysicom onierzy, mia ponadto wsparcie w postaci dwudziestu tysicy szabel tatarskich. Znaczna potga! Szeremietiew prowadzi mniej wicej tyle wojska carskiego. Jerzy Chmielnicki - zwany potocznie Chmielniczek - wi�d czterdzieci tysicy Kozak�w. R�wnie artyleria moskiewska przewaaa liczebnie nad polsk: pidziesit dzia na czterdzieci.

Stary, dziewity krzyyk dwigajcy hetman wielki sprawowa dow�dztwo nominalne. Waciwym kierownikiem operacji by Jerzy Lubomirski. Do podkomendnych nalea Jan Sobieski, a pr�cz niego Dymitr Winiowiecki, Jan Sapieha oraz Iwan Wyhowski.

Starcia rozpoczy si we wrzeniu, strona polska od razu wzia g�r. Szeremietiew da si wkr�tce otoczy i przygwodzi do miejsca pod Cudnowem. Spieszcego z pomoc Chmielniczk pobi Lubomirski czci swych si pod Sobodyszczami. Skutek bitwy okaza si cakiem surrealistyczny. Kozacy znowu zmienili front, uznali si za wiernych poddanych Jana Kazimierza.

Polska doranie odniosa korzy bardzo znaczn, lecz pomimo to nie mona inaczej ni z gorycz i politowaniem rozmyla o politycznej fantastyce postpowania Ukraic�w. Losy licznego, zdolnego jak i wszelkie inne narodu zataczay dziwne p�kola. Oto dokadne daty: 22 maja 1659 roku zaprzysienie Unii Hadziackiej w Warszawie, 27 padziernika wznowienie lubowa perejasawskich na rzecz cara, 19 padziernika 1660 roku - w namiocie hetmana Potockiego pod Cudnowem - uroczysta przysiga na wierno kr�lowi Polski. W przecigu siedemnastu miesicy trzy zwroty o sto osiemdziesit stopni... bez adnej gwarancji trwaoci i cudnowskiego take cudu. W tych warunkach zadanie tak delikatne i trudne, jak obmylone w Hadziaczu i w Warszawie pojednanie, rozwizane by nie mogo adn miar.

Unia Polski z Litw okrzepa, pomimo wszystkich bd�w, kr�tkowzrocznoci, zachannoci i egoizmu partner�w. Stao si tak dlatego, e obydwie strony posiaday tradycje bytu pastwowego, a wic elita ich umiaa myle politycznie. Zaporou brakowao zaprawy w tym kunszcie. Bohdan Chmielnicki by niewtpliwie znakomitym organizatorem i wodzem, zapewne i politykiem r�wnie. Lecz mariae i rozwody kolejno z Tatarami, Turcj, Rzeczpospolit, Moskw, Szwecj i Siedmiogrodem - to nie powinno byo trwa bez koca. Gra na wielu instrumentach cenna jest tylko wtedy, gdy prowadzi do realnego celu. Sawny hetman zaporoski nie zdy osadzi los�w Ukrainy w adnej rzeczywistoci - ani w federacyjnej, polsko-litewskiej, ani w moskiewskiej, ani w tatarskiej.

156

Jego nastpcy szli w lady mistrza, nadal usiowali uprawia gr, naprawd za robili wszystko, co mogli, aby przygotowa rozbi�r Ukrainy. Szeremietiew mia tyle danych na dojcie do Krakowa, co Potocki na zdobycie Moskwy. Car i kr�l mogli si jeszcze dugo boryka lecz ostatecznie musieli zawrze jaki pok�j. Przedmiotem ich sporu bya Ukraina... Kozacy najpierw pomogli Szeremietiewowi zapdzi si sporo na zach�d, potem odstpili go w chwili krytycznej.

W namiocie hetmana Rewery zawarto „ugod cudnowsk". Potwierdzaa ona warunki hadziackie, z wyjtkiem tych punkt�w, kt�re odnosiy si do Ksistwa Ruskiego. Napisano, e samo Wojsko Zaporoskie uznaje owe paragrafy za mniej wane. Biorc pod uwag to, co si dziao od czasu ogoszenia Unii, przyjdzie uzna t argumentacj za odpowiadajc prawdzie.

Ukraina nie rozporzdzaa ju intelektem i usugami Jerzego Niemirycza, zgadzonego przez Kozak�w Cieciury. W obozie polskim znajdowa si inny Niemirycz, Stefan, brat tamtego, wyznaczony ongi na generaa artylerii Ksistwa Ruskiego. Walczy on pod Cudnowem, podczas pertraktacji o ugod zadeklarowa si „jako Polak, ale z mioci ku Narodowi Ukraiskiemu i jednej krwi". By arianinem, a nie prawosawnym. Wkr�tce opuci mia Rzeczpospolit, by osi pod Kostrzyniem.

Szeremietiew, pozostawiony przez Kozak�w wasnemu losowi, znalaz si w pooeniu bez wyjcia. Warowny ob�z szczelnie otoczony ze wszystkich stron, pozbawiony ywnoci, wody i opau, miadony przez artyleri, nie m�g broni si dugo, 1 listopada zaczto pertraktowa, nazajutrz w�dz moskiewski podpisa niemiosierne punkta kapitulacji. Zobowiza si wyda wszystkie sztandary, dziaa i bro rczn a do siekier wcznie. Znacznie waniejsze byo przyrzeczenie zwr�cenia kr�lowi Kijowa, innych twierdz ukraiskich oraz Smoleska.

Niebywale korzystny dla Polski ukad wykonany by w peni nie m�g. Trudno sobie wyobrazi ksicia Romodanowskiego potulnie wynoszcego si z Kijowa do Moskwy, gdzie car zadaby rachunku. Monoci wymuszenia na razie nie byo. Zwyciskie wojsko Rewery Potockiego przedstawiao owej chodnej jesieni widok godny poaowania. Chorzy onierze marli na goej ziemi, niejeden towarzysz husarski szed na lee zimowe dwigajc siodo na grzbiecie, bo rumaka przyszo poprzednio zje, a pachokowie wyginli lub rozbiegli si. Zapisano, e dow�dcy okazywali mao serca zndzniaym podkomendnym.

Umowa zostaa zreszt naruszona od razu, i to przez zwycizc�w. Naleeli wszak do nich nie sami tylko Polacy, lecz i Tatarzy.

157

Z trudem udao si uchroni przed ich zemst Chmielniczek. Orda na nic si nie ogldajc uderzya na Kozak�w Cieciury, opuszczajcych ob�z moskiewski jeszcze przed jego kapitulacj. Ugoda cudnowska odnosia si bowiem i do nich, dotychczas nieprzejednanych. Kiedy Szeremietiew zoy or, siedemdziesiciu kilku onierzy polskich polego od szabel tatarskich. Zgodnie z rozkazem wojsko usiowao bowiem broni poddajcego si przeciwnika, nie da go w jasyr. Hetman uprzejmie goci Szeremietiewa przy swym stole, lecz okaza si bezradny. Wojewoda carski wsiad do karety, kt�r otoczyo zaraz trzystu ordyc�w, i pojecha do niewoli... na osiemnacie lat.

Kozackie przeskoki z obozu moskiewskiego do polskiego i z powrotem stanowiy rozrywk tym bardziej niebezpieczn, e na ziemi ukraiskiej obecny by ten trzeci. Chan tatarski, za kt�rym sta sutan. Padyszach pamita, e przyjmowa Bohdana Chmielnickiego w poddastwo, posiadacz prawdy absolutnej, wiecznej i wszystko wyjaniajcej ywi te - naturaln rzeczy kolej - odpowiednio szerokie uroszczenia wadcze. W Rzeczypospolitej, doranie z muzumanami sprzymierzonej, daway si cigle sysze gosy ostrzegawcze. Zar�wno pod Zborowem, jak pod Midzyboem czy Cudnowem Tatarzy pokazywali zby - co prawda za kadym razem komu innemu, lecz wedle jednej i tej samej metody. Rok 1660 nazwano u nas szczliwym. Rzeczpospolita, kt�ra dopiero co ulega caa niemal podbojowi, kt�rej wielkopolskie regiony straciy wicej ni poow mieszkac�w, kt�ra koron wasn chciaa paci za lito i pomoc, ta Rzeczpospolita zniosa teraz pod Poonk i Cudnowem dwie wielkie armie carskie, upokorzya Kozak�w, zwycisko zbliaa si ku swej dawnej granicy wschodniej. P�nocn, poudniow i zachodni ju bya odzyskaa. Nie trzeba nawet wspomina o cudzie. Historia po raz drugi od czas�w Stefana I pokazaa, jakie siy spay na oba uszy w pastwie, kt�rego nikt rzetelnie nie reorganizowa, od kiedy zamkn oczy Kazimierz Wielki. „Jest tyle si w narodzie, jest tyle mnogo ludzi" - pisa znacznie p�niej Stanisaw Wyspiaski, niesusznie uywajc czasu teraniejszego. Kto musi stale pracowa nad przetwarzaniem istniejcych mocy potencjalnych w kinetyczne, to znaczy takie - uywajc jzyka powszedniego kt�rymi mona rozporzdza dla dobra og�u. Lecz jeli powoany do owej roboty czynnik trudni si rozpraszaniem zasob�w materialnych, sabotowaniem i niszczeniem moralnych...

Ta ostania wzmiankowana czynno zasuguje na uwag szczeg�ln. Wojny kozackie, moskiewskie oraz potop szwedzki pod wzgldem materialnym zrujnoway pastwo ponad miar wyobrani. Sejmy, powoane do obmylania i gromadzenia rodk�w na dalsz obron, musiay,

158

naprawd koniecznie musiay zaczyna od zwalniania mieszkac�w spalonych miast od podatk�w, i to na lat wiele. Te same nieszczcia pod wzgldem moralnym wsadziy spoecznoci ostrog w bok. Zatwierdzi Uni Hadziack, powanie potraktowa projekt reformy wewntrznej, bi si w spos�b zaskakujco skuteczny mogli tylko ludzie surowo przywoani do porzdku i jako tako posuszni gosowi sumienia obywatelskiego. Na razie do pewnego stopnia posuszni...

Po Poonce i Cudnowie potrzebny by jeszcze jeden zgodny wysiek.

Kraj grzmia od sawy Stefana Czarnieckego i Jerzego Lubomirskiego. Dw�r dotychczas si nie zdecydowa, kt�remu z tych m�w powierzy rol g�wnego wspornika koterii francuskiej. Od rozstrzygnicia w tej mierze zaleay awanse, fawory, warszawskie i paryskie srebrniki. Wspomniani wojownicy musieli si wic wzajem na siebie boczy, a za kadym z nich stali uzbrojeni w karabele adherenci. Wanym, nawet decydujcym czynnikiem w naszym sporze wewntrznym stawa si zamieszkay do daleko Ludwik XIV. Bagano go, by przysa nad Wis dwadziecia cztery tysice swych muszkieter�w i innych drabant�w, on proponowa zbrojne usugi o poow mniejszej liczby Szwed�w.

Trzeba si powoa na cakiem wie opini Adama Kerstena, kt�ry stwierdza, e stronnictwu dworskiemu nie chodzio o adne og�lnie pojte dobro Rzeczypospolitej, lecz o spraw personaln - nastpstwo na tronie.

Wyb�r nastpcy za ycia kr�la by potrzebny. Doranie usunby zmor najbliszej wolnej elekcji, stworzyby bogosawiony precedens. Ale kandydatem naleao uczyni swojego czowieka, obywatela Rzeczypospolitej, bo tylko taki mia szans, o czym ju m�wio si, nawet pisao w kraju, i czego najblisza przyszo miaa dowie w dziedzinie fakt�w urzeczywistnionych. Sztuka rzdzenia polega midzy innymi na umiejtnoci dostrzegania pyncych prd�w oraz na trafnej ich ocenie.

4 lipca 1661 roku Jan Kazimierz wygosi w sejmie synn mow, w kt�rej zapowiedzia rozbi�r pastwa pomidzy Prusy, Austri i Moskw. Przepowiednia zicia si w wiek p�niej, lecz z powod�w zupenie innych, ni brak zgody na oddanie korony Francuzowi. O jasnowidzeniu trudno m�wi, zauway natomiast wypadnie, e kr�l i jego stronnicy wyjtkowo bezmylnie wybrali chwil do wygaszania ostrzee. Obrady sejmu zaczy si 2 maja. W sze dni p�niej Czarniecki oddawa na zamku zdobyte sztandary, prezentowa poprzystrajanych w jedwabie jec�w, przez dwie godziny perorowa na temat swych przewag, po czym sucha pochwalnej oracji kanclerza. W pocztkach czerwca znowu odbya si podobna uroczysto, kt�rej bohaterami byli tym razem hetmani. Po raz drugi widziaa Warszawa snopy chorgwi, upy, brac�w...

159

Najpierw upojenie tryumfem, potem aobne wieszczenia. Nie bardzo zrcznie. Proroctwa te trzeba inscenizowa.

O zniesieniu liberum veto ju si w og�le nie m�wio. Sejm uchwali ogromne podatki i pogrzeba spraw wyboru nastpcy Jana Kazimierza. Nie dokona i nie postanowi elekcji, a koniunktura zmienia si tak bardzo, e legalne zaatwienie tej sprawy stao si niemoliwe.

Pomimo wszystkich zatarg�w, pomimo rozjtrzenia, zdecydowana wikszo sejmowa skaniaa si wtedy do wniosku o wyborze nastpcy za ycia poprzednika. Oponowaa grupa cakiem nieliczna. Fakt ten poucza do chyba jasno, e najpierw trzeba byo znie liberum veto, a dopiero potem obala zasad wolnej elekcji. Ludwika Maria zachowywaa si tak, jakby liczya na moliwo skonienia magnat�w do jednomylnoci.

Wojsko koronne odeszo z Ukrainy burzc si gronie i dajc zapaty wysug, wkr�tce utworzyo Zwizek wicony, kt�ry znalaz odpowiednik i na Litwie. Przewana cz oddzia�w Czarnieckiego odstpia swego wodza, stronnika kr�la, i przyczya si do konfederat�w.

Pooenie byoby mniej grone, gdyby chodzio tylko o pienidze. Zwizek wicony stan z czasem murem przeciwko kandydaturze francuskiej. Machinacje dworu, kt�ry pr�bowa przekupi dow�dc�w, straszy to Szwedami, to Tatarami lub Kozakami, jtrzyy coraz to bardziej. Partia dworska skadaa si ze sprzedajnych magnat�w, prawdziwych zwolennik�w i zajadych obroc�w zotej wolnoci. Zwizek wicony jednoczy przewanie szar bra szlacheck, nasz „stan trzeci". Ukad si powinien by wyglda odwrotnie.

Jesieni kr�l wraz z Czarnieckim ruszyli na Litw i odnieli powodzenie pod Kuszlikami koo Poocka, gdzie pobili Dogorukiego. 2 grudnia pady zamki wileskie. Ich komendant, Danio Myszacki, skazany zosta na mier za zbrodnie, jakich si dopuszcza na ludnoci cywilnej. Zasada odpowiedzialnoci za przestpstwa wojenne nie jest wic wynalazkiem naszych czas�w. Wileskie podanie gosi, e ci wojewod jego wasny kucharz, bo nikt inny papra si tym nie chcia. W rachunkach miejskich naprawd nie ma notatki o wydatku na t egzekucj, katowi za z reguy naleaa si gratyfikacja, nie liczc ju ekspensu na poch�wek. Widocznie wadze wojskowe wziy wszystko na siebie.

Rok 1661 nie pogorszy pooenia we wzgldzie strategicznym, przyni�s dalsze sukcesy. Za to pooenie polityczne wewntrz kraju gmatwao si strasznie, utrudniajc dalszy wysiek. Zwoany w lutym 1662 roku sejm uzna za wroga ojczyzny kadego, kto nadal dy bdzie do elekcji vivente rege.

160

Stronnictwo Ludwiki Marii nie zaniechao jednak dziaalnoci, kt�ra nabraa teraz charakteru konspiracji.

Spisek we wasnym pastwie i wbrew jego prawom ma swe koniecznoci. Musi posugiwa si korupcj, siga po obc pomoc. Ambicje personalne graj w nim z reguy rol bardzo znaczn. Jerzego Lubomirskiego wabiono buaw wielk, pensj roczn, upami solnymi oraz Paacem Ujazdowskim, jego syna - buaw poln i rk kuzynki kr�lowej.

Od wiosny 1662 roku oddziay stron obu manewroway po kraju tak, jakby lada chwila miao doj do starcia. cignite na Mazowsze puki Czarnieckiego obsadziy r�wnie Prag, chorgwie Zwizku wiconego zajy Piaseczno. Warszawa, w kt�rej koczy swe obrady sejm, fortyfikowaa si, zataczano dziaa na mury. Wojna domowa wisiaa w powietrzu, na razie nie doszo do niej waciwie dlatego, e nie chcieli jej konfederaci. Dw�r szed na ostre, myla o posikach francuskich, szwedzkich, tatarskich i kozackich. Mia po swojej stronie pozostajcy pod auspicjami Czarnieckiego Zwizek Pobony. Rzeczpospolita �wczesna bya ju w peni pastwem ideologicznym, wszystko w niej nosi musiao stempelek prawowiernoci. Firmowa on rzeczy, przed kt�rymi cofnby si libertyski Renesans.

W kwietniu powr�ci z niewoli Wincenty Gosiewski, wymieniony na piciu wojewod�w moskiewskich. Kraj przywita hetmana radonie, zwaszcza Litwa saa mu hody pod nogi. 29 padziernika Gosiewski y przesta, zamordowany w Ostryni koo Lidy przez wasnych onierzy, konfederat�w z litewskiego odamu Zwizku wiconego. M�wi si, e zosta rozstrzelany. Nie cakiem to odpowiada prawdzie. Uprowadzony z Wilna, otoczony rozartym tumem, hetman spowiada si przed ksidzem, siedzcym na kupie kamieni. Dwaj oficerowie pierwsi dali ognia z pistolet�w, potem kto chcia pali do rozcignitego na ziemi ciaa.

W tym samym czasie rozsiekano w Dubince Kazimierza eromskiego, kt�ry dotychczas marszakowa zwizkowi litewskiemu, aresztowany za zosta w wileskim kociele karmelit�w podczas naboestwa. Zbrodnia nie usza jednak bezkarnie. W dwa lata p�niej sejm skaza jej sprawc�w na mier. Wyrok wykonano 4 marca 1665 roku. Wr�d straconych znajdowa si g�wny winowajca, Konstanty Kotowski. "

Wincenty Gosiewski, Kazimierz eromski, Konstanty Kotowski... Wszyscy trzej byli bohaterami niedawnej wojny ze Szwecj. Pouczenia moralne, udzielone przez potop, poszy na marne.

Gosiewski wkr�tce po powrocie z hiewoli da si zjedna stronnictwu francuskiemu, za co - jak ustali Adam Przybo - otrzyma mia od Ludwika XIV

161

osiemnacie tysicy liwr�w i milion talar�w oraz starostwo w przyszoci, po elekcji ksicia d'Enghien. Wbrew wieutkiej ustawie sejmowej zobowiza si kocieln przysig do rozoenia od wewntrz zwizku litewskiego, by uatwi wprowadzenie Francuza na tron. Kazimierz eromski wsp�dziaa z hetmanem, a zamierzenia ich wyszy na jaw.

Kiedy na dworze opracowywano plan rozprawy zbrojnej z konfederatami, w tajnej naradzie - opr�cz Czarnieckiego i cudzoziemskich oficer�w zacinych - uczestniczy wiceadmira szwedzki, Gustaw Wrangel. Na pocztku 1663 roku uknowany zosta zamach na ycie Jerzego Lubomirskiego i przyw�dc�w konfederackich. Hetman polny ocala wraz z towarzyszami, bo w ostatniej chwili zdy wyjecha ze Lwowa.

Do wojny domowej na razie nie doszo, bo Zwizek wicony jej nie chcia, aczkolwiek partia Ludwiki Marii nie mika i nie ustawaa w nacisku. Pienine pretensje wojska czciowo zaspokojono, pod naciskiem armii kr�lewskiej oraz groby uderzenia Kozak�w i Tatar�w zawarto ugodowy traktat jaworowski. W lipcu nastpio spalenie aktu konfederacji i ceremonia pojednania... w atmosferze nadal trwajcej zajadlej nieufnoci.

W sierpniu 1663 roku Rzeczpospolita uzyskaa nareszcie swobod rk, moga energiczniej si zaj wojn na wschodzie. W padzierniku wjedajcego do Biaej Cerkwi Jana Kazimierza uroczycie powita archimandryta tamtejszy, Gedeon. By nim m dawny hetman zaporoski, Jerzy Chmielnicki.

Sprawy Ukrainy znowu przedstawiay obraz a do przesady urozmaicony. Po Cudnowie przyszy rozbi�r tego kraju zarysowywa si coraz wyraniej, szo ku niemu ju nieuchronnie, czemu znakomicie sprzyjao postpowanie przyw�dc�w kozackich, kt�re Zbigniew W�jcik nie zawaha si nazwa gupot.

Sejm roku 1661 penymi garciami rozda nobilitacje, godnoci i dobra ziemskie. Polska panowaa na prawym brzegu Dniepru, Moskwa na lewym. Tutaj objawiay si sympatie do cara, tam do kr�la. Atamanowie zadnieprzascy, Wasyl Zolotareko i Joachim Somko, zawzicie walczyli pomidzy sob. W teori sprzyjali Kremlowi, w rzeczywistoci wcale nie cieszyli si jego zaufaniem. Ich marzenia o niezawisoci byy mrzonkami, Ukraina nie miaa ani jednej szansy utworzenia pastwa zupenie odrbnego, gdy sprawy jej zanadto interesoway wszystkie trzy obramiajce j pastwa - Rzeczpospolit, Moskw i Krym. Najlepsze, federacyjne rozwizanie zaofiarowaa odepchnita i zmarnowana Unia Hadziacka. Hojny dla Ukraic�w sejm koncepcji Ksistwa Ruskiego ju nie wznowi.

162

Ustawiczny kozacki kontredans sprzyja najtpszym wr�d Polak�w.

Moskwa znalaza sobie swojego czowieka na samym Zaporou. By nim Iwan Brzuchowiecki, o kt�rego pochodzeniu r�nie m�wiono. Jedni uwaali go za Polaka, inni za wychrzczonego yda. Nie przebiera on w rodkach, demagogiem okaza si pierwszorzdnym. Oeniony z rosyjsk arystokratk, gosi ultraludowe haso walki z ,,karmazynami", osobist za pozycj umacnia bezwzgldnie.

Jerzy Chmielnicki bez powodzenia pr�bowa wypraw na Zadnieprze, dozna przy okazji bolesnej poraki pod Kaniowem. W styczniu 1663 roku wypeni lub, kt�ry zoy pod Sobodyszczami, przeraony zaciekoci szturmu polskiego na ob�z kozacki: zrzek si godnoci wieckiej i wstpi midzy mnichy, jako Gedeon. W nowym stanie awansowa szybko, po kilku miesicach zosta archimandryt. Hetmastwo na prawobrzeu wzi po nim szczerze oddany Rzeczypospolitej Pawe Tetera, onaty z wdow po umczonym Danielu Wyhowskim, de domo Chmielnick. Na Zadnieprzu pochwyci buaw Brzuchowiecki, Zootarek i Somk stracono.

Byo to w czerwcu 1663 roku. W sierpniu due siy polsko-tatarsko-kozackie ruszyy na p�nocny wsch�d, gdzie poczy si z nimi mieli Litwini pod swym hetmanem polnym, Michaem Pacem. Z trudem i byle jak zaklajstrowany sp�r wewntrzny da zna o sobie. Wojsko nie ufao ju Czarnieckiemu, woao o Lubomirskiego, kt�ry zosta w Polsce i brudzi. Mnoyy si dezercje, wybuchay bunty. Jeden z nich by tak grony, e zwycizca spod Warki, bohater ekspedycji duskiej musia ucieka przed wasn piechot. „Ju fortuna insza, serce insze i dyspozycja insza, nie to, co przed zwizkiem" - pisze Pasek, uczestnik owej kampanii.

Wytyczono wyprawie cel nie lada jaki: Moskw. Jan Kazimierz istotnie przekroczy w zimie granice jej pastwa, dochodzc do Siewska. Pozostawiony na Ukrainie Jan Sobieski dotar do Worskli. Zdobycie Kremla, ostateczne pokonanie Aleksego Michajowicza zaliczao si jednak do zada niewykonalnych. Wojska rosyjskie zastosoway taktyk, kt�ra w odlegej przyszoci miaa wici gone na caym wiecie tryumfy.- Nie przyjmoway generalnej bitwy w polu. Przeciwnik wykrwawia si przy szturmowaniu zamk�w, kt�rych kilka zdoby, marnia wr�d trud�w kampanii zimowej. W nocy z 29 lutego na 1 marca 1664 roku doszo midzy Worocem a Siewskiem do spotkania z g�wnymi siami nieprzyjaciela. Ale ksi Grzegorz Romodanowski zawar si w obwarowanym obozie, do rozprawy nie stan. Przyszo zrobi rzecz absolutnie ju nieuniknion, czyli rozpocz odwr�t.

163

Kampania nie osigna zamierzonego celu strategicznego, bya jednak waka pod wzgldem politycznym. Przem�wia za koniecznoci zawarcia pokoju z osabionym wprawdzie, lecz nie pokonanym carem. Zdumiewajco wiele osigna jednak Rzeczpospolita, kt�ra zaledwie przed omiu laty utracia wszystkie swe stolice i prawie cae terytorium, skrwawia okropnie, potem za stana na progu wojny domowej! Musiaa teraz pertraktowa z Aleksym, trzymajcym w rku Kij�w i Smolesk, lecz ju nie Wilno, Brze czy Zabud�w.

Trzeba byo odchodzi z ziem moskiewskich take i dlatego, e na Ukrainie zakotowao si znowu. Osigna ona - pisze Zbigniew W�jcik - „taki stopie anarchii i rozprzenia, e nie byo wiadomo, kto moe nagle wypyn na powierzchni ycia tego kraju, kto moe nagle po kraj ten sign". Pawe Tetera zacz wkr�tce zaklina Jana Kazimierza, aby co rychlej zawiera pok�j z Moskw, gdy w przeciwnym razie o Ukrain pokusz si Tatarzy.

26 lutego 1664 roku Jan Kazimierz otrzyma od pozostawionego na zapleczu pukownika Sebastiana Machowskiego wiadomo r�wnie zwiz, jak treciw: „Wszystko Zadnieprze powstao w tyle Kr�la Jego Moci." Ponury zbieg okolicznoci sprawi, e dokadnie nazajutrz w obozie polskim pod Nowogrodem Siewierskim rozstrzelany zosta synny Iwan Bohun.

Po ugodzie cudnowskiej przeszed on na stron kr�lewsk, niezbyt lojalnie si sprawowa i poszed na rok do wizienia w Malborku. Uwolniony za instancj Tetery awansowa, zosta na Zadnieprzu hetmanem nakanym. Stracono go za spiski z Brzuchowieckim. Sawa Bohuna zapewnia mu przynajmniej honorowy rodzaj mierci. Towarzysze jego zginli na szubienicach.

16 marca Sebastian Machowski, dziaajc na mocy specjalnych penomocnictw kr�lewskich, rozstrzela w Kaniowie Iwana Wyhowskiego. Archimandryt Gedeona uwizi i odesa do Malborka, gdzie syn Bohdana, byy hetman zaporoski, przesiedzie mia trzy lata.

Wyhowskiego zgubiy jego spiski z Tatarami i z Bohunem.

Moskwa zamczya Daniela Wyhowskiego, kt�ry po pierwszej ugodzie perejasiawskiej znalaz si wr�d najwierniejszych carowi, Rzeczpospolita rozstrzelaa jego brata, Iwana, wsp�tw�rc Unii Hadziackiej. Najwymowniejsze s zawsze fakty. W danym wypadku pokazuj one, do czego prowadzia nieustanna kozacka gra...

W roku 1664 Stefan Czarniecki zaj si tym samym, co robi przed dziesiciu laty, czasu krwawych spacer�w, opiewanych wierszem przez Samuela ze Skrzypny Twardowskiego. Nowoci byo to przede wszystkim, e zajwszy Subot�w kaza wyrzuci z grobu zwoki Bohdana Chmielnickiego.

164

Or polski odnosi, owszem, sukcesy. Nie wszyscy si nimi upajali, o czym wiadczy chyba ton wypowiedzi Jana Chryzostoma Paska, nie tyle pogodnego gawdziarza, co twardego odaka, bestii prawie: „Stawiska okazyja bya i koo tej nie masz co pisa, i nie masz te w niej co chwali godnego." Paska zgorszyo pewnie, e Czarniecki dugo, bo od lipca do padziernika, oblega Stawiszcze, zanim je zmusi do kapitulacji. My sowa pamitnikarza moemy miao podnie do godnoci oceny historiozoficznej.

Czarniecki by wtedy wojewod kijowskim, kt�ry to urzd otrzyma po rozstrzelaniu Wyhowskiego. Bojowa jeszcze pod Medwinem i pod Lisiank, gdzie odni�s kt�r ju z kolei ran. Nie zdoby tych osiedli i drog na Bojark odszed do Biaej Cerkwi. Ostatnim jego czynem byo wyrnicie mieszkac�w zbuntowanego ponownie Stawiszcza i zburzenie miasta.

Kontury przyszoci zarysowyway si ju nieubaganie. Na prawym brzegu Dniepru braa g�r Rzeczpospolita, na lewym Moskwa. Marzenie o niepodlegej Ukrainie, rzdzonej przez wasn szlacht, przez Kozak�w przemienionych w ziemiastwo, rozwiewao si. Jak to. okreli Zbigniew W�jcik - tu pozosta miaa szlachecka Polska, tam bojarska Rosja.

W styczniu Jan Kazimierz odwoa do Polski strudzonego wojownika. Stefan Czarniecki ruszy w podr� chory. Na kr�tko przed wyjazdem, ju po obleniu Lisianki, jakoby to zosta ranny raz jeszcze, nie wiadomo kiedy i gdzie. 16 lutego 1665 roku zmar w Soko�wce w pobliu Lwowa. By ju wtedy hetmanem polnym koronnym, Jan Kazimierz obdarzy go bowiem buaw, wieo odjt przez sd sejmowy Jerzemu Lubomirskiemu.

Tak wic Stefan Czarniecki nie zdy stan do wyznaczonego mu zadania - przelawszy tyle krwi ukraiskiej zaj si wytaczaniem polskiej.

Sprawa powoania na tron „fircyka francuskiego" staa si znowu bardzo aktualna, bo tak wypado z rachub politycznych Ludwika XIV. Odmiana polegaa na tym, e kandydatem do korony okaza si z woli Parya ju nie ksi d'Enghien, lecz jego rodzic, sam Kondeusz Wielki. Francja upieraa si przy tym przedsiwziciu, bo pragna otoczy, wzi w kleszcze cesarza. Kombinacja teoretycznie przypomniaa wic czasy wyboru Henryka Walezego, ale w praktyce bardzo wiele si zmienio. Rzeczpospolita potrzebowaa pokoju, nie sta jej byo na podejmowanie nowych akcji, kt�re w danej sytuacji przynie mogy korzyci tylko silniejszemu z sojusznik�w, Francji. Fala niechci do obcych wzbieraa wr�d szarej szlachty tak, e jedynie przemoc moga posuy za tam.

W bardzo niedalekiej przyszoci Ludwik XIV mia zreszt dokona wolty i za najodpowiedniejszego dla Rzeczypospolitej wadc uzna niejakiego Filipa Wilhelma, ksicia, elektora neuburskiego,

165

Niemca, majcego siedzib w Duesseldorfie. M �w m�g zagrodzi wojskom habsburskim drog do Niderland�w, o kt�re walczya Francja, i std wanie przychylno, jak go obdarzy naszym kosztem Kr�l-Soce.

W XVI wieku - po wyganiciu Jagiellon�w - moga Rzeczpospolita bez obawy o utrat suwerennoci zaprasza na tron cudzoziemc�w. W sto lat p�niej, u schyku epoki Waz�w, byo jej to ju wzbronione.

Wadysaw Konopczyski twierdzi, ze to Ludwik XIV zada ostatecznej rozprawy z Jerzym Lubomirskim, kt�ry uchodzi za gow opozycji, lecz w gruncie rzeczy zajmowa stanowisko chwiejne, i sam podobno zamyla o koronie, co jeliby odpowiadao prawdzie, wiadczyoby dobrze o jego rozumie. Rzeczpospolita moga liczy wycznie na siebie i swoich ludzi.

W grudniu 1664 sd sejmowy skaza Jerzego Lubomirskiego na utrat czci, wszelkich dostojestw oraz banicj. Rol rozstrzygajc w tym trybunale odegray pienidze i namowy jezuit�w. Zarzucono Lubomirskiemu spiski i knowania z zagranic. Hieronim Radziejowski ju przed dwoma laty dozna by aski i przebaczenia.

Buaw poln wzi po skazanym Stefan Czarniecki, kt�ry ledwie zdy jej dotkn. Lask marszakowsk otrzyma Jan Sobieski, lecz odm�wi jej przyjcia, bo uwaa wyrok za niesprawiedliwy.

Ludwika Maria znalaza jednak spos�b na uagodzenie gronego wojownika. Pan chory koronny by bez pamici zakochany w pani wojewodzinie Janowej Zamoyskiej, de domo margrabiance Marii Kazimierze de la Grange d'Arquien, kt�r 7 kwietnia 1665 roku, w chwili idealnie dla zamys�w kr�lowej wygodnej, los obdarzy wdowiestwem. Wiadomo o tym jak niezawodny magnes cigna Sobieskiego z �kwi do Warszawy. 14 maja oblubiecy w najwikszej tajemnicy pobrali si w kaplicy zamkowej. Nic za darmo w polityce! Wraz z rk Marysieki musia pan Jan wzi i lask marszakowsk po Lubomirskim, kt�ry kiedy - pod Beresteczkiem - ocali mu ycie.

Nieprzecitne stado tym take r�nio si od powszednioci, e dwukrotnie stawao przed otarzem. 5 lipca tego roku jawnego a uroczystego lubu udzieli prawowitym maonkom nuncjusz Pignatelli, w niedalekiej przyszoci papie Innocenty XII. Tego r�wnie wymagaa polityka.

Tak wic w roku 1665 na dobre nabraa rozmachu przedziwna przygoda literatury polskiej. Sobieski omal nie co dzie sa do umiowanej listy,

166

a pisarzem okaza si r�wnie wietnym jak wodzem. On najlepiej dowi�d z mn�stwa pism �wczesnych krzyczcej prawdy, ze w szkoach ksiych dobrze uczono szacunku dla jzyka i posugiwania si nim. Moda kazaa szpikowa polszczyzn acin, ukada zdania w ozdobne rzekomo zawijasy, ale kady wiatlejszy troch szlachciura wiedzia, e nawet prywatnych episto nie wolno pisa byle jak. Wielu dzisiejszych zawodowc�w pi�ra mogoby z poytkiem bra korepetycje u ludzi XVII wieku, kt�rzy rozumieli, e jzyk narodu stanowi wito. acina, trzeba doda w celu wyjanienia, nie-bya u nas mow obc.

Listy Sobieskiego! Najczciej zaczynaj si tak jak ten, krelony w obozie wojennym, w pooeniu wrcz strasznym.

Jedyne duszy i serca kochanie, wszystkie na tym wiecie pociechy, najliczniejsza i najwdziczniejsza Marysieku, pani i dobrodziejko moja!

Najnieszczliwszy na wiecie prowadzc ywot, ju ledwie i pisa przed alem mog - bo jakie mi wiksze mogo potka nieszczcie, jako doczekawszy nad wszystkie podobiestwo i spodziewanie tej jedynej, kt�rejm sobie na tym wiecie yczy, szczliwoci, utraci j w mgnieniu prawie oka? Kto sobie m�g imaginowa, aby mona byo przey dzie jeden przez widzenia najliczniejszej mojej Jutrzenki - a ju nie dzie, nie tydzie, nie miesic, ale cae trawi si nieszczsne p� roku!

Niegodziwi Tatarzy! To oni przecie, pod jakimi obskurnymi Podhajcami, zatrudnili pana Jana czynnoci, kt�ra zrobia go przesawnym.

Lecz innym razem pierwsze zdania listu trafiaj w samo sedno spraw palcych dla og�u, precyzyjnie, kilku wycznie z konkretu utworzonymi kreskami, rysuj sytuacj kraju, pogronego w wojnie domowej:

Najliczniejsza i najukochasza duszy i serca pociecho!

Ju widz, e niepodobna nam co dobrego sprawi przed zdrad i nieyczliwoci. Ledwomy konkludowali ruszenie z czycy, zaraz tym, co tu [w Kodawie] byy, dano zna chorgwiom; i tak ten bieg, co im zna dawa, emy zdechego spod niego zastali konia. Chorgwie nasze przed p�nockiem dobrze przybiegy, ale ju nikogo nie zastay.

Zakochany w�dz nie tak ju cakiem da sobie oczy kieck zasoni. Panujce na ten temat wyobraenia grzesz banaln przesad. Wsaty, strojny i ogromny Sarmata by osobowoci mocno skomplikowan. Sobieski to raczj typowy �wczesny szlachcic z g�rnych sfer. Cechy wyksztaconego ziemianina wystpoway w nim w skali wyolbrzymionej. Zastanawiajcym zjawiskiem jest gruby tom jego korespondencji, kt�ra porusza cae mn�stwo temat�w - od uniesie miosnych po najbardziej zawie arkana polityki - maluje pasjonujco ciekaw panoram wsp�czesnoci. Fryderyk Nietzsche gosi, e maestwo polega na rozmowach...

167

Sarmata prowadzi dyskurs z Francuzk? Ale to jego epistoy s ciekawe, nie jej. Moe nie wszystkie stada w Rzeczypospolitej rozmawiay wycznie o udojach, progeniturze, krescencji tudzie o nieposuszestwie czeladzi.

Po im panu Jakubie Michaowskim - wojskim lubelskim, a p�niej kasztelanie bieckim - odziedziczya potomno kilka ,,znacznej objtoci ksig rkopimiennych". Wyb�r z nich, ogoszony w roku 1864 drukiem pod mylcym tytuem Ksigi pamitniczej, stanowi bezcenny, niczym nie zastpiony zbi�r dokument�w z czas�w powstania Chmielnickiego i potopu. Od deski do deski przewertowa go Henryk Sienkiewicz, to samo musi uczyni kady historyk zajmujcy si XVII stuleciem. Spisywanie tego rodzaju folia�w naleao do umiowanych zatrudnie wielu polskich szlachcic�w. Gromadzi taki jegomo dokumenty, teksty przem�wie, listy, diariusze i wszystko, co tylko rzeczy publicznych dotyczyo, po czym kopiowa, uwiecznia w okazaym tomie z herbem na okadce - „sobie a muzom". Kt� zarczy, e t czynnoci cnego pana ma nie interesowaa si r�wnie magnifika? Moe i pastwo Michaowscy pospou rozgldali si po panoramie wsp�czesnoci?

Komentujc listy Sobieskiego Tadeusz Boy-eleski napisa, e: „S tam subtelnoci miosne, kt�re na tle tej siedemnastowiecznej Polski wydaj si zadziwiajco egzotyczne..."

Jakiej Polski - prawdziwej czy wydumanej przez powieciopisarzy na obraz i podobiestwo im wsp�czesnej przecitnoci mieszczaskiej? Bo ta pierwsza Polska, rzeczywista, widziaa samob�jcz mio hetmana do podlotka. To Chodkiewicz oeni si w niemodym wieku, bo gwatem chcia syna. Koniecpolski ju go mia, i to dorosego, posagu te nie pragn. W por�wnaniu z nim Opaliscy byli niemal chudopachokami. Siedemnastowieczna Polska to Adam �kiewski, kt�ry zastrzeli si z nieszczliwej mioci - i z rozkazu surowego stryja-hetmana pochowany zosta w szczerym polu, z dala od cmentarza. To take kaplica Owicim�w w Kronie z nagrobnymi tablicami przyrodniego rodzestwa rozkochanego w sobie uczuciem jawnym i miertelnym. Stanisaw nie przey przecie zgonu Anny. XVII stulecie to obozowe orgie Mikoaja Potockiego, onierskie uciechy Paska, kt�ry przytula wygodzone Dunki, lecz take sonet Jana Andrzeja Morsztyna Do galernik�w.

Strapieni ludzie! le si z wami dzieje,

Lecz mio ze mn okrutniej poczyna:

Was czowiek, a mnie silny b�g zacina;

Wy macie wynij, jam bez tej nadzieje...

168

I wczeniejszy znacznie, ubogi w formie wiersz Jana Dominika Morolskiego, kt�ry z rozpaczy j si pi�ra:

O mioci, mioci, gdziekolwiek prawdziwa

Z twoich ogni�w acucha i mier nie przerywa.

Poezja XVII wieku nie degraduje list�w Jana Sobieskiego. Pozbawia je tylko znamion egzotyki.

Wkr�tce po swym pierwszym lubie nowoeniec ruszy na poudnie kraju, by dziaa przeciwko Lubomirskiemu, kt�ry zaraz po wyroku wyjecha za granic, lecz 30 kwietnia na czele omiuset zacinych onierzy niemieckich powr�ci do Polski. Buntownik wkroczy od poudnia, troch podobn drog, co Jan Kazimierz przed dziesiciu laty, czoobitnie wtedy przez niego wanie witany. Sobieski rzeczowo doni�s onie, e „Nikt ni o czym nie myli; kady w domu, na rzeczy patrzc, siedzi. yczliwoci ku Panu i najmniejszego podobiestwa nie masz..." Co prawda, szlachta nie rwaa si r�wnie do popierania rebelizanta, lecz po jego stronie stana znaczna cz wojska, znowu zorganizowana w „Zwizek".

Zacza si gonitwa po wyniszczonych wojew�dztwach, dzieo szwedzkie doznawao uzupenienia. Zwaszcza monarsze chorgwie poczynay sobie ostro, jtrzc dziedzic�w i pchajc ich do wrogiego obozu. onierze „jakoby ich z dziesici chlew�w wywar, tak godni i tak sia jedli, rabunki wielkie czynili". 4 wrzenia 1665 roku - niemal w dziesiciolecie synnej obrony Czstochowy - doszo pod murami klasztoru do batalii. Konfederaci przycisnli ludzi kr�lewskich do twierdzy, mnisi za potraktowali ich w zasadzie tak samo, jak ongi zacinych generaa Muellera. Szczelnie zatrzasnli bramy. Sigajc przez krawdzie mur�w przyjmowali tylko sztandary, podawane przez zrozpaczonych chorych. „Lubomirszczykowie" sprawili okrutn ani Litwinom, Wielkie Ksistwo opowiedziao si bowiem przy Janie Kazimierzu.

Nasieczono gwat, z koni pospychano, z sukien, z pancerz�w poodzierano na sromot, drugich kaczugami cito i tak z nich piechot uczyniono i wolno do kr�la puszczono; starszyzn jednak, rotmistrz�w, pukownik�w, pobrano

- z jawn luboci rozpisuje si Pasek, walczcy przeciwko Lubomirskiemu!

169

Dostao si wtedy do niewoli a trzech czonk�w rodziny Pac�w, kt�ra zaczynaa na Litwie przejmowa rol odgrywan dotychczas przez Radziwi�w. Znajdujc si na dorobku dopiero, suya monarsze, ale nie miao to potrwa zbyt dugo. Dokonywaa si w Wielkim Ksistwie powana przemiana, lecz Rzeczpospolita nic na tym nie zyskaa, e Gozdawa doranie przyguszya Trby. Kanclerzem litewskim by w�wczas Krzysztof Zygmunt Pac, Michaa Kazimierza - hetmana polnego i wojewod wileskiego - czekaa w najbliszej przyszoci buawa wielka. Mikoaj Stefan Pac piastowa urzd wojewody trockiego, wiele innych godnoci przyozdabiao famili, przeciwko kt�rej formowa si, oczywicie, zacza koalicja zawistnych Ogiskich, Radziwi�w, Sapieh�w.

W listopadzie zawarto ukad pod wielkopolskim Palczynem. Lubomirski ucaowa do Jana Kazimierza, przyrzek rozpuci swe puki i wyjecha z kraju. Uda si rzeczywicie do Wrocawia, ale nie oznaczao to pokoju. Obie strony nabieray tchu, skrzepiay si. To samo dziao si z praktyk liberum veto, kt�re przed kilku zaledwie laty mogo by wyklte raz na zawsze. Sejmy zrywano jeden po drugim, bo i jake miao by inaczej podczas wojny domowej, spisku i nieprzebierajcej w rodkach walki fakcyjnej. Nadal szo o elekcj oraz o zadouczynienie dla tych, co w imi zotej wolnoci wystpowali przeciwko niej, to znaczy o przywr�cenie Jerzego Lubomirskiego do czci, majtk�w, laski marszakowskiej i buawy hetmaskiej. Jan Kazimierz got�w by da papierowe zarczenie wyrzeczenia si elekcji, odmawia zwr�cenia buntownikowi urzd�w.

Decydujca chwila przypada 13 lipca 1666 roku. Pod Mtwami w pobliu Inowrocawia cigajce przeciwnika wojsko kr�lewskie zaczo si przeprawia przez Note, spdziwszy sabe oddziay osonowe. Rozlewisko byo szerokie na wier mili, a br�d ciasny: „Miejsce tylko jedne do przebycia, a tak gbokie, e ko w kilku miejscach spyn musia." Sterczcy po drugiej stronie pag�rek zasania przedpole. Przebyo ju rzek siedem regiment�w dragoskich, trzy puki jazdy polskiego autoramentu, nieco piechoty i dzia, kiedy zza owego wzniesienia wywalia si nagle awa kawalerii, rozcignitej tatarskim obyczajem w szeroki p�ksiyc. „Lubomirszczykowie" pdzili do szary jak wciekli, nak�ciwszy si przedtem o zaszczyt nacierania w pierwszym szeregu. Zaskoczenie byo zupene, nie pom�g na nie nawet talent Jana Sobieskiego, kt�ry te Note przebrn i jeszcze si ,,z wody by nie otrzs".

Posuchajmy trzech tylko zda, napisanych przez Wadysawa Czapliskiego, trzymajcego si rygor�w naukowych historyka:

170

Dugo tumiona zawzito i nienawi ku francuskim przybdom, ku caej tej klice dworskich oligarch�w, wybucha teraz jasnym pomieniem i szalaa lepa po zakrwawionym polu. Na przeciwlege wybrzee wyjecha kr�l i z maego wzg�rza patrzy na wycinanie swych najlepszych chorgwi. Wski br�d, zawalony uciekajcymi, nie dozwala nie pomocy.

Pod Mtwami wygin kwiat armii, zahartowani w Polsce, w Danii i na Ukrainie onierze Stefana Czarnieckiego. Plon bitwy porachowano dokadnie. Na polu leay trzy tysice osiemset siedemdziesit trzy trupy. Obejrzano je dokadnie, bo zaiste byo na co patrze. Pisze Sobieski: „Jednego nie najduj ciaa, eby czterdziestu nie mia mie w sobie raz�w, bo i po mierci nad ciaami si pastwili." Jec�w „zawi�dszy za g�r, nie cinali, ale rbali na sztuki [...] Ciao nieboszczyka St. Germaina znaleziono w bocie a nazajutrz, kt�ry w samej gowie mia wicej raz�w nieli pitnacie."

Zamiast uzdrowienia Rzeczypospolitej, zupenie moliwego po potopie, nastpia rze pod Mtwami. Fatalny pomys oddania korony polskiej cudzoziemcowi i obdny up�r w tej sprawie najpierw umierci projekt zniesienia liberum veto, potem umocni zot wolno, bo przypomnia, e mona jej broni szabl, mordowa bez litoci i swoich take. Na pocztku epoki Waz�w proaustriackie postpowanie Zygmunta sprowokowao rokosz Zebrzydowskiego. U jej schyku profrancuskie dziaania Ludwiki Marii, wlokcej za sob maonka, spowodoway rokosz Lubomirskiego. Nie jest wane, czego chcia eks-marszaek, te spiskujcy z zagranic, zdemoralizowany magnat. Najistotniejsze, e po wojnach, co wypeniy cay niemal wiek XVII, adna sia nie moga narzuci szlachcie obcego na pana. Kto usiowa pyn wbrew temu prdowi, ten musia wyldowa na brodzie pod Mtwami.

Zacieko szlachty, jej ksenofobia... jake blado te sowa wyraaj sw �wczesn tre. Trzeba sign po pamitnik Paska, kt�ry pod Mtwami bi si pod sztandarem kr�la, lecz w ksice swej umieci czyj paszkwil na jednego z przyw�dc�w stronnictwa kr�lewskiego:

wicie si na pasterstwo owczarni Chrystusowej: ja bym" tobie i kmieciej obory, gdzie krowy stoj, nie da w komend. Dobrze to w tobie upatrzy wielki i pierwszy w tej Rzpltej senator, JMo pan kasztelan krakowski [Stanisaw Warszycki], kiedy w licie swoim te do ciebie protulit sowa: „Trzeba by na WMMPana takiego drewna, kt�rego by sutanna, cho z najduszym ogonem, nie przykrya."

Alokucje te zwr�cone byy do Mikoaja Pramowskiego, arcybiskupa Gniezna, od kwietnia 1666 roku prymasa Polski! Autorami ich byli ludzie w wierze katolickiej okrutnie arliwi. Przytoczone zostay obelgi najlejsze, bo nie warto cytowa zwrot�w, jakich zazwyczaj uywaj pijani wachmistrze.

171

Pramowski cign je na siebie nie dlatego, e robi karier. To bya rzecz zwyczajna. Arcybiskup nalea do wodzirej�w koterii francuskiej.

Rze jakby otrzewia swych winowajc�w i uczestnik�w. Po obu stronach ton zagodnia, zaczy si uprzejme gesty pojednawcze, nawet umiechy. Namawia do zgody ambasador Austrii. 31 lipca zawarto w gonicach ukad na warunkach, kt�re z pozoru wcale nie wiadczyy o przegranej kr�la. Jan Kazimierz ogasza powszechn amnesti, zapowiada zaspokojenie finansowych pretensji wojska i nagrodzenie szk�d. Na papierze wyrzeka si elekcji vivente rege. Jerzy Lubomirski, przywr�cony do czci, lecz nie do urzd�w, mia przeprosi pana i p�j na wygnanie.

Kr�l przegra zatem pod Mtwami, po czym uoy si z buntownikami na tych samych kondycjach, kt�re im proponowa przed bitw. Nie dozna wic klski politycznej? Stronnictwu francuskiemu mogo si naprawd wydawa, e atuty nie przepady. aob powinna bya si okry Rzeczpospolita. To ona stracia moliwo naprawy swego ustroju, zmarnowaa siy, bardzo potrzebne gdzie indziej. Tradycje rokoszowe na dobre zakorzeniy si w pastwie osabym, wykrwawionym, majcym sejm sparaliowany przez liberum veto.

8 sierpnia pod wielkopolskim Jaroszynem nastpi akt pojednania. Podniesiono skrzyda namiotu kr�lewskiego, aby zbrojny tum m�g widzie aosny tryumf majestatu. Lubomirski przyklkn przed Janem Kazimierzem i zapaka. Zgodnie z warunkami umowy wyjecha zaraz potem na lsk, gdzie 31 stycznia zmar we Wrocawiu, tknity apopleksj. Dziaalnoci politycznej nie zaniecha a do koca. W ostatnich miesicach ycia sta si gorcym zwolennikiem zapewnienia tronu polskiego ksiciu Filipowi Wilhelmowi z Duesseldorfu.

23 grudnia sejm zosta zerwany. W ostatnim dniu 1666 roku Jan Kazimierz owiadczy na radzie senatu, e jedyny ratunek dla Rzeczypospolitej polega na poddaniu si obcemu protektoratowi. Zar�wno dw�r, jak magnaci zdecydowanie szli w sub orientacji zagranicznych, szlachta trwaa przy swoim, cudzoziemcami pogardzaa, grzza w sarmatyzmie. Przepa rozwieraa si coraz szerzej, ciaa polegych pod Mtwami wcale jej nie wypeniy.

A historia trwaa przy swym obyczaju, bya nieubagana. Miotane paralitycznymi konwulsjami pastwo stao wobec tych samych, lecz ju do biaoci rozognionych zagadnie, z jakimi upora si nie mogo za czas�w swej wietnoci.

Rozprawa z Lubomirskim wymagaa zabrania wojsk z Litwy, wystawionej na cigle moliwe uderzenie carskie, a co gorsza, i z Ukrainy, kt�r nieboszczyk Czarniecki z najwyszym trudem, terrorem, utrzymywa w jakim takim posuchu.

172

Teraz osamotniony Pawe Tetera dozna dotkliwej klski pod Bracawem i zrzek si buawy. Hetmastwo pochwyci na czas kr�tki Kozak nazwiskiem Opara, pokonany wkr�tce i stracony przez osobisto o urozmaiconej przeszoci. Podpis Piotra Doroszeki widnieje zar�wno na drugiej ugodzie perejasawskiej, jak i na cudnowskiej, nazwisko za figuruje na licie Ukraic�w uszlachconych przez sejm w roku 1661. Po pokonaniu Opary jednogonie okrzyknity hetmanem Doroszeko -nazywany take Doroszem - owiadczy wierno Rzeczypospolitej, pomaga jej nawet w wygniataniu ukraiskich powstac�w. Siedzia na razie na dw�ch stokach: polskim i tatarskim. Wypadki, kt�rych widowni by romantycznie pikny Krym, skoniy go do dokonania zdecydowanego - na czas pewien - wyboru.

W marcu 1666 Stambu zdetronizowa chana Mehmed Gireja, przyjaznego Polsce, lecz mocno cikiego wasnym poddanym. Wadz w Bachczyseraju otrzyma ulegy Turcji, nie rojcy o usamodzielnieniu Tatarszczyzny Aadil Girej. Cesarstwo otomaskie, w kt�rym nadal panowa Mehmed IV, faktycznie za rzdzili wezyrowie z rodziny Kopruelich, szykowao si do skoku, kt�ry m�g przypomnie czasy podboju P�wyspu Bakaskiego, zaboru czci Wgier. Imperium, ca sw pozycj w wiecie zawdziczajce wycznie przemocy, wisiao nad Europ, budzc w niej popoch. Nikt nie wtpi, e sutan zechce pooy rk na Ukrainie, przemieni j w okrg wasalny, podobny Wooszczynie czy Multanom.

Aadil Girej przymierze z Rzeczpospolit niby potwierdzi, lecz wszed w porozumienie z Doroszek i pchn go do bezskutecznej pr�by zdobycia opanowanego przez Moskw Zadnieprza. Tymczasem zaczy powraca na Ukrain puki polskie. Rokosz ucich, Rzeczpospolita odzyskaa swobod ruch�w. W grudniu 1666 roku sprzymierzeni z Kozakami Tatarzy rozbili pod cian i Braiowem oddziay Sebastiana Machowskiego, jego samego wzili do niewoli.

Wszystko to dziao si pod cichym na razie bogosawiestwem sutana i wielkim gosem przem�wio na rzecz zawarcia pokoju pomidzy Warszaw a Kremlem. Pertraktacje toczyy si zreszt od dawna. Szczeg�owy ich przebieg przedstawi niedawno Zbigniew W�jcik w ksice Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, odznaczajcej si naukow wiernoci r�dom oraz chwalebn trosk o form literack.

Ciekawa lektura! Jake jednak twardo bronia swych interes�w Rzeczpospolita polsko-litewska. Przy stoach obrad zasiadali nosiciele fiolet�w biskupich, ludzie piastujcy tytuy wojewod�w, kasztelan�w. Jedzi jednak do Moskwy take Hieronim Komar, podsdek orszaski. Obarczono go delikatn misj,

173

kazano podkrela nieustpliwo pastwa, kt�rego wntrze wichrzya wanie wojna domowa. Podsdek-dyplomata i wtedy nawet nie zawi�d, kiedy bojarowie zapytali go uprzejmie, co sycha z panem Lubomirskim. To niestraszne - odrzek spokojnie - bo gdy tylko „Korolewskoje Wieliczestwo" osob wasn ruszy na buntownik�w, bdzie im ,,kak myszam protiw kotom". Nie brako Rzeczypospolitej ani bitnych onierzy, ani znakomitych dow�dc�w, ani bystrych negocjator�w. „Jest tyle si w narodzie..."

Moskwa doskonale wiedziaa o rokoszu Lubomirskiego, bo eks-marszaek nie poprzestawa na pastwach zachodnich i do niej take zwraca si o pomoc. Zwalczajc pomys elekcji Francuza, opowiada si za przyszym wyborem cara. By typowym przedstawicielem elity magnackiej, kt�ra zagarna u nas peni wpyw�w. Rozmaici podsdkowie od czasu do czasu tylko mogli przysuy si pastwu. Nigdy przy tym nie wiedzieli, czy ich wysik�w nie zmarnuje naga wolta kt�rego z wielmonych.

Car nie wyzyska cikiego pooenia przeciwniczki, bo sam ton w kopotach. Moskwa wyniszczona bya wysikiem wojennym, epidemiami, rozruchami ludowymi. Buntowa si Don, nieuchronnie szo ku powstaniu Stefana Razina.

30 stycznia 1667 roku, podczas trzydziestej sz�stej ju z kolei konferencji penomocnik�w, obradujcych w kurnej chatynce biaoruskiego chopa, zawarto w Andruszowie traktat rozejmowy na lat trzynacie i p�. W tym terminie Rzeczpospolita i Moskwa miay si obop�lnie stara o pok�j trway. Zbigniew W�jcik twierdzi na pewno susznie,

e w styczniu 1667 roku Rzeczpospolita osigna przy stole obrad niewtpliwie wszystko, co moga pod�wczas osign, biorc pod uwag jej aktualn sytuacj wewntrzn i midzynarodow.

W ostatniej chwili wytargowaa nawet ustpstwo w postaci zwrotu tak zwanych Inflant Polskich, czyli Dyneburga i szmatu ziemi na prawym brzegu Dwiny. Nie dosza jeszcze do Andruszowa wie o tym, e zrozpaczony Jan Kazimierz postanowi zrzec si tego regionu. Mocne nerwy naszych dyplomat�w zrobiy swoje.

Oto jak wygldao maksimum, osignite przez Rzeczpospolit w Andruszowie:

Wracay do kr�la Inflanty Polskie, wojew�dztwo poockie i witebskie, lecz bez Wielia. Car bra Smolesk, Siewierszczyzn, cae lewobrzee Dnieprowe oraz Kij�w - w teorii na dwa lata, w praktyce na zawsze. Zaporoe znale si miao pod wsp�lnym protektoratem obu monarch�w i stanowi zason od„bisurman�w".

174

Wskutek zamtu, w jaki wepchna Rzeczpospolit wojna domowa, Rosja wychodzia zwycisko z zapas�w, rozpocztych przed trzynastu laty. Zyskiwaa rozlege terytoria i w peni potwierdzaa sw pozycj mocarstwa. Wcale to nie oznaczao, ze Andrusz�w ostatecznie zdegradowa jej rywalk, kt�ra pod wzgldem obszaru pozostaa tym, czym bya poprzednio pastwem ogromnym, znacznie w tej mierze przerastajcym Hiszpani i Francj, nie m�wic ju o Prusach. Siedemset trzydzieci tysicy kilometr�w kwadratowych to niemao. Fakt ustpienia kilku wojew�dztw nie rozstrzyga o przyszoci. Mona sobie doskonale wyobrazi pomyln egzystencj Rzeczypospolitej w nowych, szczuplejszych granicach. Najgorsze byo to, e -jak si wyraali sami nasi komisarze pokojowi - wojn, przegralimy „z pobudek okropnych w narodzie zamt�w, unieszczliwiajcych ojczyzn".

Traktat andruszowski ostatecznie pozbawi Rzeczpospolit moliwoci rozwizania najtrudniejszego i najszczytniejszego z jej zada. Bezpowrotnie zniky widoki przemiany federacji w pastwo Trojga Narod�w. 30 stycznia, po uoeniu wszystkich paragraf�w ukadu, przedstawiciele kr�la i cara opucili chatk chopsk, by uda si do szopy, w kt�rej obradowano w cieplejszej porze minionego roku. Sta tam zawczasu przygotowany otarz, przyozdobiony obrazem „wyobraajcym Chrystusa Pana, kt�rego oni Spasem cudownym nazywaj".

Przed ikon, stanowic wasno samego Aleksego Michajowicza, uroczycie zaprzysiono rozbi�r Ukrainy. Granica mocarstw przebiega miaa wzdu Dniepru, na kr�tkim odcinku odskakujc od rzeki po to jedynie, aby oddzieli Kij�w od Biaej Cerkwi. Obaj monarchowie obiecywali sobie zaniecha podburzania poddanych ssiada.

Rozejm andruszowski w intencji swych tw�rc�w stanowi mia podstaw sojuszu wojskowego przeciwko Tatarom i Turcji. Niekt�re punkty doku-' mentu m�wiy o tym wyranie. I dlatego wanie oceniano go w Rzeczypospolitej bardzo rozmaicie. Na porzdku dziennym stano bowiem pytanie: z kim naley wojowa, z carem czy z sutanem? Wszyscy umiejcy myle byli bowiem zgodni co do tego, e pokoju nie da si ustrzec w aden spos�b. Na tym tle zarysowaa si bardzo znamienna i waka r�nica orientacji. Wielkie Ksistwo Litewskie dao zgody z Aleksym, Korona wolaaby nie drani Mehmeda. Litwa nie tylko wyrzekaa si Olgierdowej tradycji sigania na wsch�d, ale coraz wyraniej skaniaa si ku myli szukania u swej dawnej rywalki protekcji i opieki. Znowu m�wio si o moskiewskim kandydacie na tron warszawski, niekt�rzy z pan�w litewskich na wasn rk badali grunt na Kremlu.

175

Jan Kazimierz dobiega szedziesitki, dzieci jego - Maria Anna Teresa i Jan Zygmunt - pomary w niemowlctwie. R�d Waz�w polskich dogasa.

Dyplomaci z Andruszowa popieszyli, oczywicie, zda spraw waciwemu kierownikowi polityki pastwa, kr�lowej Ludwice Marii. Zastali j w paacu Kazimierzowskim chor, spoczywajc na szezlongu. Lekarze zabronili z dnia na dzie sabncej pani dugich rozm�w, tumacz gdzie si zapodzia, grozi wic trudnociami dyskurs po polsku, kt�ry to jzyk monarchini sabo znaa. Na szczcie jeden z obecnych biegle wada woskim.

Najwikszym cudem pok�j zawarlimy... - m�wia Ludwika Maria - gdy Turczyn ju nastpuje, a temu pastwu przyjdzie zagin za takim bezrzdem samych obywateli.

Miaa suszno. Nie wyznaa jednak, e sama �w bezrzd znakomicie wspomoga, per fas et nefas pchajc szlacht pod francuskie rzdy. Kandydatura Kondeusza nadal bya aktualna, co spowodowao skutek natury obdnej. Turczyn sam jeszcze nie nastpowa, wysa za to naprz�d Tatar�w. Czambuy pokazay si na Rusi Czerwonej, a sejm zredukowa armi do miesznej liczby dwunastu tysicy onierza. Szlachta nie wierzya ostrzeeniom. Gosia, e mydli si jej oczy „francuskimi Tatarami", by zaprztnwszy uwag og�u sprawami poudnia uatwi Kondeuszowi wyldowanie w Gdasku.

Ludwika Maria umara w Warszawie 10 maja 1667 roku. Dni rzd�w Jana Kazimierza byy ju niemal policzone. O abdykacji m�wio si w kraju gono, kr�l nie ukrywa, e zoy koron „dla wygody" polityki francuskiej.

W czerwcu Maria Kazimiera Sobieska wybraa si do Parya. Wolaa tam odby po�g, zaatwiajc przy okazji rozmaite sprawy swej rodziny francuskiej i polskiej. Pragna pozyska dla ma aski i nadania ze strony Ludwika XIV, bo pastwo Sobiescy umylili sobie przenie si nad Sekwan. Marysieka duej trwaa przy tym projekcie, chcc uczyni z maonka kawalera Orderu w. Ducha, marszaka, ksicia, para i staego mieszkaca Francji.

Szarogsiy u nas elementy, kt�rym dobro Rzeczypospolitej snu z powiek nie spdzao. Hetman polny Jan Sobieski okaza si pod�wczas tym czowiekiem, kt�rego talent zasoni i obroni rozbrojon Rzeczpospolit.

Ukraina czynnie odpowiedziaa na traktat rozbiorowy. Piotr Doroszeko podda si sutanowi liczc, e t drog osignie zjednoczenie Naddnieprza i moliwo bytowania na warunkach wooskich czy modawskich. Za p�no ju byo na to, z uporem uprawiany poprzednio kontredans kozacki doprowadzi do zmarnowania wszystkich moliwoci. Aby zjednoczy Ukrain po Andruszowie, trzeba byo pobi i cara, i kr�la. Zadanie to przerastao nawet sutaskie siy.

176

Wojska tureckie zajte byy w tym czasie zdobywaniem Krety na Wenecjanach. Uradowany postpkiem Doroszeki Mehmed IV wysa wic przeciwko Lachom Tatar�w. Ze znacznymi siami wkroczy na Ukrain kaga, czyli zastpca chaski, Krym Girej, natychmiast wsparty przez Kozak�w. W tych zupenie rozpaczliwych okolicznociach Sobieski urzeczywistni sw�j pomys, nad kt�rym z niedowierzaniem krcili gowami najlepsi specjalici europejscy. Zamiast skupi swe szczuplutkie oddziay, rozproszy je, podzieli na pi kolumn. W ten spos�b od razu pozbawi przeciwnika swobody operacyjnej. Ordycy napotykali op�r na wszystkich szlakach swych pochod�w, w chwilach cakiem nieoczekiwanych podjazdy polskie szarpay tyy czambu�w, oblegajcych twierdze. Sam hetman zamkn si w Podhajcach. Lasy, stawy i bagna otaczay fortec z trzech stron, Tatarzy szturmowa wic mogli tylko od p�nocy i natknli si na op�r bardzo twardy - na bitno szlacheckiego i chopskiego onierza, niewyczerpan pomysowo wodza, stosujcego perfidne chytroci. Ku wasnej zgrozie przez siedemnacie dni nie znalaz Sobieski czasu na korespondencj miosn! Powetowa to sobie p�niej z nawizk.

Pod waami Podhajec otrzyma Krym Girej wiadomo bardzo smutn: Zaporocy wtargnli na Perekop i tak si zabawili w uusach, e tu i �wdzie tylko „psi a koci" ocaleli. Ataman ich, Iwan Sirko, uwaa Lach�w za nacj wra, nie bez susznoci jednak wywodzi, e siga ona po ukraiskie dobra materialne, bisurmanie za bior w jasyr i pozbawiaj ycia. Nawet po Andruszowie brako wr�d Ukraic�w jednomylnoci, a r�nice pogld�w natychmiast materializoway si w czynach.

16 padziernika Krym Girej zawar w imieniu chana pok�j z Rzeczpospolit, obieca przyja oraz pomoc, i odszed do siebie, upic po drodze, ile si tylko dao. W trzy dni p�niej Piotr Doroszeko „w polu zsiadszy z konia, przeprasza mi; wyrzek si wszystkich i tureckich protekcyj i przysig ze wszystkim wojskiem by wiernym Kr�la JMci poddanym" - pisa do ony zwyciski hetman.

Bitwa podhajecka i caa kampania 1667 roku, zaliczana przez znawc�w do najznakomitszych czyn�w Sobieskiego, uprzyjemnia nieco smutny schyek panowania Jana Kazimierza. Kr�l od dawna zniechci si do wszystkiego, zgon Ludwiki Marii pozbawi go przewodniczki, za kt�r dla witego spokoju w domu chadza posusznie. Gdyby nie ona, nie upieraby si przy elekcji vivente rege. Jej mier nie przypieszya, lecz odroczya uczynek, w kt�rym obydwoje kr�lestwo upatrywali jedyny ju spos�b otworzenia Francuzowi drogi do tronu polskiego.

177

Silna indywidualno nieboszczki skoniaby pewnie kr�la do wczeniejszej abdykacji.

Jan Kazimierz zrzek si korony 16 wrzenia 1668 roku, czyli niemal w dwudziestolecie jej otrzymania. Zamknite z t chwil dzieje epoki Waz�w wloky si zatem przez osiemdziesit i jedn zim. Widziay pogrzeby trzech pokole Zamoyskich i Radziwi�w, wyganicie Ostrogskich i Kiszk�w, zostawiy spadkobiercom pastwo w stanie, kt�ry zupenie ju nie przypomina dni Jagiellon�w i Stefana I.

Zygmunta III wita ongi Krak�w serdecznie, uznajc go od razu za swojego. Stoczono w jego sprawie zwycisk wojn. Sejm, zebrany jesieni 1668 roku, wzdraga si przystpi do obioru marszaka, zanim nie bdzie zarczenia, e Jan Kazimierz na pewno sobie p�jdzie. Posowie gorco pragnli „prostowa mu z Polski drogi".

Bilans strat materialnych, poniesionych za jego panowania, wyglda okrutnie. Henryk Sienkiewicz, autor s�w uytych za motto tego tomu, streci go genialnie, m�wic o wilkach, kt�re wyy na zgliszczach dawnych miast, i o kwitncych krajach przemienionych w jeden wielki grobowiec. Naley jednak posucha i historyk�w, rzuci chociaby okiem na zdobyte przez nich dane statystyczne. Walerian Btkowski ogosi niedawno w ,,Roczniku Sanockim", e wie tamtejsza Nowosielce, kt�ra w roku 1589 liczya pidziesiciu czterech mieszkac�w, w 1652 miaa ich dwudziestu dziewiciu, a w trzynacie lat p�niej - piciu. Wt�ruje koledze Mieczysaw Przystasz, stwierdzajc, e u schyku rzd�w Jana Kazimierza nikt nie uprawia pidziesiciu omiu procent an�w kmiecych w dobrach szlacheckich. Ziemiastwo nie mogo jednak zbytnio narzeka, bo kto inny poszkodowany zosta o wiele gorzej. W majtkach kleru straszyo pustk osiemdziesit dwa, w kr�lewskich osiemdziesit sze procent an�w. Makabryczne wiadomoci! Ale J�zef Gierowski m�wi w Historii Polski, e Sanockie - podobnie jak Chemskie, Lwowskie i Podole miao tylko pitnacie procent ,,wsi stojcych pustk czy zupenie zniszczonych". Mazowsze wykrcio si jeszcze mniejszym kosztem - dziesi procent. Za to w Prusach Kr�lewskich, czyli na Pomorzu, „paszczka miecza" pochona okoo trzydziestu procent wsi.

Jeeli Jan Sobieski nie przesadzi, to podczas jednej tylko kampanii podhajeckiej Tatarzy zagarnli w jego dobrach dwadziecia tysicy sztuk byda. Z twierdze J�zefa Gierowskiego wynika, e szwedzcy, niemieccy, angielscy i wszelcy inni onierze Karola Gustawa poczynali sobie energiczniej ni ordycy.

178

Nie byo i nie ma midzy historykami penej zgody co do tego, o ile zmniejszyo si zaludnienie Rzeczypospolite). Wsie wielkopolskie straciy przeszo poow mieszkac�w, ale dla caoci pastwa, unikajc przesady, trzeba bdzie przyj ubytek okoo jednej trzeciej obywateli.

Opisane w tym rozdziale wojny zrujnoway miasta zar�wno w Polsce, jak na Litwie. Dawna ich zamono ju nie powr�cia.

Straty, liczone w procentach, przypominaj wic te, kt�remy ponieli niedawno, podczas drugiej wojny wiatowej. Statystyka pozbawiona komentarza psu na bud si zazwyczaj nie nadaje. W XVII stuleciu kraj musia si take odbudowywa, aby to uatwi, sejmy postpoway rozumnie - zwalniay na lata cae od podatk�w, z wyjtkiem niekt�rych. Ale wtedy zrujnowanej Rzeczypospolitej nie przysza z pomoc adna rewolucja techniczna. Za Jana Kazimierza opaty, kielnie i motki murarskie byy zupenie takie same jak za Zygmunta Augusta. Cegy i wapno dwigali na rusztowania ludzie, lecz tam, gdzie dawniej byo ich trzech, stan mogo do pracy najwyej dw�ch. Najwyej, bo mczyni w sile wieku ginli podczas wojen najgciej, a inwalid�w i kaleki te trzeba bra w rachub.

rodki techniczne, jakimi si na caym wiecie posugiwa rok 1939, wygldaj do komicznie w por�wnaniu z tymi, kt�rymi dysponuje rok 1966. T wanie malek poprawk trzeba uwzgldni, jeli si chce pamita o proporcjach i rzeczowo oceni siedemnastowieczn katastrof.

Straty materialne i demograficzne byy okropne, lecz moliwe do odrobienia. Oto charakterystyczny szczeg�: Walerian Btkowski pisze, e pooone w Sanockiem miasteczko Zarszyn liczyo w roku 1589 dwustu osiemdziesiciu mieszkac�w, w roku 1676 dwudziestu dw�ch (nie liczc dzieci poniej lat dziesiciu, starc�w, ebrak�w i tak dalej). W roku 1699 ten sam Zarszyn mia omiuset piciu obywateli.

Ruin materialn Rzeczpospolita moga przezwyciy. Nie do powetowania okazay si moralne skutki przey epoki Waz�w, kt�ra wyhodowaa zjawisko, zwane potocznie polsk anarchi. Caa �wczesna Europa roia si od butnych, nieposusznych, skorych do zdrady sobiepan�w. Tylko u nas szeroko otwary si przed nimi wrota historii. Wadza pastwowa dokonaa za Waz�w zdecydowanego wyboru. Popieraa czynnik spoeczny z reguy najbardziej dla pastwa niebezpieczny, to znaczy magnat�w. Wzroli oni w siy i utworzyli szczelnie zamknity krg przywileju. Wnukowie tej szlachty, kt�ra za Zygmunta Augusta tworzya programy reform i prosto trzymaa karki, musieli wyprasza aski caujc ju nie rce, lecz nogi janie wielmonych. Tyle zostao z dawnej demokracji szlacheckiej.

179

Obyczaj tworz ci, kt�rzy stoj w spoeczestwie najwyej, s ze wszystkich stron widoczni. Wzorem, przedmiotem zazdroci i celem marze sta si u nas kodeks postpowania nie szlachecki wcale, ale magnacki. Dopiero bezkarno i nieodpowiedzialno dawaa poczucie wartoci wasnej. Pogarda dla niej stojcych, pomiatanie sabszymi pozwalay pozna smak i pikno ycia. Pycha, kt�ra zajmuje pierwsze miejsce w kocielnym wykazie grzech�w g�wnych, wysuna si na samo czoo zespou cech, okrelanych jako charakter narodowy.

G�wnym polskim anarchist XVI wieku by Samuel Zborowski - szarak, pospolitak i ciura wr�d wsp�czesnych mu warcho�w europejskich. W kilkadziesit lat po jego mierci od miecza katowskiego rzeczywist wadz bezkarnie podzielili si w Rzeczypospolitej tacy mciciele, kt�rym skazaniec spod Lubranki niegodzien by strzemienia podawa.

Przez osiem dugich dziesicioleci trwao systematyczne umiercanie Jagielloskiej - Kazimierzowskiej, Olbrachtowej i Aleksandrowej - tradycji wsp�pracy monarchy z naszym „stanem trzecim", redni szlacht. I przez cay ten czas interesy pastwa i jego kr�l�w chadzay przewanie odrbnymi, nawet we wrcz odmienne strony wiodcymi drogami. Tum to widzia. Nauczy si podejrzewa, nie ufa, wszy podstpy.

Ostatni sejm za rzd�w Jana Kazimierza gorco pragn prostowa mu drog z Polski. W tym samym czasie kr�l zwierza si ambasadorowi Francji ze swej nienawici ku poddanym. Gorycz zawodu i rozstania wyjania tu wiele, lecz wcale nie wszystko. Przecie nasi trzej Wazowie ywili i jeden po drugim dziedziczyli zdecydowan niech ku narodom, kt�rym panowali. Jan Kazimierz spowiada si z niej Francuzowi w chwili zej. Ale to samo czyni wobec Austriak�w Wadysaw IV w przededniu najspokojniejszej w naszych dziejach elekcji, kt�ra jemu wanie okazaa zaufanie i yczliwo, ofiarowaa koron. ,,Miuje i ty nas, poddane swe!" - woa w sejmie do Zygmunta III Jan Zamoyski.

W epoce Waz�w Rzeczpospolita dotknita zostaa rozkadem moralnym, kt�ry okaza si zem najstraszniejszym, bez por�wnania gorszym od wszystkich spustosze materialnych. Kto szanuje fakty i z nimi si liczy, ten powie, e inaczej by nie mogo. Trzej kolejni wadcy Rzeczypospolitej zdradzali j niekiedy politycznie, moralnie bez przerwy. To musiao zrodzi nastpstwa, bo byo szko odczuwania i mylenia. Wadza istnieje po to, aby suy spoecznoci. Rzeczpospolita dorobia si tego pojcia ju za Jagiellon�w.

A przecie nie pomyli si nikt z tych, kt�rzy w roku 1587 gosowali za Zygmuntem Waz, potem za dziaajc energicznie zapewnili mu tron.

180

Rachuba bya bezbdna, wykonanie decyzji zupenie poprawne. Tylko skutek okaza si fatalny, czego nikt przewidzie nie m�g. Skoro koniecznie naleao obra kr�la, a nie mona ju byo oeni elekta z Jagiellonk, sprowadzono zza morza siostrzeca Jagiellon�w, modego dynast od dziecistwa umiejcego i pisa, i czyta po polsku. „Przyby tu raczye sw�j midzy swe, obcym tu nie jeste..." Akurat! mdry ksie biskupie Golicki, autorze i gosicielu tych s�w. Historia lubi urzdza zasadzki, o kt�rych si nie nio nawet prawdziwym filozofom, to znaczy takim jak ty. Czowiek stanowi jej najwiksz niewiadom.

Epoka Waz�w to atrium mortis naszych dziej�w.

Trudno sobie wyobrazi temat wdziczniejszy dla pisarza-historyka ni wizerunki szwedzkich i polskich postaci, wywodzcych si z dynastii Waz�w. Niekt�re rozdziay ksiki o nich wprost dayby zapoyczenia u Cezara Lombroso tytuu Geniusz i obkanie. Przesunby si przez ni niesamowity korow�d drapiec�w, wielkich wodz�w, artyst�w, osadzonych przez kaprys losu na niewaciwych miejscach, maniak�w i strasznie zawistnych o wadz niedog�w. Nie zabrakoby na scenie i kobiet - fascynujcej Krystyny, opiekunki nauki i sztuki, mionicy i morderczyni, sympatycznej Anny, nieustpliwej protektorki r�nowierstwa w kraju papistowskim.

Autor owej ksiki nie zdoaby jednak na pewno wyjani, dlaczego Wazowie polscy nie wzili po swym bezporednim przodku, kr�lu Szwecji Janie III, jego brutalnoci i okruciestwa, w peni za to odziedziczyli i do przestpczych rozmiar�w rozwinli inn cech. Obsesj dziaania wbrew woli i moralnym uprawnieniom poddanych.

TYLKO ODRUCHY

Elekcja 1669 roku przygotowana bya solidnie: traktaty midzynarodowe, zawarte z udziaem elektora brandenburskiego, Szwecji, a nawet Francji, zarczay poparcie temu z kandydat�w, kt�ry sprzyja bdzie tak wygodnej dla zagranicy zotej wolnoci. Szedziesicioletni blisko Filip Wilhelm neuburski m�g si spodziewa sukcesu. Pr�cz niego ubiegali si o koron: Kondeusz bdcy waciwym pupilem Ludwika XIV - ksi Karol Lotaryski, ekskr�lowa szwedzka Krystyna i picioletni zaledwie carewicz Teodor. Co prawda o kandydaturze moskiewskiej m�wio si tylko, bo Kreml nie wysun jej oficjalnie.

Sejm konwokacyjny zada od senator�w przysigi, kt�rej dug a uroczyst rot da si streci w niewielu sowach: nie bd gosowa na tego, od kogo wziem pienidze. Prymas Mikoaj Pramowski wyjani zaraz potem odczuwajcemu pewne skrupuy Sobieskiemu, e przysiga ta nic nie znaczy i wolno si ni nie przejmowa.

Sejm zrobi jeszcze jedn rzecz, godn uwagi. Zrehabilitowa pomiertnie Jerzego Lubomirskiego, rokoszanina, kt�ry u schyku ycia kuma si wprawdzie z polityk francusk, lecz w oczach szlachty uchodzi za wroga cudzoziemszczyzny.

Senatorowie tak jakby nie zauwayli ostrzeenia. A moe ufali swym regimentom nadwornym, cignitym na elekcj? Byy rzeczywicie potne, lecz niky wobec osiemdziesiciotysicznego podobno tumu szlachty. Wojew�dztwa koronne stany pod Warszaw pospolitym ruszeniem. W stolicy zaczo by po prostu strasznie. Spony dziesitki wieo odbudowanych dom�w na Starym Miecie, uzbrojeni ludzie nie pozwalali ratowa, grabili, co w rce wpado. Nie obeszo si bez morderstw. Kto m�g, ten ukrywa swe precjoza po klasztorach,

182

piwnicach, nawet piecach. Przedstawicielstwa zagraniczne zabezpieczay archiwa.

Przed stu laty obcy obserwatorzy nie mogli si nadziwi spokojowi orne/ ciby, zgromadzonej na pierwsz woln elekcj. Tym razem odprawiao j pokolenie wychowane przez wypeniony wojnami wiek XVII, rozarte intrygami, nie ufajce nikomu. Nie zdarzyo si jeszcze w tym stuleciu nic, co mogoby wzmocni karno obywatelsk. Napisano tylko na jej temat sporo piknych s�w, jeszcze wicej wygoszono kaza.

17 czerwca 1669 roku zebrani w kole senatorskim optymaci zmuszeni nagle zostali do naladowania onierzy na froncie. Przyszo kry si pod waami, skonami wa�w, pada plackiem na ziemi. Tum obieg ,,szop", pali z pistolet�w. Nienawi, nieufno, te same pasje, kt�re pchny do rzezi pod Mtwami, rozpaliy si teraz pod Wol. To bya odpowied szarej szlachty na knowania senatorskie.

W dwa dni p�niej - 19 czerwca - pooenie wygldao na opanowane. Dostojnicy radzili w szopie, rozstrzygay si losy tych dw�ch kandydat�w, kt�rzy zwycisko wyszli z poprzednich roztrzsa - Filipa Wilhelma i Karola Lotaryskiego. Wtem przyniesiono wie, e wojew�dztwa ju dokonay wyboru. Wcieky gniew opanowa wielmonych, ale na razie wyadowywa si m�g tylko w miotanych na wasny nar�d obelgach. Caych ich litanii wsp�czujco wysucha wkr�tce ambasador francuski. Na czynny sprzeciw zabrako odwagi i siy. Dziesitki tysicy garde ch�rem powtarzay imi wybraca. Nawet tacy jak Pasek, wierni onierze Jana Kazimierza, razem z eks-Lubomirszczykami ryczeli teraz w upojeniu:

- Vivat Piast! Vivat kr�l Micha�!

A on siedzi miedzy szlacht pokorniusieki, skurczy si, nic nie m�wi [...] a tu ju go bior pod rce, bior go do koa [...] Tam dopiero gratulationes, tam dopiero pociecha dobrych, a smutek zych.

Chory rzekomo prymas Pramowski zaraz wyzdrowia, przyjecha pod Wol, zaintonowa Te Deum..., nominowa szczliwca, dla wikszej pompy woy mu na gow wasny kapelusz czy te infu.

Czyni-ci arcybiskup te ceremonije, co do jego urzdu naleay [...] ale z jakim sercem, z jak ochot! Wanie kiedy owo wilka zaprzg do puga i ka mu gwatem ora.

Jan Sobieski, podni�sszy w g�r sw lask marszaka wielkiego, obwoywa nowego kr�la. Uly sobie zaraz potem klnc go ostatnimi sowami w bardzo poprawnej francuszczynie.

183

Od roku ju przeszo by on hetmanem wielkim koronnym. Stronnictwo francuskie, do kt�rego nalea wraz z prymasem i ca kohort wielmo�w, przegrao na gow. Zwycizc okaza si ksidz biskup Andrzej Olszowski, podkanclerzy koronny. To on w broszurze Cenzura kandydat�w podsun szlachcie myl obdarzenia koron Michaa Korybuta Winiowieckiego, jedynaka kniazia „Jaremy". Marcin Dbicki, podkomorzy sandomierski, warcho nie lada jaki, pierwszy krzykn na polu elekcyjnym: Vivat rex Michael! Zawoanie roznioso si piorunem. Jednomylny i natychmiastowy wyb�r sta si faktem.

Byli, co prawda, tacy, co utrzymywali, e kr�lem uczyni naley innego „Piasta", mianowicie zasuonego oficera jazdy Aleksandra Polanowskiego. Ucichli jednak, zaniechali opozycji. Ksidz biskup Olszowski okaza si czowiekiem inteligentnym. Poj zawczasu, e patent „piastowski" przypi trzeba do kubraka waciciela gonego nazwiska.

Szlachta nie bya wtedy pijana, bo Jan Sobieski, moc swej wadzy marszakowskiej, kaza pozamyka w stolicy wszystkie szynki, sklepy nawet, i gospodynie warszawskie miay owego dnia powane trudnoci z przygotowaniem obiad�w. Nie sprawia jednak dobrego wraenia tum rozwrzeszczany, nieprzytomny z pasji, postanawiajcy bez namysu. Ale sp�jrzmy na okiem spokojnym, postarajmy si ocenia w spos�b troch cyniczny. Zobaczymy straszn, niezwycialn w rozgrywce wewntrznej si, kt�ra moga bya stan do dyspozycji polityk�w, naprawd zatroskanych o kraj i wyczuwajcych nastroje jego mieszkac�w. Skoro po potopie i tylu innych wojnach niech do cudzoziemc�w opanowaa umysy, naleao j wanie wyzyska dla naprawy Rzeczypospolitej. Mona byo pewnie daleko zaj z t sarmack szlacht, wabic j hasami „narodowymi". Przecie nawet Andrzej Maksymilian Fredro, namitny hodownik zotej wolnoci, bezruchu i wszelkich temu podobnych cn�t, gosi pod�wczas, e jeli ju ma nasta absolutum dominium, to nieche tyranem bdzie przynajmniej rodak. Zamiast skierowa przemony prd w rozumne oysko, usiowano brn przeciw niemu. Nic dziwnego, e zbija z n�g. Wojowano z Lubomirskim, aby zapewni tron Kondeuszowi. Kto wie, czy nie udaoby si przeprowadzi elekcji vivente rege, gdyby kandydatem by... Lubomirski.

Jan Chryzostom Pasek zanotowa opini, kt�r 19 czerwca usysza pod Wol: „Gdybymy byli mieli Czarnieckiego, pewnie by by usiad na tronie." Tadeusz Korzon twierdzi, e Andrzej Olszowski waha si, czy po Winiowieckim nie napomkn w broszurze o Sobieskim.

184

19 czerwca 1669 roku dowi�d niezbicie, e szans mia kandydat „narodowy" i nikt inny. Wobec tego naleao zawczasu zatroszczy si o wysunicie postaci z prawdziwego zdarzenia. Magnaci forytowali samych cudzoziemc�w.

Istna przepa oddzielaa ju elit monowadcz od herbowego posp�lstwa, licznego przecie jak w adnym innym kraju Europy. Kr�lewita jakby si zaraziy od kr�l�w. W sprawach wasnego pastwa oglday si stale na zagranic. ap�wki i wzgldy na kariery gray rol bardzo powan, lecz nie jedyn. Zakorzeni si u nas za Waz�w fatalny styl mylenia politycznego. Zygmunt i Wadysaw przyzwyczaili elit do hod�w skadanych Habsburgom. Ludwika Maria znaczn jej cz nawr�cia na wyznanie francuskie. Nie znaleli spadkobierc�w ci, kt�rzy w dobie pojagielloskiej mieli do odwagi myli i woli, by prowadzi Oba Narody ich wasn drog.

O Michale Korybucie, kt�rym po zgonie Jeremiego opiekowa si Karol Ferdynand Waza, napisa zwile Wadysaw Konopczyski, e zna osiem jzyk�w, lecz w adnym z nich nie mia niczego ciekawego do powiedzenia. Niski i gruby wybraniec Sarmat�w szminkowa oblicze, od stroju polskiego stroni, bo miesznie w nim wyglda, ysin maskowa potn peruk. W roku 1670 jego siedemnastoletnia maonka musiaa przez par tygodni nudzi si zdrowa w �ku, aby stworzy pozory przebytego poronienia. Urodzia p�niej picioro dzieci, lecz ju jako ksina Lotaryngii. Micha Korybut, liczcy sobie lat trzydzieci, by impotentem... wobec niewiast. Brako widok�w na umocnienie si dynastii Winiowieckich.

Wspomniana monarchini - Eleonora Maria J�zefa - bya przyrodni siostr cesarza Leopolda I, naleaa do rodu Habsburg�w.

Zadowolona ze swego dziea szlachta rozjechaa si do dom�w ju nie w ordynku, lecz sparsim - kady sobie. W jej mniemaniu Rzeczpospolita zostaa zabezpieczona przed intrygami cudzoziemc�w. „Piast" - syn sawnego Jeremiego i Zamoyskiej - zasiad na tronie.

Ksidz biskup Olszowski nalea do zwolennik�w orientacji austriackiej. Osobicie wybra si te do Wiednia w charakterze dziewosba i szybko skojarzy mod par. Witano go z nadzwyczajnymi honorami, kt�rych Habsburgowie umieli zazwyczaj szczdzi. Tym razem dali szczery wyraz swej radoci. Elekcja 1669 roku wypada bowiem po ich myli i z tego wanie powodu bardzo nie w smak sutanowi.

Polityka francuska uchodzi za finezyjn. Zwolennik austriackiej zagra bez por�wnania zrczniej, zdoby si na podstawienie figuranta z Rzeczypospolitej rodem, jej obywatela. Ludwik XIV, kt�ry wasne pastwo wycieczy mia w kocu mocarstwowoci ponad jego nawet stan, sprawy polskie i litewskie traktowa cakiem nonszalancko,

185

trzeba to bez ogr�dek stwierdzi. W najbliszych latach po elekcji przesta si w og�le przejmowa swymi nadwilaskimi wielbicielami, bo doszed do ldu z cesarzem co do spadku po wygasajcej dynastii hiszpaskiej.

Tymczasem ci wielbiciele, zwani teraz w Rzeczypospolitej malkontentami, jakby si szaleju najedli. Upatrzyli sobie nowego ,,fircyka", dwudziestoletniego bratanka Kondeuszowego, Karola Saint-Paul hrabiego de Longueville, i chcieli go gwatem wepchn na tron. Nie wiadomo, czy prymas Pramowski naprawd myla o kr�lob�jstwie. W kadym razie gada o nim z posem francuskim. Zmierzajcy do detronizacji spisek istnia na pewno. Gow jego by prymas, poczynajcy sobie jak warcho najgorszego gatunku, wodzirejami Jan Wielopolski, podskarbi koronny i poeta Jan Andrzej Morsztyn, Krzysztof Grzymutowski. Sprzysienie, noszce wszystkie cechy zdrady, liczyo na przyja i pomoc czowieka, kt�ry przede wszystkim dlatego mniej si babra knowaniami, e przebywa niemal stale przy wojsku, na Rusi. By nim hetman wielki koronny Jan Sobieski.

Jeden z anonimowych publicyst�w �wczesnych odsoni istot rzeczy, piszc, i biedny Micha ,,to tylko panom winien, e go szlachta obraa kr�lem". Rzeczywicie - 19 czerwca 1669 roku tum narzuci sw wol elicie. To bya bezpodna, niestety, bo na olep wykonana pr�ba naruszenia zgubnego adu, okrzepego za Waz�w.

Anonimowi publicyci, a take autorzy podpisanych i szeroko kolportowanych list�w, uywali sobie jak bodaj nigdy jeszcze. Jeden miesza z botem kr�la, inny wypomina prymasowi, e go kiedy tam podobno wyprowadzono z domu publicznego nago.

W rodzie Wielkopolskiej, w kruchcie kocioa, szlachta ciko porbaa szablami wojewod Grzymutowskiego. Przejte zostay szyfrowane listy de Longueville'a. Sejmiki zaday sdu sejmowego nad Morsztynem i Grzymutowskim oraz pozbawienia Sobieskiego buawy. Ten ostatni wniosek postarano si nieco ocukrowa: bohater podhajecki mia zoy godno z uwagi na zy stan zdrowia. Nieznany wierszokleta domaga si jednak stanowczo powieszenia hetmana.

6 wrzenia 1670 roku koo wojskowe, skadajce si z trzech tysicy oficer�w i onierzy, jednomylnie a gronie opowiedziao si za Sobieskim. Doszy nareszcie do gosu sprawy powane. Pooenie byo takie, e w dwa miesice p�niej hetman pisa do ony:

186

Tureck wojn pewnie a pewnie nam obiecuj na wiosn [...] Bdzie to tedy ekstraordynaryjna aska boa, jeli nie zginiemy [...] Sil to ju mdrych ludzi widzi; ale wicej zalepionych, kt�rzy rozumiej, e P. B�g dla nas cuda czyni powinien...

Autorytet Sobieskiego uratowa spiskowc�w. Morsztyn i Grzymutowski wykrcili si od sdu, prymasa Pramowskiego na niby pojednano z kr�lem.

Jesieni 1670 roku - po raz pierwszy od trzech lat - sejm szczliwie dobiegi do koca, nie zosta zerwany. Trudno byo kusi si o to: pod Warszaw obozowaa uzbrojona szlachta z kilku wojew�dztw. Zwolennicy niedonego pomazaca pilnowali, by panowie nie zrobili mu krzywdy. Pewien publicysta gosi, e zrywaczy, kt�rzy nie posuchaj dwukrotnego upomnienia, naley wyrzuca przez okna sali sejmowej.

onierze nie pozwolili w przededniu wojny zdegradowa czowieka, kt�ry wda si wprawdzie w brudn afer polityczn, ale dow�dc by znakomitym. Szlachta cho ten raz jeden zdobya si na upilnowanie sejmu. Jeszcze nie cakiem zabrako Rzeczypospolitej punktu oparcia. Zgodnie z prawami natury znajdowa si on u dou. Lecz zgodnie z prawami polityki mas prowadzi musi elita...

Teje jesieni 1670 roku stolica i cae pastwo przeyy ponur sensacj. 28 listopada dragoni elektora brandenburskiego, kt�rymi dowodzi najmita szkocki, porucznik Hugo de Montgommery, porwali z Warszawy Krystiana Ludwika Kalksteina. Po ojcu swym, Albrechcie, dziedziczy on rol przyw�dcy opozycji pruskiej, by zwolennikiem zczenia tego kraju z Polsk. Rzeczpospolit zna dobrze, sugiwa w jej wojsku (co prawda w szwedzkim take podczas potopu), uczestniczy w kampanii 1664 roku przeciwko Moskwie. Skazany w Prusach na doywotnie wizienie, uszed do Polski w marcu 1670 roku, rozwin bardzo oywion dziaalno, pisa i kolportowa broszury, pozyska przychylno Andrzeja Olszowskiego i Krzysztofa Paca. Kr�l Micha trzykrotnie odm�wi elektorowi wydania zbiega, lecz Kalkstein na wasne nieszczcie powr�ci z Ukrainy, dokd zawdrowa, na sejm. Sprawa, o kt�r nieustpliwie walczy, przedstawiaa si powanie, denia licznych k� szlachty polskiej, litewskiej i pruskiej byy ze sob zgodne.

Jak zwykle bywa, bezczelny zamach uda si po prostu dlatego, e zaskoczy wszystkich. Dopiero po upywie trzech dni zauwaono nieobecno Kalksteina, kt�ry skuty i zakneblowany by ju wtedy w Prusach. Po dugim, poczonym z torturami ledztwie cito go w Kajpedzie 8 listopada 1672 roku.

187

Nie mona twierdzi, e kr�l i Rzeczpospolita machnli rk na zbrodni. Zanosio si nawet na wystpienie orne od strony Litwy, lecz dwie sprawy wybawiy elektora. Wichrzenia koterii francuskiej mciy pastwo od wewntrz, od zewntrz za coraz bardziej je przeraa „cie Boga na ziemi".

W maju 1671 roku sutan zdetronizowa chana Aadila i osadzi w Bachczyseraju bezwzgldnie sobie wiernego Selim Gireja. Przed dwoma laty skoczyy si operacje na Morzu r�dziemnym. Turcja zdobya Kret i moga zaj si pomnaaniem swej potgi od innej strony.

Rzeczpospolita wbrew wasnej chci musiaa si teraz podj roli „przedmurza chrzecijastwa". Ona sama wcale tego tytuu nie wymylia i nie podaa. Pierwszym, kt�ry go jej nada, by Mikoaj Macchiavelli. Cakiem wieo znowu nie byle kto zacz wykrzykiwa o „przedmurzu". Gotfryd Wilhelm Leibnitz uczyni to podczas elekcji w broszurze napisanej dla pienidzy, wysoce naukowej w formie, a szczytowo niedorzecznej w treci. Pocztkujca znakomito radzia powoa do Warszawy Filipa Wilhelma z Duesseldorfu.

Turcja, na kr�tko co prawda, ale wicej ni gronie, wkroczya do naszej historii. To, co zaj miao w przecigu najbliszego lat tuzina, po dzi dzie wywouje oceny tak dziwaczne, e trzeba pokusi si o pr�b uzmysowienia, kto do tej naszej historii si wdziera i pragn j dyktowa. Zaczerpnijmy tchu!

Ja, kt�ry jestem sug dw�ch miast witych, burzycielem ukad�w wiary blunierskich i herezyj, monarcha monarch�w i zaszczyt monarchii oraz cie Boga na ziemi, kt�ry rzdz pastwami i prowincjami Grecji, Arabii i Persji i najjaniejszy ksi korony Chaldei i Turcji, i Dylimu, cesarz i rozdawca koron kr�lewskich na poudniu, kt�rego pastwo rozciga si midzy dwoma tropikami, kt�ry jestem kr�lem i gow ukoronowan, ja, kt�ry poruszam wojska, zwycizca Mekki, Medyny i witego Jeruzalem, Konstantynopola, Morza r�dziemnego, Archipelagu i Czarnego Morza, Romelii, Natolii, Grecji, Karamami, Erzerumu, Diarbekiru i kraj�w Kurd�w, Mezopotamii, Georgii, Armenii, Cylicji, Kairu stolicy Egiptu, Damaszku, Saidu, Bejrutu, Trypolis, Syrii, Alepu i powszechnoci caej Arabii, Bagdadu, Bassoru, Afryki i wysp zachodnich, wyspy Kandii, prowincji Tartarii i obszernych p�l i pusty Tatar�w perekopskich i prowincyj Wooch, Multan i Transsylwanii i wszystkich powiat�w do niej nalecych, i na koniec tya innych kraj�w i pastw przez nas nabytych prawem ora i z paaszem w rku; ja, m�wi, kt�ry jestem kr�lem i ojcem zwycistwa i zdobyczy...

- su�tan Mehmed IV.

17 sierpnia 1672 roku na zamku chocimskim przyj on od Piotra Doroszeki hod i przysig wiernoci, a uwaa si za powoanego do rozstrzygania o „wolnoci i spokojnoci mieszkac�w wiata na mocy naszej powagi cesarskiej".

188

Przytoczona zostaa zaledwie poowa tytu�w i chwalb padyszacha. Dokument o tak piknym wstpie odnalaz Wadysaw Konopczyski w Bibliotece Ordynacji Krasiskich. Pismo, uwaane przez Mehmeda IV za akt yczliwoci i aski, wrczone bowiem zostao posowi dotkliwie upokorzonej Rzeczypospolitej.

Wrzenie na Ukrainie stworzyo dogodn sposobno dla Turcji, zaliczajcej si do tych twor�w pastwowych, kt�re musz zachowywa si jak ko, obdarzony przez natur kr�tkimi jelitami - nieustannie pochania, jeli nie chc gin.

Po ugodzie podhajeckiej Piotr Doroszeko niby trzyma si Rzeczypospolitej, lecz w gruncie rzeczy pr�bowa dziaa na wasn rk. Nie udao mu si skusi Sobieskiego do wystpie przeciwko Moskwie, gdy hetman nie zalicza si do narwac�w. Powiodo si za to zjedna Iwana Brzuchowieckiego, kt�ry nagle wypowiedzia carowi posuszestwo i wyrn jego wojska na Zadnieprzu. Administracja moskiewska daa si ju we znaki tamtejszym mieszkacom - spisywano ludno, wymierzano nowe podatki. Doroszeko wkroczy na lewy brzeg Dniepru, dosta Brzuchowieckiego w rce, kaza go przyku do armaty i zostawi wr�d rozjtrzonej czerni, skinwszy rk na odchodnym. Gest zrozumiano. Eks-hetman zosta natychmiast zatuczony kijami.

Sukces Doroszeki mia kr�tki oddech. Mianowany przeze nakanym atamanem Zadnieprza Demian Mnohohriszny zaraz po odjedzie przeoonego podda si znowu Moskwie. Gra ukraiska przybraa ju posta awanturnictwa.

Pojawi si na scenie uwolniony z Malborka Jerzy Chmielnicki. Trzeba dopuci si obrazy chronologii i powiedzie co nieco o jego p�niejszych, do niezwykych losach. Poka one, jak strasznej degradacji ulega sprawa ukraiska, tak niedawno jeszcze majca przed sob wielce interesujce widoki.

Chmielniczeko by wrogiem Doroszeki, kt�ry go pojma i wyda Turkom. W kilka lat p�niej sutan obwoa byego hetmana, mnicha i archimandryt „ksiciem sarmackim". Jerzy poszed z wojskiem tureckim na Ukrain i zaj si jej uspokajaniem, a to przez wyrzynanie mieszkac�w i niszczenie siedzib ludzkich. Ruinie uleg wtedy Kani�w, Korsu, Czerkasy, Stebl�w oraz inne miasta. „Ksi sarmacki" osiad w Niemirowie, otoczy si gwardi, zoon z Tatar�w i rozmaitych oczajdusz�w, wiadczenia wydusza w spos�b atwy do odgadnicia. Zadnieprze te gnbi. Wskutek tych bujnych przedsiwzi kraj pooony midzy Bohem a Dnieprem zmieni si w bezludne pustkowie,

189

traktat za bachczyserajski, zawarty w roku 1681 przez Moskw, Turcj i Tatar�w, postanowi, e dla witego spokoju tak powinno pozosta na zawsze.

Dawne propozycje Adama Kisiela, a zwaszcza ju Unia Hadziacka ofiarowyway Ukrainie warunki nieco jednak znoniejsze.

Chmielniczeko odwoany zosta wkr�tce potem do Stambuu i przepad tam bez wieci. Niekt�rzy opowiadali, e nie dojecha nad Bosfor, bo baszowie kazali go udusi w Chocimiu.

Czas jednak, aby chronologia odzyskaa swe prawa.

Rzeczpospolita pozbawia Doroszek buawy hetmaskiej i oddaa j Michaowi Chanece. Pokrzywdzony zadenuncjowa przed sutanem Aadila, spowodowa jego upadek, po czym poczy swe siy z ordami nowego chana, Selim Gireja, i w sierpniu 1671 roku rozpocz wojn. Teatr jej upodobni si od razu do ringu bokserskiego, na kt�rym jeden z zawodnik�w z miejsca opanowa inicjatyw, adujc przeciwnikowi seri byskawicznych cios�w. Pierwszy pad 26 sierpnia pod Bracawiem, kocowy 21 padziernika pod Kalnikiem. Poddao si wiele miast i osiedli, wpad w polskie rce nawet Raszk�w, domena Domny, wdowy po Tymoteuszu Chmielnickim. Zawitaa nadzieja opanowania Ukrainy.

Sobieski dokazal tego wszystkiego na czele czterech tysicy wojska, kt�re sztuk wypr�bowan czasu kampanii podhajeckiej podzieli w dodatku na kolumny. Szo naprawd szybko i ostro, skoro uciekajcy spod Bracawia Tatarzy

rzucali, zodzieje, najwprz�d ludzie, kt�rych byli pobrali, potem ywnoci r�ne, potem konie [pewnie zdobyczne - P. J.], ses hardes, w ostatku sioda spod siebie wyrzucali, a na ostatek les chemises [koszule] et les calecons, a to dla lekkoci. Dzie by dziwnie gorcy.

Hetman czeka na kr�la i pospolite ruszenie oraz na wojsko litewskie. Ich nadejcie umoliwioby cios g�wny. Nie doczeka si ani jednego, ani drugiego. 16 padziernika armia Wielkiego Ksistwa rozwizaa si po prostu w Dubience, nie zapaceni onierze poszli do dom�w. Stao si to za zgod, po myli, nawet z podniety hetmana wielkiego litewskiego, Michaa Paca.

By on dawno miertelnym, osobistym wrogiem Sobieskiego. W pastwie magnackim takie animozje gray rol olbrzymi. Kr�l Micha i jego doradcy pamitali, e pan Jan naley do koterii francuskiej. Nie zacigano wic onierza, kt�ry musiaby i pod jego komend, wojowa zamierzano pospolitym ruszeniem, skadajcym si z przychylnej monarsze szlachty.

190

Nie zebrano go w kocu i nie przyprowadzono. Dw�r szerzy po kraju optymistyczne pogoski, e wszystko strachy na Lachy, Tatar�w na Ukrainie nie ma wcale.

Micha Korybut postpowa jak kady may czowieczek, kt�ry si dorwie do wadzy i znaczenia. Dba tylko, by si przy nich utrzyma. Szlachta obraa wyjtkowo zego „Piasta", bo ksidz biskup Olszowski chcia rzdzi w jego imieniu, waya na dziejach samym ciarem wielotysicznego, zbrojnego tumu, lecz pozostaa bezgow, pozbawion elity przyw�dczej mas. Majc swego „kr�la pobonego" pragna, jak to okreli Sobieski, „w domu siedzie, podatk�w nie paci, onierza nie karmi, a Pan B�g eby za nas wojowa".

To ostatnie byo teraz najwaniejsze. W styczniu 1672 roku czausz turecki przywi�z do Warszawy akt wypowiedzenia wojny. W przecigu najbliszych szeciu miesicy zerwane zostay dwa sejmy - obydwa przez stronnik�w dworu. Stao si tak, gdy opozycja zaczynaa bra g�r. daa uchwa w sprawie obrony pastwa, w kocu domaga si zacza detronizacji. Wobec takiego stanu rzeczy przyw�dcy partii kr�lewskiej woleli torpedowa sejm.

Tadeusz Korzon dopatrzy si w tych wydarzeniach przejaw�w instynktu samob�jczego, kt�ry od tej pory mia wielokro kierowa dziejami Obu Narod�w. Teza znakomitego historyka trci mistyk. Skd si �w instynkt nagle wzi? Czemu nie byo go ani ladu po wyganiciu Jagiellon�w? Przez cae stulecie XVII spoeczno szlachecka ya w warunkach urgajcych podstawowym zasadom sensu politycznego, bya wiadkiem i poniewolnym uczestnikiem dziaa, w oczywisty spos�b sprzecznych z dobrem pastwa, magnaci za utosamiali je z interesem wasnym. �w rzekomy instynkt to skutki fatalnego wychowania, wypadkowa bezkarnoci, totalnej nieodpowiedzialnoci wielkich i do histerii doprowadzonej nieufnoci maych. Szlacht �wczesn bardziej jtrzyli rodzimi janie wielmoni ni Turcy nawet. Objawy tego rodzaju zdarzay si nieraz w rozmaitych krajach i - jeli byy odpowiednio pokierowane - prowadziy do przewrot�w wewntrznych, nawet do rewolucji... Na konflikcie szlacheckiego posp�lstwa z dotychczasow elit wiele bymona byo zyska, o czym zawiadczya elekcja kr�la Michaa, kt�rego szlachta uwaaa „za ojca, nie pana". Stronnictwo dworskie w chwili krytycznej rwao sejmy. Skadao si z ludzi maych. Zast�j umysowy, narzucony przez kontrreformacj, nie sprzyja talentom. Renesans min, na Owiecenie trzeba byo jeszcze dugo poczeka.

12 czerwca zabrako naszym malkontentom kandydata do korony. Karol de Longueville poleg w Holandii podczas przez siebie samego nakazanej, najzupeniej zbytecznej i niesychanie brawurowej szary.

191

(Nigdy adni polscy husarze, uani ani szwoleerowie nie wykonali podobnej.) Stronnicy Francji zwr�cili si wic do Ludwika XIV, aby raczy sam wybra spomidzy czonk�w swego rodu i wyznaczy kr�la polskiego. Byli tacy, co m�wili o potrzebie wcielenia Rzeczypospolitej do Francji, jak r�wnie o koniecznoci zrezygnowania z przesadnych uprawnie obywatelskich.

Drugi sejm „haniebnego roku" zerwany zosta 30 czerwca. O trzy tygodnie wczeniej byszczcy zlotem pancerza Mehmed IV dokona pod Adrianopolem przegldu swych wojsk i ruszy na ich czele na p�noc. Nowy most na Dunaju by cakowicie przygotowany, czeka. Spory w Warszawie trway jeszcze w lipcu, gdy olbrzymia, stutysiczna co najmniej armia turecka cigna ju ku Dniestrowi.

Jan Sobieski opuci Warszaw dopiero 16 lipca. W lutym zoy by memoria o sposobie zabezpieczenia kraju, radzi zbiera wojsko w polu, fortyfikowa nie tylko Kamieniec Podolski i Lw�w, lecz r�wnie Krak�w. Teraz latem - kr�l Micha odwoywa niekt�re chorgwie ze strefy najbardziej zagroonej. Zamiast wzmacnia stojcego na froncie hetmana, wola go osabia. Sobieski uchodzi za drug po Pramowskim figur w koterii francuskiej.

Ubiegej jesieni hetman ledwie si wykaraska z chor�b, kt�rymi przypaci trudy pomylnej kampanii. On sam przypisywa swe dolegliwoci nazbyt skrupulatnemu przestrzeganiu wiernoci maeskiej, nie zostao jednak dowiedzione, e tego rodzaju abstynencja zdolna jest spowodowa wrz�d w gardle. Przez czternacie dni i nocy mny wojownik nie spa, nie jad i nawet piwa nie pi. Rurowany przez szeciu lekarzy i kilku cyrulik�w doczeka si ulgi, „wrz�d si rozpuki i wyciek". Przy �wczesnym stanie medycyny mogo si atwo przytrafi inaczej. Chocia w tym jednym wzgldzie poszczcio si nam wtedy.

Biedny by Sobieski nie tylko z chorobami, lecz i z t swoj umiowan megier, kt�ra tyle mu okazywaa „dyskrecji", e kiedy on razu pewnego noc ca lcza nad rachunkami wojskowymi, usiujc szczuplutkimi rodkami zaata mn�stwo dziur, ona „adn miar dziecicia, wrzeszczcego mi nad gow, do drugiej naprzeciwko nie pozwalaa wynie izby". Marysieka bya tym magnesem, kt�ry go przycign do koterii francuskiej. Ona daa wyjazdu na stae do Parya. Lecz ona r�wnie zacza wczenie pcha ma do stara o koron.

Turcy przekroczyli Dniestr, wzili waniec - gdzie Lipkowie, czyli Tatarzy litewscy, przeszli na ich stron - stanli wkr�tce pod Kamiecem Podolskim. 18 sierpnia przyby tam sam Mehmed IV. Chan Selim Girej,

192

wielki wezyr Achmed Koprulii i Piotr Doroszeko wyprzedzili padyszacha o kilka dni. Obleni mogli swobodnie przyglda si z mur�w namiotom wroga, kt�rych bya „moc taka, i si nimi pola naok� pokryy i jako nieg zabielay; ani ich byo okiem przejrze, ani myl ogarn".

Kamieniec Podolski, pooony w miejscu obronnym z natury, uchodzi za twierdz niezdobyt i by ni rzeczywicie, lecz dawniej. Okoliczne wyniosoci g�roway nad warowni, wic udoskonalona ju w tym czasie artyleria miaa gos rozstrzygajcy. Dziki staraniom wezyr�w armia turecka rozporzdzaa najlepsz technik owej doby, uywaa prochu o duych walorach.

Z g�ry skazan fortec dowodzi Mikoaj Potocki, starosta podolski. Pomagaa mu rada wojenna, do kt�rej nalea pukownik Jerzy Woodyjowski, onierz bardzo dobry, nadzieja i otucha oblonych.

26 sierpnia, po wcale twardej obronie, kiedy cz fortyfikacji lega w gruzach, a podkopy minowe zagroziy tym samym reszcie, Kamieniec Podolski skapitulowa. Wielki wezyr przyj parlamentariuszy grzecznie, lecz dyskusji odm�wi. Zaoga i kto tylko chcia z mieszkac�w mogli wyj z miasta, kt�re zabiera sutan. Okolicznym ziemianom zapewniono nietykalno os�b i majtk�w, jeliby postanowili w nich pozosta.

Turkom dostaa si ruina twierdzy. Jeszcze trway pertraktacje, kiedy dow�dca artylerii fortecznej podpali prochowni, wysadzajc w powietrze zamek, siebie samego i omiuset ludzi z zaogi. Postpek bohaterski, lecz nie bardzo rozumny. Rzeczpospolita rozporzdzaa minimalnymi siami, osiem setek onierza co w tych warunkach znaczyo. Sobieski chadza na trudne wyprawy w trzy lub cztery tysice ludzi, w Kamiecu zgino wielu piechur�w, kt�rych szczeg�lnie ceni i potrzebowa. Zgin r�wnie Jerzy Woodyjowski, zabity przez odamy mur�w. mier zaskoczya go na dziedzicu zamkowym, kiedy zbiera podkomendnych, by ich wyprowadzi do Chreptiowa, kt�ry stanowi wasno jego ony.

Zdesperowany dow�dca artylerii zwa si Hejkiag, Heiking czy te Hekling. By rodowitym Niemcem z Kurlandii, protestantem. Suy w Kamiecu od czas�w Wadysawa IV i nie m�g przebole utraty zamku.

Nie da si obroni tezy, e Polacy lubuj si w samob�jczych fajerwerkach. Podczas potopu wysadzili si prochami Szwedzi - w Sandomierzu, w Tykocinie, w Kodyndze. W Kamiecu zrobi to Niemiec. Nie sycha o podobnych uczynkach Sarmat�w. Ludwika Maria zauwaya, e polski spos�b wojowania w pewnym wzgldzie mao jest podobny do zachodniego. Francuzi i Hiszpanie bij si do koca, to znaczy: skadaj bro, jeli pooenie jest ju zupenie beznadziejne. A ci tutaj, widzc wasn porak czy klsk, rozpraszaj si, uciekaj,

193

i wcale sobie tego nie maj za hab, bo zaraz staraj si znowu zebra do kupy.

Zdobywszy Kamieniec wybrali si Turcy na Lw�w, kt�ry nie dozna jednak zaszczytu walki z samym Mehmedem IV. Padyszach zawr�ci do siebie, armi poprowadzi dalej pasza Aleppo, Kapan, oraz Selim Girej. Miasto bronio si przez dziesi dni, po czym dao okup i ocalao. Przyczynia si do tego pojednawcza postawa Rzeczypospolitej, przyjazd jej penomocnik�w, upowanionych do traktowania o pok�j. Janusz Pajewski przypisuje znaczn rol r�wnie chanowi, kt�ry wola, aby sutan nie oderwa od Polski zbyt wielu ziem i nie pozbawi przez to Tatar�w chleba. I tym razem ordy ruszyy po up a nad Wieprz i San. Poszo im jednak o wiele gorzej, ni si mogy spodziewa po tylu tegorocznych sukcesach.

W padzierniku Jan Sobieski znowu dokona jednego ze swych przedziwnych wyczyn�w wojskowych, nazwanego przez histori „wypraw na czambuy". Mia tylko trzy tysice konnicy oraz... dokadn znajomo taktyki przeciwnika liczniejszego co najmniej dziesi razy, lecz rozdzielajcego si na mniejsze oddziay w poszukiwaniu jasyru i zdobyczy. Doskonao dowodzenia, byskawiczna szybko porusze, powicenie onierza, wprost godujcego w obrabowanym kraju, sprawiy, e ,,pod Niemirowem, pod Komarnem, pod Kausz nagino tego jako ps�w, a w lasach, po botach najwicej tego nabili chopi". Odzyskao wolno czterdzieci cztery tysice ludzi, pdzonych na Krym.

Przewagi hetmaskie przyniosy ponadto pewn korzy polityczn, gdy dowiody, e nie Warto tak ju cakiem lekceway Rzeczypospolitej. Kapan pasza pomiarkowa si nieco, poprzestajc na dwudziestu dwu tysicach czerwonych zotych „upominku" rocznego. Poprzednio domaga si stutysicznego haraczu. Terytorialnych zdobyczy nie odda jednak. Ukrain przyszo odstpi Kozakom, jako poddanym Porty Ottomaskiej. Podole zagarniaa Turcja na sw wasno bezporedni. Upokarzajcy traktat zawarto w Buczaczu 18 padziernika 1672 roku.

Jeszcze w pocztkach XX wieku klasztor bazylian�w w Krechowcach koo �kwi przechowywa wystawiony owej jesieni kwit chana Selim Gireja. Dokument, stwierdzajcy pobranie okupu, wypisany by kulejc polszczyzn. Kancelaria wadc�w Krymu czsto posugiwaa si naszym jzykiem nawet w korespondencji dyplomatycznej.

Dziwne to, lecz niewtpliwe - osabiona Rzeczpospolita wywieraa na wschodnich ssiad�w znaczny wpyw kulturalny. Na Kremlu jzyk polski odgrywa t rol, jaka p�niej przypada francuskiemu. Biego w nim dowodzia ogady towarzyskiej.

194

Kontusz i wysoko podgolona czupryna znamionoway elegancj. Znacznie waniejsze, e Aleksander Brueckner nie waha si pisa o

olbrzymim niegdy wpywie sztuki polskiej na Rosj w drugiej poowie XVII wieku, po pochodach smoleskich cara Aleksego, gdy egzulanci prawosawni albo dobrowolni przesiedlecy ton nadawali muzyce i piewowi, malarstwu i rzebie, budownictwu i drobnej sztuce...

W wywodzie wielkiego uczonego jedno niewtpliwie chyba nadaje si do zakwestionowania: spos�b uycia przymiotnika „polski". Bruckner m�wi obszernie o Mikoaju Dyleckim, teoretyku i pedagogu, kt�ry zasuy si bardzo rozwojowi rosyjskiej muzyki wokalnej. Autor kilkakro wznawianego dziea Grammatika muzikijskagopienia urodzi si okoo roku 1630 w Kijowie, wyksztacenie zdoby w Wilnie i w Warszawie. Ogromnie znamienne, e w wydaniach moskiewskich powoywa si swobodnie na wasny i obszerniejszy, w jzyku polskim dokonany, pierwodruk w Wilnie. Trudno uzna tak ju z wszelk pewnoci Dyleckiego za Polaka w dzisiejszym, nawet w �wczesnym tego sowa znaczeniu. Spor�d szesnastu mistrz�w, kt�rych car Aleksy Michajowicz wybra do pracy w Oruejnoj Paacie, a trzynastu pochodzio z ziem podlegych kr�lowi polskiemu. Ale czy wszyscy oni byli rdzennymi Lachami? Bruckner wymieni nazwiska czterech: Micha Czarnorzecki, stolarz Kokotka, Klimko i Batura-Biaowiecki, podpisujcy si zawsze aciskimi literami.

To Rzeczpospolita, ten wielowtkowy, w oryginaln i organiczn cao zrosy tw�r wywiera wpyw kulturalny, spenia rol przysowiowego pomostu dlatego, e s a m mia co wywozi, rozporzdza wartociami do rozdania. By wic nie tyle owym „pomostem", co wytw�rc i dostawc.

Naleao o tym wspomnie w rozdziale przedstawiajcym tragiczne chwile Rzeczypospolitej, by uzmysowi, e naprawd jest si czym martwi. To sabnce pastwo co jednak reprezentowao na mapie kultury europejskiej, skoro jego wasny dorobek suy innym jako zaczyn. Dorobek tym cenniejszy, e stworzony pod wsp�lnym dachem pastwowym przez ludzi z wielu plemion.

Jan Sobieski, kt�ry rad si stroi w zdobyczne lub zakupione na Krymie efekty egzotyczne, broni czego wicej jednak ni wasnych majtk�w i ustroju magnackiego.

W cztery dni po zakoczeniu wietnej wyprawy na czambuy, a na dwie doby przed podpisaniem okropnego traktatu buczackiego, w obozie kr�lewskim

195

pod Gobiem doszo do wakich postanowie. Osiemdziesit tysicy pospolitego ruszenia stao na placu! Walka z Turkami nie stanowia jednak waciwego celu zawizanej 16 padziernika konfederacji gobskiej. Sprzysionym, jak r�wnie ich boyszczu, „kr�lowi pobonemu", Michaowi, zaleao przede wszystkim na skoczeniu z opozycj, z malkontentami. Z prymasem Pramowskim, lecz i z hetmanem Sobieskim take.

Szlachta rozjada si strasznie. ,,Co kt�rego ex magnatibus wspomn, to nie rzek, tylko: zdrajca, katowskiego godny miecza!" Protestujcym grozio to, co spotkao niejakiego Broniowskiego, kt�ry najpierw stawia si hardo, lecz zacz ucieka, kiedy szli ju na niego z szablami.

Dopiero w polu rozsiekali go okrutnie. My tu w kole nie wiemy, co si tam stao, a oni go wlek do koa i woaj tam: „Ustpujcie!" Przywlekli go tedy dwaj pachocy w turkusowej barwie za nogi o jednym bucie; rzucili go w rodku koa m�wic: „A to macie pierwszego malkontenta, tak i drugim bdzie!" Jako tak sta si al na sercu i okropno patrzc na owego rozsiekaca. O za, co si poczuwali by malkontentami, w p� obumarli od strachu, kiedy lea, jako bydle jakie zarnite, w swojej krwi.

Mtwy, elekcja kr�la Michaa, burzliwe sejmiki 1670 roku, konfederacja gobska zawizana przeciwko wsp�rodakom podczas wojny z Turkami... Czy ten ponury r�aniec fakt�w nie dowodzi czasem, e istniay w Rzeczypospolitej dane na rewolt szlacheck, uderzajc wcale nie w tron? Burzce si tumy naleao poprowadzi. Na czoo zwizku wybili si Stefan Czarniecki, bratanek umarego hetmana, Szczsny Potocki i Micha Pac. Ambicje oni mieli, programu reform nie. Chora, zdegenerowana bya u nas elita. Z tumu daoby si jeszcze co wykrzesa.

23 listopada Sobieski odwdziczy si przeciwnikom konfederacj wojska w Szczebrzeszynie. Opowiadaa si ona przy kr�lu, lecz take i przy hetmanie.

Gobianie zoyli z godnoci prymasa Pramowskiego, wodzowie ich zaczli dzieli pomidzy siebie dobra jego rodu, cz szlachty rzucia si do pldrowania majtk�w Sobieskiego, znacznie liczniejsi byli ci, co poszli do domu. Zachcaa do tego p�na pora roku, zadymki takie, e „drugi swego konia nie pozna rano wstawszy, kiedy go nieg przywia". G�wn rol odegrao jednak docierajce do m�zg�w zrozumienie tego, co zaszo w Buczaczu. Pomimo istnienia dwu wrogich sobie nawzajem konfederacji do wojny domowej nie doszo. W marcu, dziki zabiegom senator�w neutralnych i nuncjusza, nastpio pojednanie.

Rok 1673 okaza si mia bardzo szczliwy take i dlatego,

196

e mier zabraa si do uprztania person niepotrzebnych. 15 kwietnia zmar prymas Mikoaj Pramowski. Stanowisko wzi po nim Florian Czartoryski, dotychczasowy biskup poznaski, zwolennik Austrii.

Przytomnie zachowujcy si sejm uchwali zacig trzydziestu i jeden tysicy onierza w Koronie oraz dwunastu tysicy na Litwie. Zgodnie z daniami Sobieskiego szczeg�lny nacisk pooono na werbunek piechoty - r�wnie i chopskiej. Z kadych dwudziestu dom�w w dobrach pastwowych i kocielnych, z kadych trzydziestu w ziemiaskich stawi si musia jeden wyekwipowany infanterzysta.

Pomoc zagranicy naturalnie zawioda, tylko papie przysa pienidze, kt�re zuyto rozumnie -na artyleri. Hetman umyli sobie przenie operacje poza rubiee pastwa, aby nie niszczy wasnego kraju. Wojsko ruszyo z obozu pod Hrubieszowem do Glinian, 21 padziernika zaczo si przeprawia przez wezbrany Dniestr. Piechota i zaprzgi skorzystay z mostu pontonowego, jazda pokonaa rzek wpaw. W trzy dni potem nadcigna Litwa, wszyscy czterej hetmani znaleli si razem. Sobieskiemu towarzyszy jego modszy stopniem kolega, Dymitr Winiowiecki, z Michaem Pacem przyszed Micha Kazimierz Radziwi, hetman polny Wielkiego Ksistwa.

Skupienie tylu buaw wywoao trudnoci, bo urzdy Obojga Narod�w byy sobie r�wne. Pac od razu rozpocz opozycj. Jego zdaniem przemczenie armii wprost wykluczao moliwo dalszego pochodu. Sobieski rozbroi konkurenta, ofiarowujc mu naczelne dow�dztwo. Propozycja nie zostaa przyjta, kolumna ruszya dalej, po/ostajc pod rozkazami hetmana wielkiego koronnego. Cigna przez Wooszczyzn, topniejc od niedostatku i chor�b. 9 listopada kawaleria podesza od wschodu pod Chocim i zaraz zacza si ciera z harcownikami tureckimi. Piechota i artyleria pieszyy ile sil „niecnotliwymi przy gwatownych deszczach szlakami", lecz musiay przyzosta w tyle.

Husejn, pasza Sylistrii, sta w dawnym okopie Chodkiewiczowskim, kt�ry ogromnie wzmocni. Za sob, na atwo dostpnym przez pontonowy most lewym brzegu Dniestru, mia w pobliskim Kamiecu Podolskim Halila pasz z dziesiciotysicznym oddziaem, od strony Cecory nada z pomoc korpus Kapana paszy. Sam Husejn i liczb onierza, i dziaami przewaa nad armi polsko-litewsk. Los kampanii, a pewnie i Rzeczypospolitej, zalea od rozpoczynajcego si starcia. Na prawym brzegu Dniestru, a wic za granic, znalazo si wszystko, czym rozporzdzaa dla swej obrony.

Do niepojte, e Turcy, kt�rzy w roku poprzednim zdobyli wszak Podole, nie uczynili z niego podstawy operacyjnej. Puki Husejna wymaszeroway w czerwcu z Adrianopola.

197

Pocztkowo dowodzi nimi sutan, potem wielki wezyr, kt�ry przekaza wadz paszy Sylistrii i odjecha.

10 listopada, kiedy piechota i dziaa ju pokonay boto, nastpi pierwszy szturm na way Chocimia. Jan Motowido i Jan Dennemark uczynili „ponad ordinans", to znaczy ruszyli, zanim skupiy si wszystkie wyznaczone oddziay. Pierwszy z nich kwapi si, jak m�wiono, do odpacenia Turkom za niedawn niewol. Drugi, szlachcic pruski z pochodzenia, dopiero co obdarzony za „krwawe zasugi" polskim indygenatem, chcia pewnie pokaza, e godzien by zaszczytu. Motowido poleg, Dennemark ocala, by jeszcze przez kilka lat suy przybranej ojczynie.

Janczarowie szturm odparli, lecz nie to wcale byo grone. Ju poprzedniej nocy, podczas rady wojennej, Micha Pac owiadczy, e pooenie uwaa za beznadziejne i da zaniechania akcji. Sobieski odm�wi stanowczo. Pozostawi jednak wojsku litewskiemu, zajmujcemu lewe skrzydo, zupen swobod. Mogo wzi udzia w bitwie lub przyglda si jej.

Wraz z armi Rzeczypospolitej przywloka si pod Chocim miertelna choroba pastwa. Dwaj magnaci dowodzili Litwinami, lecz tylko jeden z nich Radziwi - zachowywa si karnie.

10 listopada 1673 roku talent wojskowy Jana Sobieskiego osign sw�j szczyt. Myl pracowaa cile, wola panowaa nad nerwami. Zoona przez hospodara wooskiego oferta pomocy zostaa grzecznie uchylona. Hetman zada tylko, aby regimenty Grzegorza Ghica usuny si z pola na bok. Wola nie powiksza swych si o te kilka tysicy nader podejrzanego sojusznika, kt�ry do wczoraj suy Turkom. Dawny bd Stanisawa �kiewskiego nie powt�rzy si.

Szturm by skoczony, zapada wiecz�r, lecz rozkazu zejcia ze stanowisk nie ogaszano. Chorgwie stay pod broni, raz za razem alarmowane przez wasnych trbaczy. Sobieski nie pozwoli rozbi namiotu dla siebie. Trwa wr�d szczkajcych zbami onierzy i kostniejcych koni. Zaprosi listopad na sprzymierzeca. Noc, lodowaty wicher i deszcz ze niegiem byy udrk dla Polak�w i Litwin�w, mierteln tortur dla Turk�w. wit odsoni ich mocno przerzedzone szeregi. Nie wiadomo, ilu zamarzo. Tysice nie wytrzymay, zeszy z pozycji, szukajc zacisznego kta, yku ciepej strawy.

O brzasku artyleria Marcina Ktskiego hukna ze wszystkich luf, piechota szybko wdara si na way, zacza zasypywa fosy - moci drog konnicy.

- Szyj mi uci, jeli ich za kwater nie wezm! - krzycza hetman, ruszajc z szabl na czele spieszonych dragon�w. Stao si jak ongi z Chodkiewiczem pod Parnaw.

198

onierze przytrzymali wodza, lecz dopiero tu pod waami.

Husaria Stanisawa Jablonowskiego wpada do obozu przez bram poudniow, Litwini wtargnli od zachodu.

Okrutni ludzie wojennego stulecia z luboci pali oczy widokiem ucieczki niedobitk�w. Tumy Turk�w waliy si w jary, „gdzie z komi by poamali", inni „ginli z srogiej skay w Dniestr skaczc". Spektakl uznano za szczeg�lnie powabny, kiedy zaama si zapchany ludmi most: „Dopiero ton..." Idce w pogoni lekkie chorgwie rotmistrz�w Miczyskiego i Ruszczyca przebyy rzek wpaw. Wyciy sporo, dodatkowe kilka tysicy wygnietli w okolicy chopi.

Do razu sztuka! Chodkiewiczowi i Lubomirskiemu powiodo si wojowanie z gbok wod za plecami. Mniejszym talentem obdarzony Husejn pasza przeliczy si ryzykujc.

up by wtedy dobrym prawem wojownika.

Zdobycz nasi wielk wzili, w rzdach, w srebrach, w namiotach bogatych, w sepetach za owe specjay wyborne, co m�gby drugi sepet na sto tysicy rachowa, one szable bogate, one janczarki. Naprowadzono do Polski wielbd�w sil, tak e go dosta i za podjezdka.

Zielon chorgiew Proroka, na kt�rej „miesic i soce, i inne zotem haftowane sztuki s", otrzyma w darze papie.

Najcenniejszego upu nie udao si jednak dostarczy Rzeczypospolitej. Zwycistwo chocimskie, kt�re Karol von Clausevitz uwaa za" najwiksze z osigni Jana Sobieskiego, nie zostao wyzyskane w peni. Hetman chcia natychmiast rusza na poudnie, pobi Kapana pasz, na dobre pozyska hospodara wooskiego i... kto wie - moe naprawd zabarykadowa przepraw przez Dunaj.

Micha Pac zabra wikszo chorgwi litewskich i odmaszerowa w pielesze domowe. Z tysicem kawalerzyst�w pozosta przy Sobieskim Micha Kazimierz Radziwi. Postpek Paca wywar fatalny wpyw i na koroniarzy take. Dezercje zaczy si mnoy.

W Stambule nastpio wkr�tce obrzydliwe barbarzystwo. Sutan wrczy pokonanemu Husejnowi zielony postronek.

Pomimo odstpstwa Pacowego Sobieski poszed na poudnie. Nad Prutem ju dogonia wojsko wiadomo o niebywaym szczciu, jakie spotkao Rzeczpospolit 10 listopada, czyli wtedy, gdy Motowido i Dennemark darli si na way Chocimia. We Lwowie umar kr�l Micha.

Kryy plotki o otruciu. Jadem nasycona by miaa ulubiona potrawa monarchy, pieczona kaczka-cyranka. Zupenie to do prawdy niepodobne.

199

Jedynak Jaremy przyjecha do Lwowa ciko chory z obarstwa, kt�re - obok poliglotyzmu - stanowio jedyny jego talent.

Nieznany poeta uczci go Nagrobkiem, zawierajcym bardzo trafn ocen-syntez:

Obranie cudem, kr�lestwo kopotem,

Szkod ze rady, a szelgi zlotem,

Sejmy niezgod, ona urganiem,

Dw�r nieporzdkiem, sudzy oszukaniem,

Senat niedbalstwem, Warszawa wizieniem,

Wiede pedantem, ob�z uprzykrzeniem,

Str�j ukochaniem, a izba zabaw,

Prymas skaraniem, Kamieniec niesaw,

Turczyn ohyd, Gob gupstwa wiadkiem,

Lw�w mierci, a mier nieszczcia ostatkiem,

Ten by m�j ywot, wicej nic nie znaem.

Nie wiem, czym kr�lem - wiem, em by Michaem.

O SARMACIE TRAGICZNYM

Zwyciajcy pod Chocimiem onierze nie wiedzieli, e od dwudziestu czterech godzin trwa bezkr�lewie, a zdobyty przez nich ob�z Husejna paszy stanowi waciwe pole elekcyjne. 19 maja 1674 roku hetman wielki koronny obrany zosta kr�lem, lecz formalnie rzeczy biorc p�niej dopiero sta si Janem III. Przede wszystkim nie zgodzi si na natychmiastow nominacj, kt�rej dokona mia biskup krakowski, Andrzej Trzebicki, gdy prymas Czartoryski cztery dni wczeniej umar. Owiadczy, e nie przyjmie korony, zanim nie bdzie zgody powszechnej. Sobieski - podobnie jak ongi Batory by wybracem szlachty polskiej i ruskiej. Przemoni w Wielkim Ksistwie Pacowie uprawiali opozycj bardzo zawzit, dali nawet pocztkowo zupenego wykluczenia kandydat�w krajowych. Tylko Radziwi, trzej Sapiehowie i jedno z wojew�dztw litewskich gosowali za hetmanem koronnym.

Pozorna zgoda, kt�rej narodzinom mocno pomogy pienidze, nastpia w poniedziaek, 21 maja. Biskup Trzebicki zaraz nominowa nowego kr�la, marszakowie dokonali ceremonii obwoania, odpiewano tradycyjne Te Deum..., po czym uroczysty poch�d ruszy spod Woli do katedry w. Jana. I szlachta, i lud z przejciem witali czowieka, kt�ry by wodzem wsawionym, zwycia Turk�w, lecz wcale ich nie zaczepia.

W pierwszej swej mowie monarszej Jan III wyszczeg�lni oczekujce kraj wysiki i zapowiedzia odoenie koronacji do stosowniejszej pory. Nastpia ona prawie w dwa lata p�niej, kiedy historia zapisaa ju na dobro elekta ca litani nowych zwycistw. Kr�l na razie nie pokwapi si do Krakowa po koron, zachowa za to buaw i wadz hetmask.

Jan III by znakomitym wodzem. Tron polski od dawna ju nie goci polityka tej miary.

201

Podczas bezkr�lewia hetman zachowywa si w spos�b, kt�ry go w oczach potomnoci przyozdobi opini niedorajdy, babskiego popychada. On sam rzekomo nie ywi adnych ambicji, wszystko zaatwia cna maonka.

Sobieski zjawi si w Warszawie p�no, dopiero 1 maja 1674 roku. Wystpi od razu w glorii przyw�dcy stronnictwa francuskiego. Ludwik XIV uwaa go po prostu za wasnego agenta i odpowiednio do tej rangi traktowa. Zwalczay si w�wczas nawzajem liczne kandydatury. Kondeusz i Filip neuburski modszy cieszyli si poparciem Parya. Austria wysuwaa Karola Lotaryskiego. Opr�cz nich stawali do rozgrywki ksi duski Jerzy, elektorowicz brandenburski i carewicz moskiewski.

Hetman Sobieski mocno i zdecydowanie opowiada si za Kondeuszem, o kt�rym z g�ry byo wiadomo, e nie ma szans adnych. Godne uwagi, e okryty wieymi laurami onierz a tak pilnie protegowa innego przesawnego wojownika. Marzy widocznie o zepchniciu siebie samego w cie. Nade wszystko w wiecie pragn uczyni wsp�zawodnika wasnym zwierzchnikiem. Sytuacja - przyzna trzeba - psychologicznie przedziwna.

Wyjania j znacznie ta okoliczno, e przedstawiciele zagranicy wczenie pojli, jak gronym konkurentem stanie si hetman na polu elekcyjnym. On osobicie, a nie aden z jego ewentualnych protegowanych. 11 maja poapa si w pooeniu ambasador francuski i przekraczajc instrukcje zacz popiera Sobieskiego. Podczas samej elekcji pierwsze opowiedziao si za hetmanem wojew�dztwo ruskie, jego domena poniekd. Decydujco zachci je do tego Stanisaw Jabonowski, kt�ry pod Chocimiem prowadzi atak husarii.

Cae �wczesne postpowanie Jana Sobieskiego wyglda na wyrachowan, wiadom celu gr. Wyranie podkrelana powcigliwo take stanowia jeden z jej element�w. Ale podczas gosowania wojsko koronne znajdowao si w pobliu Warszawy. To nie Marysieka je przyprowadzia. Tradycja stanowczo przesadnie ocenia rol tej damy i w og�le ukad si w stadle dotychczas hetmaskim, a od 19 maja 1674 roku ju monarszym.

Sawa wojenna zapewnia Sobieskiemu tron. Podkomendny spod Chocimia pierwszy wykrzykn jego imi, od razu zyskujc aplauz tej szlachty, kt�ra mieszkaa najbliej frontu tureckiego. Wszystko to marsowo brzmi, lecz tylko z oddali, z trzechwiekowego dystansu. Prawdziwym za motywem, kt�ry bardzo powanie wpyn na wynik elekcji, by pacyfizm szlachecki. Powoano na tron dwojako przydatnego czowieka. Zdolny w�dz m�g w razie potrzeby osoni kraj. Stronnik Francji, tradycyjnej przyjaci�ki sutana, nie wyglda na prowokatora wojny i nie by nim naprawd. Karol Lotaryski przegra elekcj dlatego, e staa za nim Austria, kt�ra para Rzeczpospolit do zatarg�w i rozpraw ornych z padyszachem.

202

W latach owych pastwo polsko-litewskie rzeczywicie penio obowizki „przedmurza chrzecijastwa". Ale wojny pragn i narzuca j Stambu, nie za Warszawa - a tym mniej Wilno. O tej zasadniczej, fundamentalnej prawdzie dziwnie chtnie zapominaj jake u nas liczni krytycy postpk�w Jana III. Oryginalne wraenie sprawiaj przysigli zwolennicy trzewoci politycznej, traktujcy jednako wojny zaczepne i obronne. Turcja oderwaa od Rzeczypospolitej i przywaszczya sobie Podole. Miaa do niego takie same prawa jak do Pomorza. Prawa identyczne z tymi, kt�re usprawiedliwiay jej panowanie w Bugarii, w Jugosawii, w Rumunii i na Wgrzech. Kamienne supy graniczne, wyciosane przed p�wieczem z rozkazu Osmana II, a przeznaczone do ustawienia nad Batykiem, znajdoway si zapewne nadal w Adrianopolu i mogy by uyte.

W przecigu kilku lat najbliszych Warszaw i Pary solidarnie interesowa program odczepienia si od Turcji w sensie zawarcia z ni jakiego moliwego dla Rzeczypospolitej pokoju.

Tak wic orientacja francuska wzia u nas g�r. Na tron wstpi czowiek, kt�ry j wyznawa i od duszego ju czasu bra od Ludwika XIV pienidze. Zwyciya po dwudziestu latach katastrofalnych, zgubnych, moralnie i politycznie miertelnych k�tni, zatarg�w, konfederacji i wojen domowych. A moga zdecydowanie przem�c zaraz po potopie, lecz pod jednym warunkiem, tym wanie, kt�ry si zmaterializowa 19 maja 1674 roku. Pod warunkiem gry kart krajow.

Ludwika Maria, Jan Kazimierz oraz ich adherenci pragnli zapewni koron polsk wyznaczonemu przez Ludwika XIV cudzoziemcowi. Urzeczywistnienie tego zamiaru degradowaoby Rzeczpospolit, kt�r rzdziby wszak obcy delegat. Orientacja francuska moga zwyciy i ostatecznie zwyciya, wysuwajc naprz�d, jako swego przyw�dc, obywatela Rzeczypospolitej. Czowieka, kt�ry chtny by do wsp�pracy z Paryem, lecz nie do lepego posuchu wobec niego. Osoba rodaka, „Piasta", stanowia w oczach szlachty gwarancj, e troska o kraj nie zaniknie. Cudzoziemiec symbolizowa co wrcz przeciwnego.

Jan Chryzostom Pasek bardzo wida nie lubi dawniej sprzyjajcego Francuzom hetmana, skoro nie wymieni jego nazwiska, opiewajc wypraw na czambuy i Chocim. Posuchajmy teraz, co napisa na temat elekcji:

I tam po staremu byo wielo konkurencyjej, a po staremu nam Pan B�g da Piasta, ko z koci naszych, Jana Sobieskiego, hetmana i marszaka wielkiego koronnego, kt�ry stan elektem dnia 19 maja, obwoany dnia 21 tego miesica, nam dzi szczliwie panujcy, kt�ry oby jak najduej kr�lowa na chwal Boga i poytek Rzeczypospolitej Chrzecijaskiej, eby B�g jego plemi rozkrzewi

203

jako niegdy Abrahamowe i eby korona z gowy potomstwa jego nie schodzia, jako w austryjackiej familijej, tego wszyscy yczymy.

I tego samego yczyby Pasek, a z nim razem cay zmordowany wojnami tum szlachecki, „Piastowi", rozumnie upatrzonemu zaraz po potopie. Moe ryknby na jego cze z zapaem jeszcze wikszym od tego, z jakim wykrzykiwa imi nieszczsnego Michaa. Poniewa to si nie stao, poszy na marne wymowne lekcje potopu i Jan III odziedziczy potworny spadek po owych dwudziestu latach obdu - rozkwit w najlepsze anarchi. Wystpki przeciwko logice i technice politycznej mszcz si okrutnie i nie ma dla nich rozgrzeszenia.

Zmary w grudniu 1018 roku biskup merseburski Thietmar napisa w swej kronice: „Albowiem najwikszym nieszczciem jest, gdy rzdz cudzoziemcy: std rodzi si ucisk i wielkie niebezpieczestwo dla wolnoci." Wspomniane przed chwil prawida logiki i techniki politycznej s od do dawna znane, bo przecie nie Thietmar wcale je wymyli. Przez osiemdziesit lat z okadem rzdzili Rzeczpospolit moralni cudzoziemcy - urodzeni w Gripsholm, w obzowie i w Krakowie.

Niepojte z pozoru, ze Francja zachowywaa si r�wnie tpo i pragnc zapewni sobie totaln ulego Rzeczypospolitej przez lat tyle cigaa chimery. Dlaczego Pary nie przywoa swych wschodnich wielbicieli oraz jurgieltnik�w do rozsdku? Przy pr�bach odpowiedzi na to pytanie nie mona si obej bez tylekro ostatnio wyklinanego psychologizowania. Wanie w 1674 roku wybito nad Sekwan pierwsze monety z napisem: Ludovicus Magnus. Obdarzony tytuem na wyrost kr�l mia wtedy trzydzieci sze lat zaledwie i got�w by uzna za dewiz sowa: „Sam przeciw wszystkim." Wsp�czeni jak Saint-Simon - notowali z podziwem, e Ludwik XIV jest absolutnie niezmordowany w suchaniu pochlebstw, nigdy si nimi nie przesyca i pragnie ich bez koca. Tego rodzaju predyspozycje wiele wyjaniaj. Bdne postpowanie wobec Rzeczypospolitej miao zaliczy mona do pomniejszych potkni polityka, kt�ry wszystkie kraje europejskie traktowa jak wasnych parobk�w i wzbudza powszechn nienawi. W znamienny spos�b pisze o nim Filip Erlanger w ksice wydanej w roku 1965. Nie byo jednak za Ludwika powiada - zakuwania w niewol caych narod�w, masowych deportacji, przesiedle, ludob�jstwa ani naukowo organizowanych masakr. C�, wiek XVII nie m�g przewidzie, e w XX pojawi si Adolf Hitler (kt�ry, dziwacznym zbiegiem okolicznoci, podobnie jak Ludwik lubowa si w kolorze brunatnym;. Darzy wic kr�la Francji sentymentami zblionymi do tych, jakie mymy ywili wobec budowniczego „tysicletniej Rzeszy".

204

Opr�cz wybicia monet ze wspomnianym napisem dokonaa Francja w�wczas jeszcze jednej operacji pieninej. Ludwik wzi na sw�j od opozycj angielsk. Kr�l tego pastwa od dawna ju i systematycznie bra... subsydia. (Wypada wszak wyraa si ogldnie, kiedy mowa o monarchach.) Caa niemal Europa otrzymywaa wtedy francuskie ap�wki. Nie chowa przed nimi rk w kieszeni r�wnie Fryderyk Wilhelm, kt�ry jako elektor brandenburski, czonek Rzeszy Niemieckiej, winien by wierno cesarzowi. Pienidze ksi przyjmowa i mao si przejmowa tym faktem, zawsze pilnowa bowiem swoich wasnych interes�w. XVII wiek w bardzo swoisty spos�b traktowa przekupstwo i przekupno. Wcale nie zawsze musiay si one r�wna gwarantowanemu zyskowi politycznemu po jednej, zdradzie po drugiej stronie.

Hetman Sobieski zainkasowa sumy pokane. Kr�l Jan III nie uwaa si za zobowizanego do chadzania na francuskim pasku zawsze i wszdzie, we wszelkich okolicznociach. W przyszoci znale si mia nawet w obozie antyfrancuskim. To samo, lecz wczeniej i bardzo wyrazicie, uczyni Fryderyk Wilhelm, jurgieltnik notoryczny.

W niedugi czas po elekcji Jan III otrzyma �w Order w. Ducha, o kt�rym tak bardzo marzya Marysieka. Insygnia przywi�z do �kwi nowy, raczej dodatkowy ambasador, margrabia Franciszek Gaston de Bethune, bdcy szwagrem monarchy polskiego. Dziwna pod wzgldem protokolarnym sytuacja wcale trafnie odzwierciedlia wzajemny stosunek partner�w. Nigdy Ludwik XIV nie uwaa Jana III ani adnego innego z kr�l�w elekcyjnych za r�wnego sobie, systematycznie odmawia mu tytuu Majeste. Trudno si temu nawet dziwi, skoro pan budowanego wtedy wanie Wersalu patrzy z g�ry i na dziedzicznych dynast�w. Godzi si z takim stanem rzeczy Jan Kazimierz, kt�ry reszt swoich dni spdzi we Francji i nie da nadmiernych honor�w. Ostro wierzgaa za to przeciw ocieniowi Marysieka. Marzya si jej wizyta w Paryu i miejsce po prawej rce tamtejszej monarchini. Pamitnik Saint-Simona zawiera charakterystyczn wiadomo na ten temat:

Kr�lowa Polski ani w przyblieniu nie bya taka przyjazna Francji jak jej kr�lewski maonek. Korona na gowie tak niezmiernie j cieszya, e jedynym jej marzeniem byo pokaza j w swym kraju, kt�ry opucia jako skromna os�bka.

Przedstawiciel Hiszpanii, kt�ry w kilka miesicy po elekcji odwiedzi Jana III w jego dziedzicznych Pilaskowicach, z uznaniem opisa prostot przyjcia: „Kr�l mnie wtedy ucisn, a ja pocaowaem mu rk, on za ucisn bardzo szczerze moj." Zaraz potem wsiad do odkrytej kolaski i ruszy w drog,

205

majc przy sobie „ma garstk ludzi". Bezceremonialno swoj, a skryto swoj drog. Bernard Scagnetti nie zdoa rozszyfrowa, jakiego „serca" jest kr�l polski - francuskiego czy austriackiego. Nie przyszo mu jako do gowy, e po prostu krajowego.

Saint-Simon wiedzia o nowym wadcy Rzeczypospolitej przede wszystkim to, o czym gono byo w Europie: „Kr�l Jan III Sobieski, znany ze swych niezliczonych zwycistw nad Tatarami i Turkami, zar�wno przed, jak i po swej elekcji..."

Sawa wojenna utorowaa Sobieskiemu drog do tronu. Wobec tego warto si zastanowi, czy najwybitniejszy zapewne w naszych dziejach talent militarny zasuguje na zaliczenie do szczupego grona tak zwanych wielkich wodz�w.

Trzeba przede wszystkim potwierdzi niezbyt romantyczn prawd, e wielki w�dz to najczciej taki zdolny kr�l, cesarz czy genera, kt�rego historia (a niekiedy los) postawia na czele wojsk duego i silnego pastwa. Francja Ludwika XIV potrafia si zdoby na trzystutysiczn armi, wrodzone umiejtnoci Kondeusza, Tureniusza, Luksemburga i tylu innych miay wic pole do popisu. Na przeomie XVIII i XIX stulecia zasyny nazwiska Bonapartego i Suworowa. Francuzi byli wtedy najliczniejszym narodem na zachodzie, Rosjanie na wschodzie Europy. Gdyby Korsykanin Buonaparte zrzdzeniem losu wstpi w modoci na sub kr�la Sycylii, miewaby pewnie znaczne kopoty z tymi samymi sztabowcami austriackimi, kt�rych tuk dowodzc wojskiem francuskim.

Jeli rozumowanie powysze jest suszne, na pierwszym miejscu listy wielkich wodz�w europejskich umieci naley Gustawa Adolfa, kt�ry dokazywa zdumiewajcych rzeczy, gdy Szwecja liczya niewiele ponad milion mieszkac�w.

Niepodobna si spiera o lokat Sobieskiego. Wypada tylko przypomnie, e wszystkie swe przewagi odnosi bdc stron sabsz. Z reguy wygrywa nie si, lecz sztuk.

Pomimo ch�ralnych a radosnych okrzyk�w szlachty pod Wol, pomimo powszechnej rzekomo zgody oraz uroczystego Te Deutn..., pierwsze od razu tygodnie panowania byy dla wybraca cikie, czyli wr�ebne, bo i dalszy cig nie okaza si lepszy. Kr�l Jan waha si i namyla, czy nie zrezygnowa z korony.

206

Poelekcyjne obrady przebiegay burzliwie, pewne objawy zapowiaday moliwo rzeczy znacznie gorszych.

Nazajutrz po nominacji Jana III kr�lowa Eleonora, wdowa po Michale I, opucia zamek warszawski, przenoszc si na Bielany. Pustelnia kamedu�w zaroia si od os�b z wielkiego wiata. Oznaczao to, e zakoczona dopiero co elekcja wcale nie uciszya opozycji, kt�ra demonstracyjnie garna si teraz do modej monarchini, c�rki i siostry cesarskiej. Przed kilku zaledwie tygodniami zanosio si na to, e Eleonora pozostanie na tronie, a wyb�r kr�la r�wna si bdzie wyszukaniu maonka dla niej.

Janusz Woliski opowiada w swym studium o potajemnej rozmowie, jak wkr�tce potem Micha Pac odby z ambasadorem austriackim. Hetman wielki litewski zwierza si z zamiaru zawizania konfederacji nie zapaconego wojska i obalenia kr�la. Wspomnia r�wnie o wasnym, ju wydanym rozkazie sabotowania kampanii tureckiej przez armi Wielkiego Ksistwa, kt�rej by wodzem naczelnym.

Jan III, miociwie panujcy Rzeczypospolitej Obojga Narod�w, nie m�g liczy na posuszestwo Litwy. Po jego stronie sta tam hetman polny, Micha Kazimierz Radziwi, maonek Katarzyny z Sobieskich, modszej siostry monarchy. Czy to nie znamienne dla pastwa, kt�re miao jednego kr�la, lecz ca kohort kr�lewit?

Sympatyczna, powszechnie lubiana Eleonora do knowa politycznych si nie mieszaa, pragna co rychlej opuci Polsk. Odwiedzia Czstochow, w kocu lipca dokonaa uroczystego wjazdu do Torunia, upatrzonego na jej rezydencj. Poniewa brakowao tam odpowiednio dostojnego apartamentu, zajto w Rynku trzy kamienice mieszczaskie i uczyniono z nich jedno pomieszczenie, przebijajc przejcia w cianach. W niedugi czas p�niej waciciele owych dom�w mogli zabra si do atania dziur. W marcu 1675 roku wdowa wyjechaa na zawsze, by w trzy lata potem polubi ksicia Lotaryngii, Karola IV, kt�rego pokochaa ju przed swym pierwszym zamp�jciem.

Powcigliwo Eleonory, niewtpliwa i chwalebna, nie bya jednak tym czynnikiem, kt�ry zapobieg zamachowi stanu czy jego pr�bie. Decydujcy gos nalea do cesarza Leopolda I. Zabroni on swym dyplomatom podsycania jakichkolwiek niepokoj�w w Rzeczypospolitej. Obawia si, e rewolta magnacka uniemoliwi Janowi III dziaania przeciwko Turkom i rozwie tym samym sutanowi rce.

Polacy oraz cz Litwin�w powoali do wadzy czowieka, kt�ry w walkach z P�ksiycem okry si wielk chwa, a by - po kdzieli -

207

prawnukiem polegego pod Cecor Stanisawa �kiewskiego. Taki stan rzeczy niekt�rzy ze wsp�czesnych uwaali za wielce obiecujcy i niedwuznaczny nawet. Jeli za chodzi o potomnych, to ci bez wyjtku niemal dali si zudzi pozorom.

Latem 1674 roku, a wic natychmiast po elekcji, zarysowa si w Warszawie trzymany w tajemnicy plan francusko-szwedzko-polskiej koalicji, zwr�conej przeciwko Brandenburgii i cesarzowi. Jeszcze w tym samym roku Jan III zwierza si po cichu dyplomatom francuskim z zamiaru naprawienia ustroju Rzeczypospolitej, a to w sensie wzmocnienia wadzy kr�lewskiej i ograniczenia sejm�w, „wolnego gosu" na nich, czyli liberum veto. Przedstawiciele Ludwika XIV nie zgaszali sprzeciw�w. Okrzepnicie sprzymierzeca nie mogo wadzi Francji.

Pierwsze od razu miesice panowania zawiadczyy o wielkim talencie, moe nawet o geniuszu politycznym wietnego onierza. Kr�l nie bdcy jeszcze pomazacem, zagroony przez knowania, wybra kierunek akcji. Wydawao si wtedy, e swoboda wyboru mu suy...

Zarysowaa si wyjtkowo pomylna koniunktura. Ludwik XIV walczy z przemon koalicj i na gwat potrzebowa dywersji, kt�ra odcignaby znad Renu niekt�rych przynajmniej nieprzyjaci�. Wojna na Zachodzie nie przebieraa w rodkach. Dawne, okrutne, lecz chaotyczne i bezplanowe, przez samo onierstwo dokonywane spustoszenia uznano za metod przestarza i zawodn. Markiz Franciszek Micha Le Tellier de Louvois - synny minister, organizator armii, budowniczy, wynalazca bagnetu - przystpi wic do systematycznego r�wnania z ziemi caych prowincji. Odpowiedzialno zbiorow te stosowano. Za skuteczny zreszt zamach na kilku onierzy francuskich spalono dwadziecia siedem niemieckich wsi i miasteczek, ludno ich wytpiono. Mio do Francji odpowiednio wzrastaa w krajach mowy germaskiej oraz w wielu innych.

Oddajmy jednak Ludwikowi XIV to, co mu si susznie naley. Zgosi si do pewien uczony woski z projektem jakiej zatrutej bomby. Kr�l obdarzy mistrza doywotni pensj, lecz pod warunkiem, e zapomni o wasnym wynalazku.

Zatrute pociski pozostay wic specjalnoci tureck. Byo wiadomo w Rzeczypospolitej, e zraniony tak strza czowiek nie wykuruje si nigdy.

Podczas niedawnych zmaga o bronion przez Woch�w twierdz Kandi na Krecie mdrcy woscy znacznie uatwili zadanie baszom Mehmeda IV, sprzedajc im zyskownie rozmaite pomysy ulepsze technicznych.

208

Zamt na Zachodzie dlatego by dla nas wany i poyteczny, e Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski i ksi pruski, ruszy nad Ren wojowa z tym, od kogo nieraz poprzednio bra pienidze. Ludwik XIV zamierzy unicestwienie Holandii. Nie odpowiadao to interesom elektora, kt�ry by ponadto szwagrem wadcy tego kraju. Przeciwko Francji wojowa, oczywicie, i cesarz. W tych warunkach Sztokholm i Warszawa nabray szczeg�lnej ceny dla Parya.

Ju od bardzo dawna, bo od czas�w Henryka IV, Francja usiowaa, jeli nie skoni do wsp�pracy, to przynajmniej pogodzi te dwa pastwa. Poredniczya i w Altmarku, i w Sztumdorfie, i w Oliwie. Tym chtniej wic obecny teraz w Warszawie biskup marsylski Toussaint de Forbin-Jonson, oficjalny przedstawiciel Ludwika XIV, ujrza przybyego wieo posa szwedzkiego Andrzeja Liliehooka i zabra si do wizania przymierza. Sprzyjaa zamysowi i ta okoliczno, e zar�wno rzd Karola XI, jak i Jan III, z ywym niepokojem przygldali si rosncej potdze Moskwy, kt�ra zachowywaa neutralno przychyln antyfrancuskiej koalicji, a niedawno - minionej wiosny - straszya Skandynaw�w ruchami wojsk w okolicy Wielkich uk�w. Biskup marsylski poczyna sobie tym pewniej, e kanclerz szwedzki i feldmarszaek pozostawali na odzie Ludwika XIV.

R�wnie miejscowy, nadbatycki mikroklimat zdecydowanie sprzyja wtedy om�wionym przed chwil pomysom. Fryderyk Wilhelm brandenburskimi siami zaprowadza w Prusach Ksicych twarde porzdki, narzuca szlachcie tamtejszej i miastom posuch, a zwaszcza podatki. 9 maja 1674 roku, na dziesi dni przed elekcj Jana III, puki berliskie nagle wkroczyy do Kr�lewca, rozbroiy mieszkac�w, elektor za oboy ich wysok kontrybucj. Jedni Niemcy stali si okupantami dla innych Niemc�w, dla takich mianowicie, kt�rzy nie ywili wrogoci wzgldem Warszawy i rozpamitywali z alem, e tak niedawno jeszcze wolno byo odwoywa si do opieki zasiadajcego w niej kr�la. Duchowi i polityczni spadkobiercy Kalksteina ogldali si teraz na Polsk.

Elektor od dawna posiada w Rzeczypospolitej, zwaszcza za w Wielkopolsce, rozgazione wpywy, jednake zachowanie si jego byo tak podejrzane, e podczas bezkr�lewia wojewoda pomorski Ignacy Bkowski zwoa na wszelki wypadek pospolite ruszenie. Zabezpiecza Elblg, by elektor nie zagarn go czasem tak, jak to ju uczyni z Drahimiem.

Jan III urodzi si w Olesku na Rusi, pochodzi za z rodziny rdzennie polskiej, co midzy innymi znaczy, e by dziedzicznym szczurem ldowym. Z wod zna si dobrze, lecz z t jedynie, co wypeniaa stawy koo Podhajec, Dniestr tudzie Dniepr.

209

- Janusz Woliski bardzo susznie zwr�ci uwag na pewne akcenty, zawarte w tajnych raportach dyplomat�w brandenburskich. Niepokoio ich, e stale zatrudniony na kresach hetman dziwnie pilnie zabiega o nabywanie majtk�w w Prusach, i to nie tylko dla siebie, lecz r�wnie dla przyjaci� politycznych. Sobieski nalea do tych, co najbardziej si oburzali na porwanie Kalksteina.

Kr�tko m�wic, kr�l w peni rozumia wag spraw pomorskich i docenia niebezpieczestwo, groce od strony Prus Wschodnich. Zachty polityk�w francuskich trafiay mu do przekonania, bo i pomys sojuszu ze Szwecj nie budzi w nim wstrtu. Jan III nie zgrzeszy atwowiernoci, pilnie zwaa, by Skandynawom nie zamarzy si znowu zab�r naszego Pomorza, ale by got�w do wsp�dziaania na warunkach obop�lnego zysku. upem, kt�ry upatrzy dla siebie i Rzeczypospolitej, byy Prusy Ksice. Kwidzyn wic, Kr�lewiec i Kajpeda.

7 wrzenia 1674 roku nadesza do Warszawy instrukcja Ludwika XIV. Kr�l Francji poucza swego przedstawiciela, biskupa marsylskiego, e Jan III

niczego nie moe dokona bardziej susznego za swojego panowania ani bardziej korzystnego dla swojej ojczyzny, jak przyczy do niej prowincje, kt�ra zostaa oderwana.

Instrukcja ta wprost m�wia o polsko-litewskim uderzeniu na Prusy Ksice. Plan nabiera krwi i ciaa, Francja angaowaa si oficjalnie.

Stawiaa jednak pewien warunek, stwierdzaa raczej oczywist prawd, e do poytecznej roboty przystpi mona bdzie dopiero po zawarciu pokoju z sutanem. Wojny na drugim froncie nie wolno byo zaczyna, gdy nie przyniosaby adnej korzyci. Obydwaj monarchowie pojmowali to jasno.

Istniaa pomylna koniunktura nad Batykiem, lecz trwa miaa tylko do zakoczenia wojny Francji z Brandenburgi, czyli cztery lata zaledwie. A Turcja wara si w nasze granice, niczym rozwcieczony buldog w ydk najbliszego z przechodni�w. Pok�j atwo jest zawrze wtedy jedynie, gdy pragn go obie strony.

W sierpniu kr�l wyjecha z Warszawy na Ru. Podr� na poudnie miaa mu rozwiza rce do dziaa na p�nocy. Wspomniany ju dyplomata hiszpaski dopdzi go w wdr�wce do obozu wojsk koronnych. Jan III tak by wtedy zaabsorbowany, e nie potrafi okreli, gdzie i kiedy zdoa przyj samego ambasadora, i potraktowa protokolarne wymagania do nonszalancko. Mia na gowie waniejsze rzeczy.

Usiowania zawiody, na nic si nie przydao porednictwo francuskie i takie niemiae pr�by chana Selim Gireja. Posa Rzeczypospolitej Turcy potraktowali ordynarnie, bili i grabili jego ludzi. Nadzieja na mimowoln zreszt pomoc ze strony Moskwy te prysa.

210

Wojska jej przekroczyy Dniepr i obiegy Czehry, lecz kiedy ruszya przeciwko nim armia turecka, nie przyjy walki, zrejteroway z placu. Jedno ju tylko przybliy mogo upragniony pok�j: silny cios. >.

Jan III wymierzy go jesieni, i to taki, e zaczwszy 18 listopada od zdobycia szturmem Baru znalaz si w grudniu a w Raszkowie. Nauczony dowiadczeniem, stara si atakowa Turk�w w porze roku szczeg�lnie im niemiej. Wojska jego zablokoway Kamieniec Podolski, uniemoliwiy zaodze kontakt ze wiatem. Podjazdy chwytay kadego, kto si wysun poza mury zamku i miasta.

Cios by silny, lecz operacje toczyy si na ziemiach Rzeczypospolitej. Turcja wojowaa na zewntrz wasnych peryferii, najlepsza za metoda przem�wienia sutanowi do rozumu polegaaby niewtpliwie na wdarciu si w jego wasne granice. Podobnie jak przed rokiem, po zwycistwie chocimskim, kr�l myla o Dunaju. I dokadnie tak samo, jak przed dwunastu miesicami, Micha Pac zabra wikszo chorgwi litewskich i poszed sobie do domu. W obozie pozosta Radziwi, szwagier monarszy. Zdarzyo si to 26 listopada, na miesic przed wziciem Raszkowa.

Lecz tym razem dezercja Paca oznaczaa co znacznie gorszego od zwyczajnej prywaty magnackiej. Hetman wielki litewski wywizywa si z przyrzeczenia, danego przedtem dyplomacie brandenburskiemu. Odchodzc znad Dniestru niweczy zamysy dotyczce yny i Pregoy.

W padzierniku, na miesic przed rozpoczciem kampanii, Jan III spotka si w Kazimierzu z przedstawicielami Francji. W czasie rozm�w znacznie posunito naprz�d plany antypruskie. Liczc jeszcze wtedy na szybkie zawarcie pokoju z Turcj, obieca kr�l natychmiast po podpisaniu go przerzuci armi na p�nocne pogranicze i zacz na wasn rk, zaskoczy pacyfistyczn szlacht, stworzy po prostu fakt dokonany.

Siedemdziesit pi lat wczeniej Zygmunt III najniepotrzebniej w wiecie sprowokowa wojn ze Szwecj. Teraz Jan III pragn uczyni co w tym samym gucie, lecz w celu jak najbardziej poytecznym.

Politycy brandenburscy i cesarscy wiedzieli, oczywicie, o fakcie oywionych znosze kr�la z Francj. Nie powiodo si im z nowym prymasem, Andrzejem Olszowskim, kt�ry - pomimo swych dawnych sympatii do Austrii popiera teraz Jana III. Pozyskali za to przychylno wielu innych personat�w. Najwikszy sukces odni�s Brandenburczyk, Jan Hoverbeck, kt�remu Micha Pac obieca to wanie, co 26 listopada zrobi.

Bya to zdrada o ile gorsza od tej, jakiej si ongi dopuci w rozpaczliwej chwili Janusz Radziwill.

211

Wtedy hetman litewski m�g naprawd upatrywa w odstpstwie ratunek czy spodziewa si przynajmniej chwili ulgi. Teraz kolejny piastun tej samej buawy zagradza drog wasnemu pastwu, dziaa na rzecz wroga znajdujcego si w pooeniu zym. Wyciga z jamy elektora, spycha w ni kr�la.

Opanowana przez Pac�w Litwa wyamywaa si wyranie. Uprawiaa wasn polityk zagraniczn, i to zgubn, fataln. Opanowanie Kr�lewca i Kajpedy, przez kt�r nie pynie adna z rzek polskich, przyniosoby korzy przede wszystkim Wielkiemu Ksistwu. Pacowie woleli Inflanty, czyli now wojn szwedzk. Woleli Ryg od Kajpedy. Woleli nawet Moskw od Warszawy, w kt�rej dopiero co wystawili sobie szumny paac, gotowi byli zerwa uni i zwiza Litw z carstwem.

Powr�ciwszy do Wilna, m�g hetman Pac przyglda si pracy, kt�r przed kilku laty ku swej wiecznej sawie nakaza i finansowa systematycznie. Dobiegaa wanie koca rozpoczta w roku 1668 budowa kocioa witych Piotra i Pawa na Antokolu. Architekt krakowski, Jan Zaor czy te Sauer, nadawa ostateczny ksztat monumentalnemu masywowi wityni. Pod zimnym niebem litewskim wyrasta jeden z wielu, lecz najwietniejszy ze wszystkich pomnik wpyw�w woskich. Zaraz potem, wedug projektu Piotra Perettiego z miasta Como rodem, powstawa zacza rzebiarska dekoracja biaego wntrza. ciany pokryy si scenami jedn zwart cao stanowicego ,,theatrum", kt�re opowiadao wiernym o tajemnicach ycia, mierci i zbawienia. Sztuka baroku osigna szczyt.

Wileski koci� Piotra i Pawa to arcydzieo o europejskim znaczeniu. Samo jego istnienie wiadczy o sensie unii, kt�ra otworzya przed Litw wiodc w szeroki wiat bram krakowsk. Koci� ten wybudowa kaza czowiek nieobcy myli o politycznym zniszczeniu unii, czyli o wzniesieniu przegrody midzy Wilnem a Krakowem.

Hetman Micha Pac spocz po zgonie pod progiem przez siebie samego wzniesionej wityni. Gr�b przykrya pyta kamienna z napisem: Hic iacet peccator. Wyej, nad wejciem, widniay zote litery s�w: REGINA PACIS FUNDA NOS IN PACE. A jeszcze wyej ju tylko figura Matki Boej i krzy. Nie umiejcy po acinie ludek m�g przypuszcza, e to nazwisko fundatora znalazo si u samego podn�a potg nadprzyrodzonych, e tam jest dla miejsce waciwe.

Fronton kocioa witych Piotra i Pawa w Wilnie m�wi rzeteln prawd o stosunkach, jakie nastay w pastwie polsko-litewskim. Nad magnatami stal istotnie ju tylko Pan B�g. Hetman Pac dopuci si zdrady i nie m�g by

212

pocignity do odpowiedzialnoci wczeniej ani gdzie indziej ni w Dolinie Jozafata.

W dniu odmarszu Litwin�w z obozu zrozpaczony kr�l nazwa ich dezerterami i wyczerpa w ten spos�b wszystkie sankcje, jakimi rozporzdza. Nic wicej zrobi nie m�g.

R�wno przed wiekiem Wielkie Ksistwo boczyo si na Stefana I, w kt�rego wyborze nie uczestniczyo z wasnej woli i winy. Sp�r ograniczy si wtedy do utarczek sownych i zosta zaagodzony w przecigu paru miesicy. Jake niewinnie i blado wyglda zatarg �wczesny w por�wnaniu z tym, co si dzia zaczo po elekcji Jana III! Kierunek odmian by zupenie wyrany. Zy i zgubny, ale logiczny.

Zawarto Uni Lubelsk, bo Zygmunt August przyj program polskiej oraz litewskiej szlachty i przesta ulega magnatom. Lecz skoro awansowali oni znowu na rozstrzygajc i absolutnie ju przemon si w pastwie, losy jego musiay potoczy si wstecz.

Jan III - krwisty, na mier rozkochany we francuskiej wiedmie Celadon nadwilaski - pragn odrobi fatalne bdy Jagiellon�w, Stefana i Waz�w. Chcia wzbogaci federacj o Prusy Ksice. Odziedziczy spadek tego rodzaju, e sama owa federacja zaczynaa si rozprzga.

Na razie zosta ze swym wojskiem wobec doranie pobitych, lecz wcale jeszcze nie pokonanych Turk�w. Byo zupenie jasne, ze wojna si wznowi. Przekonanie to nie odwr�cio uwagi kr�lewskiej od Kr�lewca. Zanim paszowie i baszowie znowu wyruszyli w pole, 11 czerwca 1675 roku Jan III zawar w swym prywatnym Jaworowie tajny ukad z Francj. Zapewni sobie jej pomoc pienin na wypadek naszego wystpienia przeciwko elektorowi, zobowiza si nie zawiera z nim pokoju bez wiedzy i zgody Ludwika XIV i otrzyma ode tak sam obietnic. Cel porozumienia pozosta niezmieniony. Francja miaa zyska pomoc od wschodu, Rzeczpospolita - Prusy.

Traktat jaworowski przewidywa r�wnie moliwo wojny z cesarzem i gwarantowa pomoc pienin przeciwko niemu. Walczcy z Leopoldem I powstacy wgierscy zwracali si do nas o sukurs. Pomysy ich sigay wcale daleko, skoro najpierw zaproponowali koron w. Stefana starocie spiskiemu, Stanisawowi Lubomirskiemu, potem za - w roku nastpnym - omioletniemu Jakubowi Ludwikowi Henrykowi Sobieskiemu. „Kr�l odpowiedzia na to - pisze Wadysaw Konopczyski - e syna potrzebuje dla Polski."

Jan III ywi uczucia i zamiary dynastyczne. Stan one we waciwym wietle, jeli przypomnimy sobie, e Kazimierz Jagielloczyk wysya potomk�w na obce trony w kolejnoci starszestwa, przeznaczajc tron wawelski temu,

213

kt�ry zostanie w domu, Zygmunt III za zaleca do korony syn�w modszych. Instynkt monarchistyczny naszej szlachty wyraa si midzy innymi w uznawaniu prawa pierworodztwa za nienaruszalne.

W styczniu 1675 roku Szwecja wystpia zbrojnie przeciwko elektorowi. Sprzymierzeniec ju zacz wojowa, a Rzeczpospolita w aden spos�b nie moga si odczepi od Turcji. W marcu orda ruszya z Krymu, w maju przekroczy Dniestr zi sutana, Ibrahim Sziszman, czyli Tucioch. Kr�l cofn si do daleko na zach�d, skupi siy a w rejonie Brod�w, Brzean i Stanisawowa. Sziszman par na Lw�w, zdobywajc po drodze twardo bronicy si Raszk�w, Mikulice i Zbara.

Pr�by pertraktacji nie przyday si na nic. Turcy pragnli zachowa wszystkie zdobycze buczackie, dali ponadto pomocy wojskowej przeciwko Moskwie. Ibrahim wprost uwizi posa Rzeczypospolitej, Stefana Bidziskiego, kt�ry wymkn si chykiem dziki przyjani jednego z murz�w tatarskich i powr�ci do kr�la rozgoryczony, wcieky, a wymizerowany jak galernik.

22 sierpnia Jan III rozgromi Tatar�w pod samym Lwowem w bitwie obmylonej i przeprowadzonej z kunsztem nawet u niego niezwykym. We wrzeniu za odbya si synna obrona Trembowli, kt�ra poradzia sobie z natarciami si g�wnych samego Sziszmana. Niedugo przedtem twierdza otrzymaa nowego dow�dc w osobie Jana Samuela Chrzanowskiego. To oficjalnie. A de facto - dwuosobow rad wojenn, bo dzielny oficer w najwaniejszych sprawach obrony porozumiewa si tylko z on i bra pod uwag jedynie jej opini. Legenda przesadza opowiadajc, e pani Anna Dorota moralnie sterroryzowaa i przymusia ma do odwagi. Ona tylko wr�d najgortszej palby dziaowej zawiadomia go o kapitulanckich naradach grupy szlachty, a reszty dokona sam komendant, wystpujc z ca energi, walc pazem szabli. Najbliszy sejm obdarzy go herbem Poraj i podni�s dotychczasowego mieszczanina do godnoci szlacheckiej.

Uchwa t powzi sejm koronacyjny.

Jan III znowu oczyci Podole i zablokowa Kamieniec, lecz upragnionego pokoju nadal nie m�g osign. Tymczasem dziaaa w kraju zachcana przez Wiede i Berlin opozycja, kt�ra zamierzaa nie dopuci do koronacji, a ju co najmniej odepchn od tronu Marysiek. Niekt�rzy myleli o rozwiedzeniu kr�la z jedyn jego „duszy i serca pociech" i o skojarzeniu go z Eleonor.

atwiej byo zaiste pobi kr�la Jana w polu ni odwr�ci jego serce. U schyku lipca, dokadnie wiadom przeraliwego pooenia swej szczuplutkiej armii, kreli on we Lwowie list, zaczynajcy si tak:

214

Bdc wczora na Wysokim Zamku, uwaaem dugo zachodzce nad Jarosawiem soce i w tamt oboki biece stron. O jakoem sobie yczy obr�ci si w jak kropelk deszczu albo rosy a spa na najliczniejsz busiek serca mego albo na kt�rkolwiek partie najwdziczniejszego ciaa, wiedzc, e moje kochanie na deszcz rado wychodzi.

Dopiero nawzdychawszy si i z nawet uroniwszy poszed wielki wojownik bra na spytki przyprowadzonych przez podjazdy Tatar�w, kt�rych g�wny korpus „wszystk potg ju stan pod Zbaraem".

2 lutego 1676 roku odbya si w Krakowie koronacja pary monarszej. Wcale tym obrzdem nie rozbrojona opozycja moga odtd zamyla ju tylko o detronizacji, miaa wic zadanie utrudnione. Rozumiay to zainteresowane spraw czynniki zagraniczne, kt�re przypomniay sobie i gosiy, e od czas�w Bolesawa miaego aden kr�l polski nie zosta zoony z tronu. Jeden, co prawda, abdykowa, ale Oba Narody nie zapominay i o nim.

Na dwa dni przed koronacj odby si w Krakowie pogrzeb, jakiego nigdy jeszcze nie widziano. Jeden karawan wi�z przez miasto dwie trumny kr�lewskie, kt�re podczas mszy aobnej stay w katedrze obok siebie na wsp�lnym katafalku.

Zwoki Michaa Korybuta dwa lata przeszo czekay na poch�wek i og� godzi si z tym, aczkolwiek niezbdny ceremonia kosztowa codziennie duo. Jan Kazimierz zmar 16 grudnia 1674 roku w Nevers. Teraz przywieziono do Polski jego ciao, pozostawiajc we Francji tylko serce, kt�re po dzi dzie znajduje si w paryskim kociele St.-Germain-des-Pres. Jeli mia to by symbol, zamiar chybi. Wiadomo o upadku Kamieca Podolskiego bardzo podobno pogorszya stan zdrowia ostatniego z Waz�w, kt�ry niedugo przed zgonem zacz marzy o powrocie do kraju. Czas i nieszczcia przerobiy jednak „najbardziej prawdziwego z Austriak�w" na „Piasta". Za p�no!

Warto notowa przejawy monarchistycznych sentyment�w, bo one te stanowiy cenny materia polityczny, zmarnowany, niestety, jak tyle innych zadatk�w. Wadza kr�l�w fatalnie osaba w Rzeczypospolitej. Sam kr�lewsko tum szlachecki oraz gmin otaczay czci.

Przyjwszy koron, odda Jan III buaw wielk Dymitrowi Winiowieckiemu, hetmanem polnym mianowa Stanisawa Jabonowskiego. Na rozpocztym natychmiast sejmie przepar uchwa o stutysicznej armii, liczcej silne kontyngenty piechoty. Opozycja odwdziczya si, sabotujc to postanowienie na sejmikach. Latem w obozie kr�lewskim zebrao si okoo dwudziestu tysicy onierzy zaledwie.

Wyjtkowo zuchway wyczyn wojskowy op�ni nieuniknion rozpraw i oddal przez to znaczn usug krajowi. Turcy musieli przekroczy Dniestr,

215

na kt�rym istnia pilnie strzeony przez Wooch�w i Tatar�w most. Stranik koronny, Micha Zbroek, przeprawi si wic po cichu na prawy brzeg rzeki i zaatakowa obsad od strony jej wasnego zaplecza.

Nastpi tedy na nich, kt�rzy ma uczyniwszy rezystencj, uciekli zaraz. On tedy most przeszedszy turecki na t tu stron, nabrawszy niemao jzyk�w, mostu cz podrba, a ostatek spali z wielk trudnoci, bo by bardzo mocno budowany. Nadto kilkadziesit barek morskich, dla przewozu take przygotowanych, spali.

Docignity w odwrocie, wygra jeszcze i w polu.

Puki kr�lewskie zbieray si wolno, „bo li ludzie na sejmikach przeszkodzili". Pogoda sprzyjaa Turkom. Panoway takie upay, e „wszystkie rzeki, na nieszczcie nasze, kura prawie przebrnie". Zerwanie mostu na Dniestrze r�wnao si w tych warunkach widomej asce Boej. Dopiero u schyku sierpnia pasza Damaszku, Ibrahim Szejtan, czyli Szatan, pojawi si na Podolu ze wszystk sw si, zacz zdobywa twierdze, sign Drohobycza i obieg a Stanisaw�w. We wrzeniu Jan III skupi swe wojsko w �rawnie i przyj walk.

Sytuacja bya tego rodzaju, e nawet listy czuego amanta obchodziy si bez lirycznych wstp�w, od razu przystpoway do spraw ycia i mierci. Jeden tylko, pisany 30 wrzenia w nocy, zaczyna si od wynurze tkliwych, lecz nie cakiem osobistych:

M moja jedna pociecho niby bya d'accord avec [w zgodzie] z Ibraim pasz, bo mi milion razy bardziej poturbowaa listem swym powt�rnym nieli jego wszystkie potgi; a tak si jeszcze zdarzyo, e mi na koniu ten list oddany, kiedy i nasze, i nieprzyjacielskie do szyku wychodzio wojsko. Uwa tedy W, moje jedyne serce, jeeli to nieprzyjacielowi nie wielki w tym licie przyby sukurs, bo szczcie wielkie, em z konia nie spad albo e mi si jeszcze co gorszego nie stao, te ostatnie listu czytajc sowa: „Adieu, peut-etre pour jamais" [,,egnaj, by moe na zawsze"].

Jakie plotki doszy do uszu miej Marysieki. Kr�lowa Polski zareagowaa w spos�b godny przekupki.

Szatan nie zdoby zaciekle bronionego obozu �rawiskiego, nie pomogy mu wielkie bomby i granaty „wane po omdziesit i wicej funt�w". Kiedy nareszcie odmienia si aura i nadeszy deszcze, pasza zmik, przesta da dotrzymania warunk�w buczackich i 17 padziernika 1676 roku zawar rozejm. Ogromny krok naprz�d zosta dokonany, naleao jednak potwierdzi ukad w samym Stambule. Na razie - „jasyr pobrany wszystek zwracaj. Tatarowie adnych zagon�w puszcza nie maj."

216

W sierpniu 1677 roku przyby nad Bosfor podkanclerzy koronny, Jan Gniski herbu Trach. By to jeden z najbliszych wsp�pracownik�w Jana III, powiernik wszelkich tajemnic. Mandat ambasadorski otrzyma od sejmu, pienidze oraz inne rodki materialne z prywatnej szkatuy kr�la. Potrzebowa ich sporo, bo od chwili przekroczenia granicy musia obdarza najrozmaitszych dostojnik�w tureckich, w samej za stolicy zabysn przepychem i hojnoci.

Jantar, kt�ry ju przed tysicleciem przywabia na nasze ziemie kupc�w z poudnia, nadal by tam wida ceniony, skoro wr�d licznych prezent�w dla sutana znalazo si „szkatu bursztynowych dwie i zwierciado wielkie bursztynowe". Techniczne umiejtnoci jubiler�w polskich reprezentowaa „fontanna srebrna, czterma os�b do niesienia wana, kt�ra pachnc w�dk szeci strumieni, wiatrem nadta na siedm okci w g�r przez p� godziny wylewaa".

Turcy wyznaczyli legacji gospody niewygodne, smrodliwe i tak ciasne, e „midzy picymi nie byo gdzie stpi". Okna owych „han�w" zamykano szczelnie, nawet te, kt�re wychodziy na morze. Jedno z pomieszcze suyo poprzednio za szpital czy azyl dla zapowietrzonych. Skutek by ten, e z orszaku liczcego czterysta pidziesit os�b zmaro sto dwadziecia pi, a pr�cz nich jeszcze trzydziestu omiu wykupionych jec�w. Sam ambasador ocala, ale chorowa. Gospodarze nie dopucili go do poselstwa francuskiego w dniu w. Ludwika. Nowy wezyr, Kara Mustafa, nienawidzi Rzeczypospolitej. Dawao si to odczu na kadym kroku.

Dopiero w maju 1678 roku Jan Gniski ruszy w drog powrotn wiozc dokument pokoju. Na Zachodzie wojna Ludwika XIV przeciwko koalicji miaa si ju ku kocowi, pomylna dla nas koniunktura mijaa bezpowrotnie.

Gniski zdoa uzyska tylko potwierdzenie traktatu �rawiskiego, i to z najwyszym trudem. Kamieniec Podolski wraz z okrgiem pozostawa przy Turcji, a co si tyczy Ukrainy, pose wytargowa jedynie zwrot Biaej Cerkwi i Pawooczy. Haraczu Mehmed IV przesta da, co stwierdzi nastpujcymi sowami:

Majc wzgld na proby najjaniejszego i najwyszego chana krymskiego, wiadczymy aski; nasz Polakom, darujc im haracz dwudziestu dw�ch tysicy czerwonych zotych, kt�ry obowizali si corocznie przynosi do naszych strzemion cesarskich pod imieniem podarunku.

Troch wic przesadzaj dziejopisarze, kt�rzy twierdz, e Rzeczpospolita zupenie zmya hab buczack. Pozostawaa suwerenna, lecz upokorzona,

217

i moga by kadej chwili zaatakowana w spos�b miertelny. Wojn yjcy ssiad zdoby pozycje na lewym brzegu Dniestru.

Rycerski Jan III zdecydowa si drogo zapaci za tak bardzo potrzebny pok�j od strony Turcji. Niekt�rzy u nas zbyt pochopnie osdzaj g�wnego aktora wielkiej tragedii.

W styczniu 1677 roku, a wic zanim jeszcze Gniski ruszy w podr�, papie Innocenty XI wystosowa list do kr�la polskiego. Kazimierz Konarski przytoczy w swej ksice fragment owego wakiego dokumentu:

I cho uwzgldniajc trudne nader pooenie, w jakie popad Majestat Tw�j w chwili wszczynania traktatu z najwikszym wrogiem imienia chrzecijaskiego, wyrozumiewamy konieczno powzitej uchway, to jednak nie moemy przemilcze ogromu nie dajcego si wprost opanowa smutku naszego, gdy widzimy olbrzymie klski, jakie z pokoju tego spadn na to przesawne kr�lestwo i na ca Rzeczpospolit Chrzecijask.

Zaraz po napisaniu przez papiea ogldnego w formie listu odby si w Rzymie akt o wiele mniej delikatny. Kardyna-protektor Rzeczypospolitej kaza zdj z frontonu swego paacu jej herb i przenie go na cian poledniej oficyny.

Pity artyku traktatu, kt�ry Jan Gniski przywi�z ze Stambuu, brzmia tak:

Kocioy za w fortecach, nie obr�cone dotd na meczety lub na oratoria, zostawione im, eby mogli odprawia swoje naboestwa podug swej wiary faszywej i zabobonnej, jak to si praktykuje w innych prowincjach pogranicznych, bd wolne od wszystkich szyderstw i zostawione w spokojnoci.

Przyszo i sam byt Rzeczypospolitej zaleay od trzewoci postpowania jej obywateli i rzdu. Przyzna trzeba, e ten ostatni zoy pikny dow�d panowania nad nerwami, podpisujc taki ukad. Lecz yo si wtedy, dziaao i naleao do wiata optanego wyznaniowymi czadami. Dziaajcy rka w rk z Austri Rzym par nas przeciwko Turkom, kt�rzy najchtniej ujrzeliby p�ksiyc na szczycie kopuy kocioa w. Piotra na Watykanie. Miny za, niestety, czasy, w kt�rych kler krajowy potrafi bra stron swego kr�la spierajcego si z papieem. Kontrreformacja zwyciya, lecz wcale jeszcze nie spocza na laurach. Nie wolno ju byo u nas zmienia wyznania katolickiego na inne, ustawodawstwo karao za apostazj. Na mit wygldao wspomnienie o Zygmuncie Augucie i Stefanie, kt�rzy mawiali, e nie s kr�lami sumie.

lepo posuszny Rzymowi kler m�g w tych warunkach ponad gow

218

wasnego monarchy przemawia z ambon i innych m�wnic wprost do szlachty, niechtnej wprawdzie wojnom, lecz beznadziejnie zagrzzej w dewocji.

Ziemiastwo potracio w zagarnitych przez Turcj powiatach liczne dobra i ten motyw uwaa si za rozstrzygajcy o jego postpowaniu i orientacji. Nie naley oczywicie pomija ani lekceway owego wzgldu, ale faktem jest, e czwarty paragraf zawartego z sutanem ukadu pozwala szlachcie - nawet zakonnikom take! - pozosta w jej dobrach, obiecywa bezpieczestwo, ulgi podatkowe, prawo do paszczyzny. Dziedzice mogliby wic nadal y w warunkach materialnie uprzywilejowanych, lecz moralnie haniebnych. Nie takie to proste z tymi majtkami, jak si wydaje. dnym powrotu wychodcom - egzulantom - chodzio nie tylko o folwarki, ale i o wasn godno ludzk. Byli dotychczas obywatelami. Nie chcieli zosta pogardzan mimo swej zamonoci „raj". Los chrzecijan bakaskich nie nci nikogo.

Po �rawnie Rzeczpospolita moga nareszcie odpasa karabel. Przez najblisze siedmiolecie trwa pok�j, stwierdza historiografia cile, ale w yciowym sensie niezbyt wyczerpujco. Po upywie owych siedmiu lat pastwo istotnie znowu zaczo wojowa, lecz czynio to na cudzej ziemi. Jeli nie liczy rzadszych i sabszych niepokoj�w tatarskich na peryferiach, kraj przez ca reszt XVII stulecia nie mia ju zobaczy u siebie postronnego nieprzyjaciela. Ukoronowany wojownik obdarzy poddanych dugotrwaym pokojem.

Chcia, co prawda, zmusi ich do jeszcze jednego wysiku zbrojnego. Jan III wcale si nie wyrzek pomysu zdobycia Prus i wysawszy do Stambuu Gniskiego sam pracowa gorczkowo nad Wis, nawet nad Motaw. Z jego upowanienia kawaler maltaski Hieronim Lubomirski zwerbowa w Polsce cztery tysice ochotnik�w i posa ich na Wgry, na pomoc powstacom Emeryka Tokolego przeciwko cesarzowi.

Mozolnie brn kr�l przez piekielny tor przeszk�d. Ju jesieni 1675 roku Austria zwizaa si z Moskw przymierzem, majcym na celu nie tylko zabezpieczenie si przed Rzeczpospolit, kt�ra na wsch�d wcale nie spogldaa wrogo, lecz ponadto utrzymanie w niej dotychczasowego porzdku w caej jego anarchicznej krasie. 18 lutego 1676 roku zgon cara Aleksego pozbawi ten traktat znaczenia. Za to w rok p�niej, zanim jeszcze Gniski dogada si z Kara Mustaf, nuncjusz papieski wym�g na Janie III przyrzeczenie zerwania rozejmu z Turcj! Bya to obietnica nieszczera, dana na odczepne, lecz trudno j zaliczy do sukces�w politycznych. Sejm 1677 roku uchwali redukcj wojska do pokojowej normy dwunastu i p� tysica onierzy. Uczyni to nie czekajc na wynik misji Gniskiego. Sprawcami przeciwko wasnemu pastwu skierowanej dywersji byli Pacowie.

219

Tylko stanowczo kr�la przeszkodzia opozycji zerwa �w sejm. Jan zjawi si w izbie w poudnie ostatniego dnia obrad, owiadczy, e nie wyjdzie, zanim wszystko nie zostanie doprowadzone do koca, i dotrzyma zapowiedzi. Nie ruszy si z miejsca przez ca noc i nastpne rano.

Rzym papieski oburza si na pertraktacje z Turkami, ale jego i wezwania bojowe rozgaszao po Rzeczypospolitej duchowiestwo, walnie w tej mierze podtrzymywane przez biadajcych nad swym losem egzultant�w podolskich. Austria i Brandenburgia, hojnie sypic zotem, podsycay opozycj. W Maopolsce przywodzi jej biskup krakowski Andrzej Trzebicki i hetman wielki koronny Dymitr Winiowiecki, w Wielkopolsce starosta nowodworski Wojciech Breza, lecz przede wszystkim Jan Leszczyski, o kt�rym Wadysaw Konopczyski powiedzia bardzo susznie, e y o dwadziecia lat za dugo. Najgorsi ze wszystkich byli jednak Pacowie, gorliwie wspomagani przez wojewod trockiego Marcjana Ogiskiego. Za przewodem tych m�w wyamywa si spod rki kr�la jeden z Obojga Narod�w. Pacowie sprzyjali Brandenburgii oraz Austrii i utrzymywali jak najlepsze stosunki z Moskw. Wybierali i uprawiali ten kierunek polityki, kt�ry, dogadzajc interesom Wielkiego Ksistwa, zwala wszystkie ciary na Koron. Ich zdaniem przyczenie Kajpedy i Kr�lewca nie powinno byo kusi Litwy.

Trudno zmieci te zjawiska w zakresie pojcia regionalizmu, do kt�rego wielu u nas chce zredukowa sytuacj Litwy we wsp�lnym pastwie. Uprawianie odrbnej polityki zagranicznej wiadczy raczej o poczuwaniu si do suwerennoci.

Na domiar zego latem 1677 roku sprzymierzeni z Brandenburgi Duczycy dostali w rce tajn korespondencj szwedzk. Mieciy si w niej wiadomoci o ukadach Jana III z Karolem XI. W tych warunkach niepodobna byo marzy o zatwierdzeniu traktatu z Francj, zawartego przed dwoma laty w Jaworowie. Kr�l zmieni wic plany. Skoro nie m�g skoni Rzeczypospolitej do oficjalnego wystpienia, postanowi w porozumieniu ze Szwecj zdoby Prusy Ksice dla rodu Sobieskich i zatwierdzi w ten spos�b jego godno dynastii. Kr�lewicz, bdcy wadc Kr�lewca i Polakiem, miaby przed sob prosta drog na tron polski. Dynastyczny zamys Jana III by cakowicie zgodny z dobrem Obojga Narod�w, kt�re otrzymayby swe przymorze w spos�b poredni.

Operacj mia przeprowadzi korpus szwedzki, wsparty kilkutysicznymi posikami, zwerbowanymi przez koronnego kontrahenta z Warszawy. Jan III pragn zrcznie wyzyska sposobno, jakiej mu dostarczya uchwala sejmu o redukcji wojska - naj za swe prywatne pienidze pozbawionych chleba

onierzy. Wkr�tce tajnie przeprawi si do Szwecji pierwszy oddzia takich wolontariuszy. Dowodzi nim oficer nazwiskiem Rybiski. Na razie mia si on zaj walk z Duczykami, czyli czynnoci wrcz odwrotn od tej, kt�ra okrya ongi chwal Stefana Czarnieckiego. System przymierzy uleg radykalnej odmianie. Nie tylko on, niestety.

Nie wystarczy czasem mie mdry pomys, siln wol urzeczywistnienia go, talent, geniusz nawet. Trzeba jeszcze odrobiny szczcia. A ju przynajmniej... braku tak zwanego pecha.

yo moe jeszcze w Szwecji nieco weteran�w Gustawa Adolfa. R�wienicy Jana III to ci, co suyli pod rozkazami Karola Gustawa - wiaroomcy i marnego polityka, ale bardzo wybitnego wodza. Troch przesadziwszy, mona powiedzie, e wybiera si ju na wiat Karol XII, wiking w botfortach (urodzony 27 czerwca 1682 roku). Lecz przymierze polsko-szwedzkie - po tylu niepotrzebnych wojnach i w dziejowym przededniu najzgubniejszej ze wszystkich! - zarysowao si za czas�w jego ojca...

Szwedzi, jak si ju wspominao, wystpili przeciwko elektorowi w styczniu 1675 roku. W czerwcu Brandenburczycy sprali ich pod Fehrbellin tak, e pogos rozszed si po caym kontynencie. Pastwo, przed kt�rym draa dotychczas Europa, zarobio sobie w tej wojnie na opini atwego upu do wzicia. Pogldem tym mieli si nieco zbyt pochopnie przej nastpni monarchowie Rzeczypospolitej i Rosji: August II Mocny oraz Piotr I Wielki.

Za Karola XI wszelkie poczynania szwedzkie na polu polityki i wojny przebiegay tak sprawnie, e - jak si wyrazi cytowany przez Konopczyskiego dyplomata francuski - ,,z mniejszym kopotem mona by zrobi dw�ch papiey i trzech kr�l�w polskich".

Jan III zaraz po sejmie 1677 roku pod pozorem chci agodzenia zatarg�w posp�lstwa z patrycjatem pojecha do Gdaska i pracowa nad porozumieniem ze Skandynawami. 21 sierpnia biskup Wojeski podpisa w jego imieniu ukad na wspomnianych ju warunkach. 27 grudnia Brandenburczycy zdobyli na Szwedach Szczecin. Generaowie Karola XI przegrywali bitwy, trwonili czas, a jeden z nich „przehula na weselu grosz publiczny" i dopiero potem zosta pozbawiony stanowiska. Szwecja stracia cae prawie Pomorze Zachodnie oraz Rugi. Odzyskaa wkr�tce niemal wszystko, lecz nie orem ani rozumem wasnym. Zwyciski Ludwik XIV zmusi elektora do zwr�cenia sojuszniczce Francji dotychczasowych posiadoci.

Wazowie niepotrzebnie walczyli ze Szwedami stojcymi u szczytu potgi. Jan III w zbawiennym zamiarze j si wsp�pracy z nimi, a oni popadli akurat w cikie przesilenie. Los szczeg�lnie sobie umiowa ma Marysieriki.

221

Zesa mu na gow sutana, papiea, rozwarcholonych magnat�w, chwil saboci szwedzkiej, no i maonk.

W lutym 1678 roku kr�l wyjecha z Gdaska, wci uparcie trwajc przy swoim. W Stambule Gniski nadal zawzicie targowa si z Kara Mustaf, o kt�rego wrogoci Jan III wiedzia. Mimo to skoni w kwietniu rad senatu do wydania Turkom Baru, Kalnika, Midzyboa i Niemirowa! Odnowi rozejm z Moskw, zrzekajc si Kijowa, a posowie jego, Czartoryski i Sapieha, zdoali uzyska od dyplomat�w carskich zwrot Newla, Wielia i Sobiea oraz odszkodowanie w kwocie dw�ch milion�w zotych.

Litwa otrzymaa wyrane zyski. Przyw�dcy jej, Pacowie, nieugicie przeciwstawiali si zamiarom kr�lewskim, stanowczo protestowali przeciwko zamierzonemu przemarszowi Szwed�w z Inflant do Prus. Jedyna droga wioda przez mud. Sprzymierzonym z wadc Rzeczypospolitej regimentom generaa Chrystiana Horna m�g i chcia si przeciwstawi hetman wielki litewski, Micha Pac. Pertraktacje z nim nie doprowadziy do niczego. 12 lutego Pac wykoncypowa list, bdcy szczytem obudy. Nie mog si zgodzi na przemarsz Szwed�w - pisa do kr�la - bo za brak troski o granice Wielkiego Ksistwa oraz za szkody, jakie ponios osoby prywatne, musiabym odpowiada przed sejmem. Jako si tej odpowiedzialnoci nie lka, kiedy dezerterowa z obozu podczas wojny i zachca do tego wasnych onierzy.

Genera Chrystian Horn wykaza tyle ducha, co inni Szwedzi podczas tej wojny. Zamiast p�j przebojem, p�ki wojska pruskie zajte-byy na Zachodzie, marudzi w Inflantach, aczkolwiek ju jesieni 1677 roku kr�l postawi Szwecji formalne ultimatum, dajc zaczcia akcji.

Jan III mia w kraju licznych zwolennik�w. Popiera go prymas Olszowski i biskup Wojeski, a ze wieckich wielmonych - Hieronim Lubomirski, Ignacy Bkowski, Jan Gniski, podkanclerzy Jan Wielopolski. Trzyma stron kr�lewsk Stanisaw Dunin Karwicki, ziemianin spod Opatowa, „regalista i mionik dobrego rzdu", jedyny w niedalekiej przyszoci pisarz polityczny nie wywodzcy si z warstwy magnackiej. Ukoronowany hetman m�g te w zasadzie liczy na wierno onierzy.

Utrwalaa si w tym czasie u nas oryginalna praktyka. Poszczeg�lne familie magnackie utrzymyway przy osobie monarszej swoich wasnych rezydent�w, co w rodzaju przedstawicieli dyplomatycznych... nie tak ju zupenie prywatnych. Ludzie ci stale towarzyszyli kr�lowi, jedzili z nim razem po kraju, patrzyli, suchali, trzymali rk na pulsie i stale informowali o wszystkim swoich mocodawc�w. Jeden z tych agent�w, wysannik Radziwiowski nazwiskiem Kazimierz Sarnecki, pozostawi po sobie niezwykle ciekawy diariusz,

222

wydany niedawno w Ossolineum przez Janusza Woliskiego. Niejedn barwn wiadomo zaczerpnie si jeszcze z tej ksiki, lecz najwaniejsza jest jej geneza, fakt i okolicznoci powstania relacji o monarsze, napisanej przez poddanego, kt�ry kr�la uznawa, lecz suy innemu, faktycznie niezalenemu, a wcale nie zagranicznemu panu. Sarnecki by wic dla Jana III poddanym porednim, teoretycznym, faktycznie za zalea od Radziwia. To samo odnosio si do wikszoci szlachty osiadej w domenie ksicej. Dalszy krok na wytyczonej za i przez Waz�w drodze zosta dokonany, Rzeczpospolita przetworzya si w rzesz udzielnych pastewek magnackich. Panujce w niej stosunki ywo przypominay to, co si od bardzo dawna dziao w rozproszkowanych na lune rojowisko polityczne Niemczech, kt�re wanie dlatego nie mogy skupi i rozwin swej olbrzymiej siy, e stanowiy Rzesz. Wkr�tce Ludwik XIV rozpocz mia swe synne „reuniony", polegajce na wcielaniu do Francji bez wojny, lecz przemoc zbrojn, poszczeg�lnych okrg�w niemieckich. Wymylaniem pozor�w prawnych zajmowali si jednostronnie juryci francuscy. Dopiero w XIX stuleciu miay Niemcy wyj z ponienia, a to pod przewodnictwem i za spraw potomk�w tego samego Fryderyka Wilhelma, kt�remu Jan III chcia zabra jedn z podstaw jego siy - Prusy Ksice. Na razie, to znaczy w XVII wieku, zagraa Niemcom rozbi�r. I one, i Rzeczpospolita choroway na parali wadzy.

Mia wic nasz kr�l licznych przyjaci� w kraju. Ale Litwa Pacowska bya mu wrcz wroga, z tej strony nie mona byo si spodziewa niczego dobrego. W 1678 roku wyszo na jaw, e biskup Andrzej Trzebicki oraz Dymitr Winiowiecki uknuli w Maopolsce spisek detronizacyjny. Zamierzyli wyda Austriakom Krak�w i Czstochow, obali Jana III, przeznaczy tron Karolowi Lotaryskiemu, wieo oenionemu z Eleonor, wdow po Michale I.

Tak oto, wskutek jednoczesnego dziaania tureckiej zajadoci, sabotau ze strony udzielnych pastewek rzeszy polsko-litewskiej i niedostwa szwedzkiego zmarnowane zostay, doznay ostatecznej klski zamysy kr�la Jana. Zmierzay one do zdobycia szerokiego przymorza, a w panoramie europejskiej r�wnay si zamiarowi przystpienia - na sp�k z Paryem i Sztokholmem do rozbioru czci ziem nalecych do Niemiec. Ludwik XIV przysdzi wszak nam prawo do Kr�lewca, Szwedzi zobowizali si dopom�c w jego zdobyciu, nawet rozpocz ca operacj, sami za mieli a do koca wojny trzyma Kajped jako zastaw.

14 grudnia 1678 roku posowie zjechali nie do Warszawy, lecz do Grodna. Litwa wymoga poprzednio, ,,wyswarzya", jak orzek Pasek,

223

e co trzeci sejm odbywa si bdzie na jej terytorium. Narzekali na to koroniarze, ale musieli ustpi wobec susznego dania Wielkiego Ksistwa.

Szwedzi od miesica stali wtedy na ziemi pruskiej. Dw�ch poprzednio nimi dowodzcych genera�w Horn�w zmarnowao czas, dopiero trzeci Horn Henryk - wybra si w poch�d wtedy, gdy Jan III pom�c mu ju nie m�g, a na Zachodzie pertraktowano o pok�j, zawarty w Nimwegen 5 lutego 1679 roku. Elektor przerzuci wic na wsch�d sw armi i wypar Szwed�w, kt�rych dow�dca zachowywa si mocno nieudolnie. Podczas odwrotu szarpay ich chorgwie Michaa Paca.

Sejm, obradujcy w Grodnie od grudnia 1679 roku do kwietnia, m�g atwo pogrzeba wszelkie moliwoci kr�la, odepchn go na margines albo i wysadzi z sioda. Zamys akcji pruskiej dozna klski, zdziesitkowani Szwedzi uciekali przez mud, opozycja szykowaa si do rozprawy ze swym koronnym przeciwnikiem, Ludwik XIV zawar na Zachodzie pok�j, co oznaczao uniewanienie wszystkich dotychczasowych ukad�w z Francj. Pary przesta uznawa prawo Warszawy do opanowania Kr�lewca.

Jeli Jan III przyszed na wiat pod z gwiazd, to jego wr�g - Fryderyk Wilhelm - urodzi si wida w czepku. Tylko przez kilka miesicy 1679 roku m�g si uwaa za pokrzywdzonego przez los. Traktatem zawartym 29 czerwca w Saint-Germain-en-Laye Ludwik zmusi go do zwr�cenia Szwedom poczynionych na nich zdobyczy, wic take Szczecina i Rugii. Ale ju 25 padziernika elektor osign nowym ukadem „szczer przyja i zupene porozumienie z Francj". Uzyska pienidze oraz potwierdzenie caego swego stanu posiadania, solennie przyrzek przepuszcza wojska francuskie przez nalece do Prus terytoria zachodnie oraz popiera wyznaczonego przez Pary kandydata podczas najbliszej elekcji polskiej.

Od chwili wyboru Jana III na kr�la upyno zaledwie pi lat. Tyle czasu wyznaczyy mu niebiosa na sojusz z Francj, i to teoretycznie tylko, bo wikszo owych cennych dni pochona wojna z sutanem i targi z nim o pok�j. Trzeba przypomnie dokadnie daty, bo s one bardzo wymowne: podpisanie traktatu w Stambule nastpio 7 kwietnia 1678 roku, zawarcie koczcego wojn na Zachodzie ukadu w Nimwegen - w dziesi miesicy p�niej: 5 lutego 1679 roku.

Tak wic Ludwik XIV, kt�ry paktem jaworowskim przyznawa Prusy Ksice Rzeczypospolitej, teraz zagwarantowa Hohenzollernowi bezpieczestwo i nienaruszalno wszystkich jego woci. Wkr�tce elektor doczeka si mia od Francji takiego dobrodziejstwa, o jakim w najmielszych marzeniach nie m�g roi. 18 padziernika 1686 roku Ludwik XIV odwoa tolerancyjny edykt nantejski Henryka IV.

224

Zabroniono wyznawania protestantyzmu w caym kr�lestwie. witynie hugonot�w miay zosta zburzone, gdy nie uznano ich za godne przer�bki na kocioy katolickie. Duchowni ewangeliccy musieli kraj opuci w przecigu dni pitnastu, podczas kt�rych nie wolno im byo sprawowa obrzd�w religijnych. Nieposusznym groziy galery. aden z emigrant�w nie mia prawa zabiera ze sob wasnych dzieci, liczcych wicej ni siedem lat ycia, poniewa poprzednio ju kr�l orzek, i czowiek w tym wieku posiada pen moliwo samodzielnego rozstrzygania o wyborze wiary i zbawieniu wasnej duszy. Ewangelicy odpowiadali na to oczywicie z zagranicy - e siedmioletnia dziewczynka nie wybiera sobie sukienki.

Nie mona uzna Ludwika XIV za katolika bez zarzutu, aczkolwiek raz tylko w yciu opuci msz i posty zachowywa pilnie. By on wyznawc „ortodoksji wbrew papieowi", protektorem gallikanizmu, czyli „religii kr�la". Represje spaday r�wnie na ultramontan�w, zwolennik�w Rzymu, nie chccych uznawa nadprzyrodzonego charakteru wadzy monarch�w Francji ani jej rzekomych uprawnie w kwestiach wiary. Ludwik - katolik w ciasnym sensie obserwancji rygorystyczny - jednowierstwo mia za idea, takie za cnoty chrzecijaskie, jak lito, byy mu najzupeniej obce. Na samo odwoanie edyktu nantejskiego wywary te wpyw wzgldy konkurencyjne w stosunku do cesarza. Kto zamierza pozbawi Habsburga korony witego Imperium Rzymskiego, ten musia si popisywa arliwoci.

Przeladowania, osawione na caym kontynencie „dragonady" trway ju od lat. Kwaterunki wojska nie tylko w Rzeczypospolitej trapiy ludno. We Francji nawet za czas�w kardynaa Richelieu na wie o przemarszu regiment�w kr�lewskich miasta zatrzaskiway bramy, powoyway swe milicje pod bro, magistraty za rozpoczynay popierane brzczcymi argumentami pertraktacje z dow�dcami, by zechcieli przej mimo. onierz sucha oficer�w podczas samych operacji bojowych, lecz pod warunkiem pozostawienia mu zupenej swobody kiedy i gdzie indziej.

Dragonady polegay na zakwaterowywaniu w osiedlach heretyckich wojska, kt�remu wolno byo absolutnie wszystko. „Francja staa si aren takich przeladowa, jakich nie znano od czas�w redniowiecza" -pisze Filip Erlanger. Cae miasta nawracay si w przecigu jednego czy paru dni. Rabunki, morderstwa, tortury, gwacenie kobiet okazay si wymowniejsze od najbardziej natchnionych kaznodziei. Najwiksza z dragonad szalaa midzy Loar a Rodanem latem i jesieni 1685 roku. 4 padziernika tumy mieszkac�w Nimes, Saint-Cosme i Pauhlan pod przyw�dztwem wasnych patron�w jednoczenie przystpiy do Kocioa.

225

Osiem tysicy onierstwa skutecznie spenio obowizki misjonarzy...

Dziao si to wszystko ku zachwytowi olbrzymiej wikszoci Francuz�w. Najwiksze nazwiska, sawy kultury wiatowej, wielbiy dzieo kr�la. Jeden tylko Saint-Simon potpi zbrodni, kt�ra zgubia tylu niewinnych ludzi.

Jak si wspomniao, 18 padziernika 1685 roku Ludwik XIV podpisa w Fontainebleau dokument odwoania edyktu nantejskiego. W jedenacie dni p�niej elektor Fryderyk Wilhelm, aktem datowanym z Poczdamu, ofiarowa pomoc i schronienie „Francuzom cierpicym za Ewangeli i wiar, kt�r wyznajemy".

Dragonady przysporzyy Kocioowi moe i miliony parafian, kilkaset tysicy hugonot�w nie zaparo si siebie. Byli to najlepsi z mnych, bracia duchowni tych nonkonformist�w angielskich, co woleli emigracj w amerykask dzicz od uznania przewagi wadzy nad sumieniem. Zacz si wielki exodus z Francji, jedna z najstraszniejszych katastrof w jej dugich dziejach. Ju po kilku latach minister finans�w oficjalnie stwierdzi, e zamary cae gazie przemysu, podcity zosta handel. Za granic najatwiej byo uj tym, kt�rzy od dawna utrzymywali z ni stosunki - kupcom, ludziom interesu i w og�le obytym w wiecie. Im lepszy fachowiec - lekarz, marynarz czy rzemielnik - tym pewniejsza gwarancja atwego znalezienia pracy w nowym miejscu osiedlenia. Armie pastw ociennych wzbogaciy si od razu o kilkuset oficer�w i z dziesi tysicy takiego onierza, co wanie dowi�d siy charakteru. Przedstawicielstwa zagraniczne uatwiay wyjazdy ludzi i transfer kapita�w, zaopatryway wsp�wyznawc�w w faszywe papiery, suyy im jak mogy. Wsp�czucie swoj, a zoty, niebyway interes swoj drog. Angielscy i holenderscy marynarze ratowali zbieg�w, puszczajcych si na morze w czym mona byo, w wtych stateczkach albo i w �dkach. Istnia nawet znak rozpoznawczy - may prostokt czarnego p�tna z wyszyt na nim kotwic. Ludzie uciekali tumnie i przez ldowe granice. Zachoway si wiadomoci o modych kobietach, kt�re w mskich przebraniach przebijay si po oniersku, ornie. Wiodca do Szwajcarii droga przez lodowce te bya dobra.

Najwiksze skupiska uchodc�w powstay w Anglii i w Holandii. W Niemczech znalazo schronienie okoo trzydziestu tysicy hugonot�w, z czego a dwadziecia pi tysicy poszukao sobie azylu w Brandenburgii. Elektor Fryderyk Wilhelm otworzy przed nimi serce, ramiona i wszystkie wrota swego pastwa.

226

Rolnikom da grunta, mieszczanom prawa miejskie, rzemielnikom dostp do cech�w, przemysowcom przywileje, stopnie i honory szlachcie, wszystkim za organizacj wyznaniow oraz prawn, pozwalajc im y, jako nacji odrbnej

-pisze Emil G. Leonard. Zaraz powstao gimnazjum francuskie, w lad za nim szkoy dla modych szlachcic�w, ksztacce ich na oficer�w.

Niekt�rzy historycy twierdz, e karni, nawykli do bezwzgldnej dyscypliny wyznaniowej hugonoci francuscy zaszczepili rozlazym, piwo miujcym poddanym elektora... „ducha pruskiego". Cakiem to do prawdy podobne, bo faktem jest, e zamieszkali na wsch�d od Wisy niemieccy herbowi tudzie mieszczanie dotychczas przypominali raczej swych polskich pobratymc�w stanowych ni p�niejszych pruskich junkr�w i birger�w.

Najstarszy w Berlinie koci� kalwiski zowie si Franzoezicher Dom. Jzyk francuski utrzyma si w nim, jako liturgiczny, a do roku 1898. W innych wityniach niemczyzna wypara go wczeniej, pomidzy rokiem 1815 a 1818, po wojnach napoleoskich.

W dobie naszego potopu Berlin waciwy - bez Koepenick, Bernau, Spandau i tak dalej - liczy okoo szeciu tysicy mieszkac�w, nie m�g wic si r�wna z Krakowem czy Warszaw, a Gdask przerasta go dziesiciokrotnie. Po odwoaniu edyktu nantejskiego spcznia w dw�jnas�b, przybyo mu sze tysicy nowych obywateli, reprezentujcych wszelkie stany i zawody, zasobnych w kapita. Ich potomkowie stali si Prusakami.

Kontrreformacja przyczynia niepowetowanych strat pastwom katolickim, Francji, Polsce i Litwie zwaszcza, zlaa zdroje ask na mocarstwa protestanckie. Proceder wprzgania polityki oraz gospodarki w sub ideologii zaliczy wypadnie do czynnoci ryzykownych.

Z wielu wzgld�w trzeba pamita o fakcie odwoania edyktu nantejskiego, o metodzie i skutkach tego posunicia.

Francja �wczesna, jej Wielki Wiek! Corneille, Racine, Molier, La Fontaine, Bossuet, de la Bruyere i dziewczyna najpierw przyszpilona szpad do ziemi, potem gwacona. W celu nawr�cenia. W lepszym od siebie towarzystwie znajdowaa si Rzeczpospolita, kt�ra wieo zacza kara za odstpstwo od katolicyzmu, wygnaa najpierw arian, potem za arianki, lecz wyrokami mierci za ateizm bd herezj szafowaa tak rzadko, e mona je policzy na palcach jednej doni. Ale w tej Rzeczypospolitej kontrreformacja ciko przygniota, zmusia do milczenia lub do pochlebstw intelektualist�w i pisarzy, stumia tw�rczo.

- Kto by najwikszym pisarzem za mego panowania? - zapyta raz Ludwik XIV Mikoaja Boileau.

- Molier, Najjaniejszy Panie.

227

- Nie przypuszczaem, ale pan zna si na tym lepiej ode mnie.

Molier i jemu podobni zasonili, zepchnli w cie reuniony, dragonady i inne haniebne poczynania swej ojczyzny. Kazali ludziom zapomnie prawie o nich, jak r�wnie i o tym, e Don Juan tego Moliera wystawiony zosta dopiero w dwiecie lat po wasnych narodzinach, witoszka musia autor podda retuszowi, a na premierze Chorego z urojenia Jego Kr�lewska Mo nie raczy si zjawi. Pomimo wszystko Molier wpyn na brzmienie wyroku historii.

Pod niebem Rzeczypospolitej nie byo ju miejsca na spadkobierc�w Kopernika i Modrzewskiego. Wacaw Potocki pisa do szuflady. Totalizm w dziedzinie kultury kosztowa potrafi jeszcze droej ni polityczny i ekonomiczny.

Og�owi Francuz�w �wczesnych dragonady podobay si bez por�wnania wicej od komedii Moliera. Szerzenie przemoc wiary jedynie prawdziwej uznawa ten og�l za rzecz chwalebn, onierskie misjonarstwo cieszyo go. Francuscy hugonoci-kalwinici nie mogli ucieka do Szwecji, gdzie totalnie panowa luteranizm. W 1669 roku spalono tam jednoczenie pitnacioro dzieci i osiemdziesit cztery osoby dorose, a to za czary. Stu dwudziestu innych ludzi skazano na cotygodniow chost publiczn przed kocioem. W Lipsku pewien protestancki sdzia i profesor zdy w przecigu swojego do dugiego ycia dokona dw�ch rzeczy niezwykych: pidziesit trzy razy przeczyta Bibli od deski do deski oraz wyda dwadziecia tysicy wyrok�w mierci na czarownice i czarownik�w.

Wziwszy to wszystko pod uwag, zapoznawszy si z pewnymi woniami �wczesnej aury europejskiej, mniej si bdziemy dziwi naszej szlachcie, kt�ra nienawidzc wojen w og�le, najchtniej jeszcze poszaby z szablami na sutana. Wszake ten pohaniec nie tylko zagraa Rzeczypospolitej, ale zwa ponadto chrzecijastwo „wiar faszyw i zabobonn", gnbi je, ile m�g, siebie za samego oficjalnie a bezwstydnie mianowa „cieniem Boga na ziemi". Trzeba bowiem wiedzie, e wszystkie przytoczone powyej owiadczenia tureckie, z tytuem padyszacha wcznie, pochodz z oficjalnego aktu pokoju, kt�ry Jan Gniski herbu Trach musia podpisa w Stambule dnia 7 kwietnia 1678 roku. Pikny ten dokument zgromadzeni w Grodnie posowie znali w caej rozcigoci i opowiadali o nim p�niej sejmikom. A zapatrzony w Kr�lewiec monarcha wyda wanie temu pohacowi Bar, Midzyb� i Kalnik, pozostawi mu ca zdobyt w tych twierdzach przez Polak�w artyleri bisurmask! Naladujc papiea i nuncjusza, nisze zwaszcza duchowiestwo bilo w tarabany.

228

Jan III nie chcia skazywa na bierno ponionej i okaleczonej od strony Kamieca Rzeczypospolitej. Dokona wielu wysik�w, by przekona si wreszcie, e jedynie na Poudniu szuka mona okazji do dokona rokujcych moliwo poprawy pooenia... i wewntrz pastwa take. Zalecane przez Macchiavellego wielkie czyny stanowi dla wadc�w narzdzie dalszego dziaania, podnosz ich powag, przymnaaj zwolennik�w.

Zaraz po wstpieniu na tron upatrzy sobie Jan III inny, nie poudniowy, lecz p�nocny kierunek dziaania. Chcia podporzdkowa Polsce i Litwie nadbatyck enklaw niemieck, bez istnienia kt�rej przysze rozbiory pastwa byyby niemoliwoci. Zrobi dla tej sprawy bardzo wiele, wszystko chyba, co m�g. Dla niej wanie bi Turk�w na Podolu i Ukrainie, potem ustpowa im zamki tamtejsze. Historia chadza kreto.

A dyktator jej, los, ma janusowe oblicze. Umie jednoczenie umiecha si czule i zoliwie pokazywa jzyk. Elektor Fryderyk Wilhelm m�g utraci swe zawilaskie, nad yn i Prego pooone, dziedziny. Francja godzia si na zabranie ich przez Jana. Zaraz po tym zagwarantowaa Fryderykowi ich posiadanie i wtoczya w do wiotkie jeszcze wtedy yy pruskie strumie bardzo gorcej krwi.

Nie zapominajmy ostatecznie, e szeciotysiczny Berlin nie m�g zanadto przeraa pacyfistycznej szlachty. Proporcje wyglday w�wczas nieco inaczej ni dzi. Jeli bra pod uwag same liczby, wolno m�wi, e obd ideologiczny Ludwika XIV obdarzy pastwo elektora czterema z okadem Berlinami najcenniejszych ludzi pod socem. Ich kapitaami take.

Dopatrze si w tym wszystkim dziaania jakich rozumnych praw historii moe ten chyba, kto pastwo pruskie uznaje za koron dziej�w. A by taki jeden, i to bardzo sawny.

Okolicznoci przemogy Jana III, kt�ry na sejmie grodzieskim m�g atwo sta si ich zupenym niewolnikiem, czyli bezsiln kuk. Do tego nie doszo, za wielki by format czowieka.

Kr�l zaniecha plan�w pruskich, odwoa z Wgier zwerbowanych przez Lubomirskiego ochotnik�w, ale do zerwania obrad nie dopuci. Zjedna sobie przychylno wikszoci pos�w, przeprowadzi uchwa o pomnoeniu wojska koronnego do trzydziestu dw�ch i litewskiego do dziesiciu tysicy. On sam oraz delegacja zoona ze stu szesnastu senator�w i pos�w otrzymali upowanienie rozstrzygnicia o stosunku do Turcji.

Drogowskaz celowa wic na Poudnie, inaczej by ju w aden spos�b nie mogo. Lecz kr�l unikn pt, zachowa swobod przystosowania swych decyzji

229

i postpk�w do pooenia og�lnego, stanowicego na razie niewiadom.

Na pocztku obrad sejmowych pose francuski donosi trwonie swemu panu, e Jan III znajduje si dwa cale od przepaci. Wynik debat i „dzieje roku 1679 - pisze Kazimierz Konarski - wykazuj dobitnie, i sejm uchwali we wszystkich punktach dania kr�la". Zamiast klski przyszed sukces. Taki jedynie, jaki w danych okolicznociach by moliwy, lecz nie podlegajcy zakwestionowaniu.

Idc za daniem Jana III posowie postanowili zachowa pozory i ratyfikowa przywieziony przez Gniskiego traktat. Kilka miesicy wczeniej papie Innocenty XI pisa do senator�w Rzeczypospolitej:

Zamknijcie, mowie sawni, uszy wasze na tak haniebne i niegodne warunki i, pomnc na odwieczn przodk�w waszych i wasz chwal, przeciwstawcie pier wasz i si staroytn najwikszemu wrogowi chrzecijastwa.

Mn�stwo list�w rozesanych przez papiea do poszczeg�lnych dygnitarzy polskich i litewskich zawierao podobne wezwanie.

Kr�l potrafi znale rozumne wyjcie z nader trudnej sytuacji. Sam stan na czele tendencji, kt�ra omal go z n�g nie zwalia. Sztandar krzyowca przyj, lecz decyzj rozwinicia go odoy do chwili sposobnej. Ze znajomoci rzeczy lawirowa midzy zapaem, jaki ogarn szlacht, a jej tradycyjnym nastrojem wcale plastycznie przedstawionym przez wojewod Krzysztofa Grzymutowskiego: „Chcielibymy wojny, ale si z nami to dzieje, co z owym staruszkiem, kt�remu si okrutnie obapia chciao, a nie m�g i narzeka na kupidyna."

Na mocy uchway jednego z poprzednich sejm�w zakupiono na Rusi pewne majtki i ulokowano w nich wojsko. Tego jeszcze nie bywao, ze zdziwieniem opowiadano wic po dworach ziemiaskich, e onierze w okolicach Trembowli „ekonomik traktowali, siejc, orzc i wszystkiego dostatek majc, wanie jako w domu. onek im tylko nie dostawao." Lepszy to by spos�b od dotychczasowj metody rujnowania kr�lewszczyzn, cho przynosi ten ujemny skutek, e szlachta jeszcze mniej chtnie pacia podatki.

Na wsch�d od owych oryginalnych kolonii onierskich rozcigaa si panorama tragiczna.

W roku 1679 car Teodor Aleksiejewicz mianowa Piotra Doroszek wojewod wiatskim, da mu bogate uposaenie, lecz na Ukrain go nie puszcza. Byy hetman kozacki przed paru laty odstpi Turcji, podda si Moskwie i traktowany pocztkowo jako jeniec, dozna wkr�tce wielu askawoci.

230

Ale buaw utraci. Powiernikiem cara na Zadnieprzu zosta Samojowicz. W Niemirowie za przebywa „ksi sarmacki", popychado sutana, Jerzy Chmielnicki.

Jan III nie by wrogiem Kozaczyzny, zalicza si nawet do zwolennik�w programu nieboszczki Unii Hadziackiej. Swojego czasu, jako hetman jeszcze, opowiada si za wsp�prac z Doroszek, usiowa go odcign od przerzucenia si na stron Mehmeda IV. Wszelkie jednak sentymenty kr�lewskie w tej sprawie nosi ju musiay charakter wybitnie platoniczny. W trzydziestolecie wystpienia Bohdana Chmielnickiego Ukraina nie istniaa jako cao administracyjna chociaby. Podzieliy j midzy siebie ju nie dwa, lecz trzy pastwa. Moskwa trzymaa Kij�w oraz Zadnieprze, Turcja Bar i Kamieniec Podolski, Rzeczpospolita zachodnie poacie ziem narodu, kt�rego przyw�dcy za dugo pr�bowali uprawia gr na wszystkie strony.

Niewielu s�w potrzeba, aby opowiedzie o fakcie rozbioru. Wic przynajmniej nie zapomnijmy, e dla ludzi ukraiskich oznacza on pieko.

III

Synny nagrobek Szydowieckich w kolegiacie opatowskiej posiada oryginalne to. cian, do kt�rej przylega sarkofag, pokrywa olbrzymie malowido, przedstawiajce Jana III w chwili najsawniejszego ze wszystkich jego zwycistw. Fresk powsta p�no, dopiero w roku 1743, jego warto artystyczna ani si umywa do tego poziomu, jaki reprezentuje renesansowy pomnik rodu kanclerskiego. Europejskie arcydzieo i pompatyczny kicz parafiaski ssiaduj wewntrz majestatycznej kolegiaty romaskiej, wiadczc bardzo wymownie o falowaniu dziej�w kultury Nadwila.

Kr�l Jan nie ponosi adnej odpowiedzialnoci za to, co namalowano w p� wieku prawie po jego zgonie. Znawcy sztuki nie s za to obcy myli, e to on wanie zaszczepi ziomkom zamiowanie do okazaych fresk�w i p�cien, na kt�rych widzowie mog podziwia tryumfy ora rodzimego, temu podobne sceny podniose lub postacie m�w zasuonych, pokazanych w penej chwale, a niekiedy i w otoczeniu rodzinnym. Zwycizca spod Chocimia umia dba o uwiecznienie wasnego imienia i sawy. Wczenie zacz si o to troszczy, skoro najbardziej - zdaniem Tadeusza Dobrowolskiego - „sarmacki" z portret�w monarszych stworzy Jan Tretko w roku 1677. Wojownik opiekowa si mistrzami pdzla oraz innymi artystami. Zamawia obrazy i grafik u zagranicznych znakomitoci,

231

lecz protegowa r�wnie krajowc�w, jak wspomnianego ju Tretk, Jana Miliskiego, Jerzego Eleutera Szymonowicza Siemiginowskiego. Katolik bez zarzutu, mial serce i dla sztuki cerkiewnej. Za jego czas�w powstay dwa zgrupowania, quasi szkoy malarskie. Jedna egzystowaa w �kwi, siedziba drugiej znajdowaa si tu pod Warszaw.

Spldrowany przez Szwed�w i Wgr�w zamek stoeczny nie powr�ci do dawnego splendoru ani znaczenia. Jeli wierzy Stanisawowi Herakliuszowi Lubomirskiemu, samo pooenie rezydencji Waz�w dostarczao wzrusze estetycznych i sprzyjao pracy umysu:

Przy paacu kr�lewskim, tam kdy tylny prospekt najpikniejszy rzd okien ku Wile podaje, jest jedno wesoe miejsce, co chocia do ogroda przyczone, a przecie niejako oddalone bokiem od ogroda, mil sposobno sprawuje. To, bukszpanowym parterem i sawinami na ksztat cyprys�w wyniosymi wysadzone, kamienna balustrada wokoo ogradza, e kto si na niej wesprze, ten z g�ry pochodzistej na ksztat skarpy - osche od wilnych w�d piaski daleko okiem odkrywa. Tam niejeden z przedniejszych ludzi kr�lestwa czsto, lubo sprawami zaprztniony spoczywaj lubo te nie tylko widzeniem oko pasc, ale i mylom pokarm dajc albo z towarzyszem rozm�wi bawi si, albo dworskich napaci syty - kr�tkiej spokojnoci [...] agodnie zaywa.

Duch czasu wymaga jednak, aby najprzedniejszy czowiek kr�lestwa posiada wasn siedzib opodal stolicy. Straszliwe brudy paryskie i cigle rodzce si z nich epidemie po trosze przynagliy do dziea pana Francji. W Warszawie cz niezbyt odlegej od zamku skarpy wilanej nosia nazw Gnojnej G�ry. Pomimo zakazu, wydanego jeszcze w XVI wieku, mieszczanie nadal wyrzucali tam nieczystoci.

W roku 1661, czyli w nastpnym po dacie rzeczywistego objcia rzd�w, Ludwik XIV zacz budowa paac w Wersalu, Jan III zabra si do Wilanowa w roku nastpnym po... zawarciu rozejmu �rawiskiego z Turkami. Od elekcji upyno ju wtedy trzy lata. By to rok 1677, ten sam wic, z kt�rego pochodzi wspomniany ju portret pdzla Jana Tretki. Sarmata mia poczucie wasnego majestatu i nie zwleka z zaprzganiem sztuki w jego sub.

W tym samym 1677 roku kr�l nawiza stosunki ze synnym Janem Heweliuszem i zosta protektorem tw�rcy nowoytnej selenografii, waciciela najwikszego pod�wczas na wiecie teleskopu, znajdujcego si pod Gdaskiem. W dwa lata potem wdziczny astronom dedykowa Janowi drug cz dziea Machina coelestis. P�niej nazwa sw�j atlas nieba Firmamentum Sobiescianum, jeden za z odkrytych przez si gwiazdozbior�w do wojowniczo czy te herbowo Tarcz Sobieskiego - Scutum Sobiescianum.

232

Zdaniem dzisiejszych specjalist�w pooony w wilgotnej dolinie rzecznej Wilan�w odznacza si wyjtkowo pomylnym mikroklimatem. Pr�no chyba docieka, w jaki spos�b ludzie �wczeni wywszali podobne zjawiska.

Paac zaprojektowa Augustyn Locci, spolszczony Wioch. Parterowy pocztkowo korpus g�wny jeszcze za ycia kr�la wzbogaci si o pitro i galerie boczne. Jan III - pisa pewien cudzoziemiec przed podwyszeniem paacu - „zazwyczaj rezyduje w tym swoim Wersalu, piknym jak mae cacko. Pokoje s adne i bardzo bogato umeblowane." Peno tam kosztownych osobliwoci, posgi i paskorzeby zewntrzne zachwycaj, tylko ogrody s „niewielkie i nieozdobne", duo w nich taras�w i sadzawek, brakuje natomiast krytych szpaler�w. Drzewa rosn wolniej od budynk�w mieszkalnych. Wyprzedzi si im pozwalay jedynie katedry gotyckie, budowane przez stulecia.

W Wilanowie dziaao drugie ze zgrupowa malarskich, zwane przez niekt�rych wsp�czesnych a akademi. Kr�l Jan zdobi te sw �kiew i traktowa j jako sanktuarium rodowe, w Jaworowie mia ulubion siedzib cakiem wiejsk.

Jednoczenie z Wilanowem r�s w Warszawie paac Krasiskich. Tw�rc jego by Holender, Tylman z Gameren, nazywany u nas dla wygody Gamerskim. Jego dzieem jest krakowski koci� akademicki w. Anny, uwaany przez niekt�rych koneser�w za r�wny samej wileskiej wityni Piotra i Pawa. Utalentowany Niderlandczyk pozostawi nam po sobie warszawski koci� Sakramentek, rozpocz budow paacu w Biaymstoku. On r�wnie przerabia dla Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego zamek w Ujazdowie, w parku za wzni�s mu na wysepce „azienk", gdzie waciciel jej uprawia bogie wczasy i zajade knowania przeciwko kr�lowi.

Dziesi lat - od roku 1670 do 1680 - trwaa budowa kocioa bernardyn�w pod Wawelem. Pikny gmach i dlatego godzien jest specjalnej wzmianki, e stawia go nie przyjezdny atchitekt, lecz sw�j czowiek, Krzysztof Mieroszewski herbu lepowron, kt�ry wesp� z Wojciechem Lenartowiczem reprezentuje �wczesne pokolenie mistrz�w krajowych. Mieroszewski, inynier-intelektualista, czowiek o wyjtkowo szerokich horyzontach i - jak twierdzi Henryk Barycz - „pionier idei podniesienia rangi spoecznej zawodu technicznego", w roku 1655 wzmacnia fortyfikacje Krakowa, po wojnie szwedzkiej robi to samo na Jasnej G�rze. Postanowi wasnym sumptem zaoy przy Akademii Krakowskiej „szko rycersk, czyli instytut inynierii wojskowej". Sejm dwukrotnie zatwierdzi znakomity pomys, Jan III wystawi potrzebny przywilej, lecz zazdroni o swe uprawnienia mdrcy uniwersyteccy tak dugo spraw przewlekali,

233

a dbay o pastwo kr�l przeni�s si do rozumniejszego wiata.

Nie spos�b wymieni wszystkie pamitki architektury, datujce si z tamtej epoki. Za Jana III Franciszek Solari wzni�s wszak krakowskie Wizytki, wileski architekt, Jerzy Ertla, synn wit Lipk. Od czas�w potopu naroso ju jedno pokolenie i pomimo niezliczonych k�tni i zaburze kraj si dwign. Dokumentowa to w spos�b waciwy owemu rozdziaowi historii. Budowa przede wszystkim kocioy, klasztory i rezydencje magnackie. Powstaway one z cikiej pracy chopa, bo wojny gruntownie podciy i przedtem niezbyt bujn wytw�rczo przemysow. Mona nad tym biada i gorzko rozmyla, ale pocieszmy si, bomy nie stanowili wyjtku. Filip Erlanger powiada, e ze wszystkich dzie Ludwika XIV najywiej uradowao poddanych odwoanie edyktu nantejskiego, najbardziej za znienawidzone byo to, co dzisiaj cieszy si saw wiatow. Wersal - ,,owo arcydzieo tak kosztowne i w tak zym gucie, gdzie same zmiany drzew i sadzawek poary sumy nieprzebrane" - zyma si Saint-Simon, ksi i par Francji.

Wolno nam zatem bez zawstydzenia podziwia Wilan�w, odnowiony ostatnio ze wzruszajcym pietyzmem.

Coraz wicej rzeczy razio w Rzeczypospolitej przyjezdnych cudzoziemc�w. Oburza ich zdeprawowany przez liberum -veto sejm, przeraao prawo szlachty do karania poddanych mierci. W teorii obowizywao ono tylko w Koronie, ale kto i kiedy patrzy w tej mierze na rce urodzonym Wielkiego Ksistwa. Hetmana potrafili zastrzeli, a przed zab�jstwem chopa by si cofnli?

Przez dugi czas uchodzio za pewnik, e nie byo u nas wypadk�w sprzedawania poddanych jako towaru. Odstpowao si ich rzekomo zawsze razem z gruntem, do kt�rego byli przypisani. Zawarto archiw�w przekonaa ostatnio dziejopisarzy o mniej przyjemnej prawdzie. Handel ludmi nigdy, co prawda, u nas nie kwit, ale by uprawiany.

A co si tyczy nie przysugujcego szlachcie litewskiej prawa „ycia i mierci" w stosunku do poddanych, to przekona si warto, co Alojzy Sajkowski wyczyta w pamitniku niejakiego Stanisawa Niezabitowskiego, plenipotenta d�br radziwiowskich. Zostao to ogoszone w ksice Od Sierotki do Rybeki na stronie 126. Oto jeden tylko przykad z wielu przytoczonych:

Osdziem Sebastiana Siemiernika poddanego [...] na garo, e zabi on swoj Jadwig Bryndziank zakochawszy si w innej dziewce, Marynie Turczyn�wnie, kt�r te wzdaem na garo.

234

Za�my, e Siemiernik naprawd popeni zbrodni. Nie ma zreszt powodu do wtpliwoci, bo aden dziedzic ani rzdca nie pozbywa si chtnie siy roboczej. Lecz bezapelacyjny wyrok na zab�jc wyda sd prywatny, a nie pastwowy! „Osdziem" - powiedziano wyranie. „Osdziem", jako plenipotent nalecego do Radziwi�w ksistwa suckiego, wyposaony we wadz, kt�ra przysugiwaa samemu wacicielowi.

I w tej wic ponurej kwestii r�nica pomidzy szlacht polsk a litewsk istniaa tylko na papierze.

A zab�jstwa, zwyczajne morderstwa popenione w og�le bez adnego sdu? Nieraz herbowi, bo wcale niekoniecznie ziemianie, dopuszczali si ich „ju to po pijanemu, ju to pod wpywem innej zwierzcej namitnoci, kt�rym zwaszcza modzi atwo daj si porywa, odbierajc chopom ony i c�rki bez najmniejszego oporu" - zapewnia Kasper de Tende, dworzanin dw�ch kr�l�w polskich. Wszechwadza dziedzic�w nieznonie razia r�wnie Bernarda O'Connor, kt�ry by lekarzem Jana III, a po powrocie do domu napisa i w 1690 roku wyda wznowion wkr�tce The History of Poland. Jednake w wywodach Irlandczyka sycha ton do szczeg�lny:

Trzeba wprost podziwia agodno i umiarkowanie szlachty polskiej wobec tego, e ma wadz ycia i mierci nad swymi poddanymi, e nie jest skrpowana adnymi prawami, a sprawiedliwo tam tak niedbale jest wymierzana [...] Rzecz pewna, e gdyby naszym Anglikom dano trzeci cz ich wolnoci, to by sami siebie wzajem zabijali...

Wanych i ciekawych rzeczy dowiadujemy si czsto wtedy, gdy pamitnikarz czy inny wiadek wspomina o nich mimochodem, jako o drobiazgu lub sprawie powszechnej. W podobnych wypadkach niemal zawsze istnieje gwarancja prawdom�wnoci.

W 1662 roku Jan Chryzostom Pasek wystpi w misji oficjalnej. Mianowany „przystawem" prowadzi do Warszawy pos�w moskiewskich. Jecha z nimi od Wimy, na Smolesk i Knyszyn, doznajc rozmaitych przyg�d. Nad Narwi czeka go kopot natury yciowej: „ju dalej podw�d litewskich cign byo nie mona, bo takie prawo, choby byy o mil dopiero wzite..." Do Bielska Podlaskiego wwiozy zatem orszak poselski podwody koroniarskie.

Troch si wic pomyli dr O'Connor. Im Pasek czul si jednak skrpowany pewnym prawem nawet podczas wojny, w strasznych czasach, kt�re przyznaway racj temu, kto szybciej szabli doby. Troch si take myl i ci znawcy dziej�w, kt�rzy odrbno Litwy uwaaj za poz�r i fikcje. Je| prawo pastwowe suyo nie tylko Radziwiowi, lecz take chopu spod jakich zakazanych Most�w.

235

Powodzio mu si niedobrze, skutki wojny jego przede wszystkim przygniatay do ziemi - jednako na Litwie, jak i w Koronie. Ale tradycyjnie, nie z adnego charakteru narodowego, lecz z praktyki Zotego Wieku si wywodzce, resztki skonnoci do umiaru agodziy i jego los. W tym wzgldzie O'Connor na pewno mia suszno.

Procesy o czary byy zmor dla plebsu, waciw instancj stanowiy bowiem sdy miejskie i wiejskie, zalene od dziedzic�w, a skadajce si czasem z analfabet�w. Pawione w stawach i palone na stosach wiedmy z reguy pochodziy z gminu. 11 kwietnia 1669 roku biskup kujawski Florian Czartoryski - p�niejszy prymas Polski - podpisa w Smardzewie reskrypt, pod kar kltwy zabraniajcy naduy. Takich na przykad, jak poddawanie torturom bez dowod�w winy, a na podstawie samego tylko oskarenia. Powt�rnego brania na mki os�b odwoujcych zeznania, jak r�wnie podpowiadania nazwisk rzekomych wsp�lnik�w, zakazywania apelacji i tak dalej. Czartoryski zaleca sdziom kara za grzechy,

jednak nie tajemne i kt�rych trudno dowie, lecz tylko jawne, na przykad zab�jstwa, kradziestwa, wydarcia, oszukiwania i gwaty [...] cudzo�stwa take, obcienia ubogich, pijastwa, wit niewicenie...

Zdaniem Zygmunta Glogera, ok�lnik biskupa Czartoryskiego wyprzedza ustawodawstwo europejskie o cay wiek.

Kr�l Jan nie odrodzi si od poddanych, wyolbrzymi tylko ich �wczesne cechy. Ubiera si zawsze w stroje polskie, byszcze lubi, do orientalnych, tureckich i tatarskich efekt�w odczuwa zamiowanie nieprzeparte. Do gniewu, rkoczyn�w i w pasji wydawanych okrutnych wyrok�w bardzo skonny, zazwyczaj ujmowa bezpretensjonalnym i uprzejmym sposobem bycia. Obdarzony „anielsk" pamici zna acin, francuski, niemiecki, woski, turecki i tatarski. Niekt�rzy utrzymywali, e wada tymi jzykami znakomicie. Zdaje si, e cho troch umia r�wnie po hiszpasku. Rozmiowany we wczasach na onie rodziny, w yciu spokojnym i sielskim, chciwy by na grosz i wszelk majtno, w czym take przypomina krajowych magnat�w i szlacht.

Marysieka, kt�ra w orszaku Ludwiki Marii przyjechaa do nas jako picioletnia dziewczynka, m�wia po polsku pynnie (pisaa gorzej), nosia si jednak zawsze po francusku i wymagaa tego od caego swego otoczenia. Kucharz-rodak przyrzdza potrawy specjalnie dla pani, spor�d dwunastu pokoj�wek tylko jedna bya Polk. Kr�lowa r�wnie zbieraa pochway za przystpno, uprzejmo i askawo. Ilekro jednak doszo do konfliktu czy r�nicy pogld�w, umiaa rozsroy si tak, e najmielsi tracili kontenans.

236

Jako to wytrzymywa m, kt�ry wbrew rozpowszechnionym mniemaniom wcale nie zawsze ulega umiowanej nade wszystko poowicy.

Rodzina monarsza pomnaaa si. 4 marca 1676 roku trzydziestopicioletnia Marysieka urodzia c�rk, Teres Kunegund, wydan z czasem za Maksymiliana II, elektora bawarskiego. W roku nastpnym - 6 wrzenia - pojawi si na wiecie Aleksander Benedykt, a niedaleka przyszo zesa miaa jeszcze jedno bogosawiestwo Boe w postaci Konstantego Wadysawa.

Mona powanie wtpi, czy liczne potomstwo mskie byo w danym wypadku naprawd bogosawiestwem dla ojca, spragnionego zaoenia dynastii, i dla jego poddanych z szeregowej szlachty, r�wnie do tego wzdychajcych. Aleksander Benedykt od pierwszej chwili swego ycia by kr�lewiczem, pierworodny za - Jakub Ludwik - urodzi si jako syn hetmana zaledwie. Okolicznoci sprzyjay wic modszemu, jego te z caych si popieraa zawzita i katastrofalnie ambitna macierz. Tego rodzaju sytuacja w rodzinie Sobieskich miaa si powanie przyczyni do pogrzebania jej widok�w dynastycznych.

Sabo przez natur obdarzony kr�lewicz Jakub nie mia ponadto szczcia. Ubieono go w konkurach o rk takiej dziedziczki, kt�rej wiano i tradycja rodowa mogy uatwi starania o tron.

31 grudnia 1669 roku umar ksi Bogusaw Radziwi, ostatni mski przedstawiciel linii biraskiej. Zgon zaskoczy go w okolicach Kr�lewca, podczas podr�y. Spadkobierczyni jego potnie obduonych, lecz mimo to nadal olbrzymich d�br bya jedynaczka, Ludwika Karolina. Opiek nad ni sprawowa elektor Fryderyk Wilhelm, kt�ry nie zasypia gruszek w popiele. 6 stycznia 1681 roku, nie zapytawszy o zgod kr�la ani sejmu, po cichu oeni z t nietuzinkow obywatelk Rzeczypospolitej swego syna, Ludwika. Wiedzia doskonale, e Jan III pragnie Radziwi�wny dla Jakuba i z premedytacj pokrzyowa te plany. Za jednym zamachem zdobywa na Litwie siln pozycj, wynikajc z samego faktu istnienia dwu dziedzicznych domen rodu panny modej - biraskiej oraz suckiej. M�g teraz inaczej ni poprzednio rozmawia z kr�lem i wygodniej pertraktowa z carem Moskwy. Pragnc zabezpieczy si przed przeciwdziaaniem oburzonych pos�w, do sp�ki z ambasadorem Francji przekupi jednego z nich i t drog zerwa sejm. Nie przewidzia tego tylko, e w kilka lat p�niej synalek ywot zakoczy i konkury o rk Radziwi�wny rozpoczn si znowu.

Zawiody plany zdobycia Prus i przetworzenia ich na dziedziczne ksistwo Jakuba, teraz aktualny ksi pruski sprztn mu sprzed nosa ksiniczk, kandydatk na maonk i kr�low.

237

Pi lat zaledwie panowa Jan III, a ju powanie rozmylano o przyszej elekcji i nastpcy. Istniay po temu powody cakiem niezalene od intryg magnackich. Monarcha dozna ostatnio trzech cikich atak�w apoplektycznych. Wojowniczy, osobicie bardzo odwany wielkolud odznacza si zadziwiajco kruchym zdrowiem. Odzyway si trudy oraz chody chocimskie i jeszcze dawniejsze trzaskajce mrozy spod Ochmatowa. Przypominaa o sobie cika rana gowy, odniesiona pod Beresteczkiem. Pidziesicioletni kr�l bojowa od wierwiecza przeszo.

Pierwszy w naszych dziejach sejm grodzieski zdecydowa si wic waciwie na wojn z Turkami. Taki by sens jego ostatecznych postanowie, powzitych w kwietniu 1679 roku. Wydarzenie niecodzienne, wymagajce zastanowienia si.

Opinie cudzoziemc�w, w tym czasie niemal z reguy Rzeczypospolitej nieprzychylne, pod jednym wzgldem brzmiay podobnie:

Polacy dzi nie czyni ju wysik�w dla rozszerzenia swych granic, zadowoleni, jeli mog obroni, co posiadaj. Przodkowie ich gorco zabiegali o powikszenie kr�lestwa, dzi tego nie ma, tak si odmieniy obyczaje

- pisa profesor niemiecki, Herman Conring. Wt�rowa mu wspomniany ju Francuz, Kasper de Tende:

Szlachta polska sdzi, e ley w jej interesie nie prowadzi adnej wojny z nikim i zostawa zawsze w spokoju z ssiadami, e przez to bdzie moga zachowa w caoci wszystkie ziemie. Ale myli si, jak to rzeczywisto wykazuje [...] Tymczasem aden z ssiad�w nie m�gby dotrzyma oporu szlachcie polskiej, gdyby dobrze znaa swe siy i gdyby zdolna bya podda si dyscyplinie i rozkazom jednego generaa.

Opatrzno wanie zesaa odpowiedniego generaa. Cae bodaj nasze dzieje jeszcze takiego nie oglday.

Polskie i litewskie ziemiastwo nie osigno na razie tego stopnia doskonaoci, jaki w roku 1938 zademonstrowa wiatu tum francuski, kt�ry radonie wita premiera, wracajcego do domu po kapitulacji monachijskiej. Ale szo w kierunku owego ideau, byo bez wtpienia posiadaczem europejskiego rekordu pacyfizmu.

238

Z jednym tylko nie chciao si moralnie godzi, mianowicie z naruszaniem granic pastwa. Potop dowi�d, e w pewnych warunkach skonniejsze byo do upokarzajcej zmiany panujcego, ni do zezwolenia na uszczuplenie wsp�lnego terytorium Obojga Narod�w.

W drugiej, poowie XVII stulecia Rzeczpospolita utracia obszary wiksze od caej dzisiejszej Polski. Kij�w i Smolesk odpady na zawsze, wyraono ju formaln, wymuszon zgod na taki sam los Kamieca Podolskiego i Baru. Jan Zamoyski twierdzi przed kilkudziesiciu laty zaledwie, e wpuszczenie Turk�w do Modawii r�wna si zaproszeniu ich na przedmiecie lwowskie. Oto teraz wielkorzdca sutaski rezydowa na lewym brzegu Dniestru, ordy mogy bez trudu sign do Lwowa, Krak�w uznawano za zagroony. Skutki takiego stanu rzeczy musiay obcia rzd, ponia go w oczach obywateli, jeli nawet nie by winowajc. W danym wypadku kraj wiedzia ponadto, e kr�l przegra w sprawie pruskiej, nie osign swych zamierze. Takie pooenie og�lne oznaczao klsk na wszystkich polach, z g�ry udaremniao usiowania naprawy wewntrznej. Wobec rozpasania magnaterii stanowia ta naprawa zadanie bardzo trudne, niemal beznadziejne. W aden spos�b nie m�gby jej dokona rzd pozbawiony powagi.

Zakoczenie sejmu grodzieskiego trzeba uzna za ogromny sukces kr�la, pracujcego w warunkach nad wyraz cikich. Jan III otrzyma od pos�w upowanienie do wystpowania czynnego. Zmarnowanie tego atutu byoby zbrodni.

Zgodnie z uchwa sejmow dw�r mianowa ambasador�w do wielu mocarstw. Jeden z nich, Micha Kazimierz Radziwi, umar w Bolonii w czasie penienia swej misji. Pomimo e papie Innocenty XI nieustpliwie gosi hasa krucjaty niemal, wyniki rozm�w byy wszdzie jednakowo negatywne. Nikt nie godzi si na zaczepne wystpienie przeciwko sutanowi, kt�ry zagraa w tym czasie nie tylko Rzeczypospolitej, lecz caej niemal Europie rodkowej. Rzdy pastw mylay jedynie o postawie obronnej, Francja za rada widziaa wanie tureck zaczepno.

Postpowanie obronne oznaczao dla nas konieczno wojowania na wasnym terytorium. Nawoywania do walki w obronie Krzya rozbrzmieway z licznych ambon, a biskup wileski pisa do jednego z senator�w: „Przez mio Boga ukrzyowanego, dla zachowania chway Jego witej" nie dopuszczaj waszmo do obciania kleru podatkami. Biskup poznaski awanturowa si o nie bezwstydnie, oskara kr�la o dwulicowo i wrogie zamiary wzgldem... Brandenburgii. Biskup przemyski by patnikiem tak wzorowym, e rozjtrzona jego postpowaniem szlachta zerwaa sejmik.

239

Duchowiestwo opierao si zajadle nie tylko nowym uchwalonym przez sejm poborom, lecz nie chciao regulowa zalegych.

Bohater podhajecki brn przez utrapienia znacznie gorsze od tych, jakie mu sprawia ongi Ibrahim Szejtan, pasza Damaszku. Rk jednak nie zaamywa, aczkolwiek uderza czasem w tony rozpaczy. Postpowa nawet zadziwiajco uparcie i bezwzgldnie, a chytrze.

Jedno z wyprawionych w roku 1679 poselstw spowodowao w kraju burz i doprowadzio do decydujcej rozgrywki.

Podskarbi wielki koronny, Jan Andrzej Morsztyn, uda si do Parya, gdzie odby byskotliw i w przyjaznym tonie utrzyman rozmow z Ludwikiem XIV. W sprawach Rzeczypospolitej niczego, rzecz jasna, nie osign. Inaczej byo z interesami prywatnymi. Morsztyn, od dawna zausznik Francji i jej jurgieltnik, naby dla siebie godno sekretarza kr�lewskiego oraz rozlegle dobra wartoci miliona liwr�w. Osiemset tysicy uici got�wk.

P�niejsze dochodzenia sejmowe nie dowiody mu kradziey. Morsztyn dorobi si legalnie, urzdujc jako podskarbi, czyli zarzdca majtku pastwowego w Koronie. Pobiera po prostu od stron opaty, zwane wdzicznie porkawicznym, poworowym i tak dalej.

Afera Morsztyna - kt�r Jadwiga Sokoowska przedstawia ostatnio w ksice powiconej temu podejrzanemu politykowi i wybitnemu poecie dowodzi niezbicie, do jakiego upadku doszy u nas sprawy skarbowe. Podskarbi robi na swym urzdowaniu zawrotny majtek, za got�wk kupuje rozlege woci we Francji, jego rzd nie ma pienidzy na obron granic. Trzeba powt�rzy to, co si ju nieraz w tej ksice powiedziao: nie mogo by inaczej, skoro od czas�w Kazimierza Wielkiego nikt nie zajmowa si systematycznym regulowaniem owych rzeczy, nie dokrca rubek. Praca pastwowa to nieustajcy remont. Zaniedbane przez swych wasnych rzdc�w kr�lestwo dop�ty zachowywao pozory mocy i pomylnoci, dop�ki ssiedzi nie nabrali wigoru i nie zaczli przejawia energii. Wszystkie suby publiczne funkcjonoway u nas tak, e dni ostatniego z Piast�w wydaj si ideaem. Tum wiedzia, bo widzia, jak wzorowo dziaa aparat pastwowy. Lekcja demoralizacji trwaa bez przerwy.

Jan Andrzej Morsztyn by przyw�dc stronnictwa francuskiego, kt�re zmierzao do sptania Rzeczypospolitej, aby Turcy tym atwiej mogli uderzy na Austri. Jan III ostro i bezwzgldnie rozprawi si z dziedzicem swej wasnej funkcji politycznej. Niedawno temu hetman Sobieski sta przecie na czele tych, co „podrygali ad Galii cantum". Istota rzeczy na tym wanie polega, e by wtedy hetmanem, a nie kr�lem. Godno i odpowiedzialno najwysza moralnie awansoway czowieka.

240

Jan ukada si z Paryem o pomoc i subsydia, kiedy chodzio o zab�r Prus Ksicych. Nie by jednak francuskim delegatem na tron polski. Nie tak gupio postpowaa szlachta, kt�ra godzia si da koron stronnikowi Francji, ale odmawiaa jej francuskiemu ksiciu. Po krajowcu mona si byo spodziewa, e objwszy gospodarstwo zacznie si prowadzi jak gospodarz. W dawnym grzeszniku Janie Sobieskim dokonaa si metamorfoza, znana i w naszych, i w powszechnych dziejach, lecz zdarzajca si tylko tym, co naprawd kochaj ojczyzn. Korona okietka przerobia Kazimierza z obuza na wielkiego czowieka.

Postpowanie kr�lewskie w sprawie Morsztyna byo przezorne i mdre, lecz ani agodne, ani zbytnio sprawiedliwe. Zasadzki .chwytay goc�w i zdarzao si, e dostarczay panu sam tylko wiezion przez nich korespondencj, na zawsze unieszkodliwiwszy posaca. Jan oskary ostatecznie przed sdem sejmowym jedynie podskarbiego, oszczdzi wszystkich jego magnackich wsp�lnik�w. Nawet Stanisawa Jabonowskiego, kt�rego wymieniao si jako nastpc na tronie. Chodzio o sparaliowanie stronnictwa francuskiego. Najskuteczniej mona to byo zrobi uderzajc w sam jego gow i wystrzegajc si jak ognia koalicji zagroonych. Cel osignity zosta w peni. Pozbawiony stanowisk i godnoci Morsztyn uszed do Francji, gdzie y jeszcze dugo w swych dobrach, lecz odsunity na bok, bo ju niepotrzebny Ludwikowi XIV.

Podczas sejmu, zwoanego do Warszawy w styczniu 1683 roku, wakujce godnoci otrzymali... dotychczasowi stronnicy Francji. Stanisaw Jabonowski zosta wic hetmanem wielkim koronnym, buawa polna dostaa si Mikoajowi Hieronimowi Sieniawskiemu. Faworyzowanie opozycjonist�w okazao si metod bardzo skuteczn. Stronnictwo francuskie sabo z dnia na dziennie do tego jednak stopnia, by przestao myle o sposobie dziaania ostatecznym i doranie rozstrzygajcym. Do zerwania sejmu wystarcza pojedynczy gos posa.

Kr�l wiedzia o tym doskonae i obmyli rodki zaradcze. Zapowiedzia, e zwoa pospolite ruszenie i sdzi bdzie opornych prawem gorcym. Zagrozi kar mierci bankierom, kt�rzy by omielili si poycza pienidze posowi francuskiemu. Kaza wczeniej ni zwykle zamyka wieczorami bramy Warszawy i obsadzi je wojskiem.

Kazimierz Konarski przytoczy wymowne spostrzeenia cudzoziemskie i krajowe. „Midzy senatorami zapanowa popoch nie do opisania [...] ledwie miej usta otwiera przy kr�lu" - uwiadamia swego pana rezydent brandenburski.

241

Otrbiono - notuje diariusz sejmowy - eby z obuchami do zamku nie wchodzono, z pistoletami nie wjedano [...] Z pokoju, z kuchni i od innych posug Francuz�w alienowa kazano.

Ambasador francuski, markiz Mikoaj Maria de Vitry, wyjani Ludwikowi XIV powody wasnej bezradnoci:

Kr�l polski do tego stopnia oniemieli sejm groz pospolitego ruszenia, e byo mi niepodobiestwem, pomimo sum, jakie na to przeznaczaem, znale jednego choby czowieka

...chtnego do wykrzyknicia: veto!

Jan III postanowi zawrze skierowany przeciwko sutanowi sojusz z Austri i rozwin w tej sprawie niebywa energi. miertelnym schorzeniom krajowym przeciwstawi rodek doranie skuteczny: terror. Szable szlachty, mocno skonnej do bigosowania oponent�w.

Gdyby Zygmunt III zdoby si na tak sam stanowczo podczas rokoszu Zebrzydowskiego!

Nie byo wiadomo, co zamierza Wielka Porta, kogo zamyla bi, wyzuwa z ziemi i upi. Jan Proski, rezydent polski w Stambule, donosi tylko o zastraszajco wielkich zbrojeniach.

Trzeba przyzna, e Jan III okaza si bardziej przewidujcy od Leopolda I. Rada cesarska, zgromadzona w Wiedniu 11 sierpnia 1682 roku, a wic o kilka miesicy wczeniej, postanowia skierowa armie nad Ren, przeciwko Francji. Ogaacaa z wojsk front wschodni. Sprzeciwia si temu jeden tylko uczestnik owej konferencji, ksi Schwartzenberg.

Sejm wci obradowa, ukady z Austriakami trway, gdy zjawi si w Warszawie czausz turecki. Zada wypaty Tatarom zalegych „upomink�w" oraz przepuszczenia ordy przez Maopolsk na lsk tudzie do innych „wr�t Germanii". Chan skupi koo Kamieca Podolskiego siy bardzo znaczne, o czym stolica wiedziaa dokadnie. W dwa tygodnie p�niej - 31 marca podpisany zosta dokument sojuszu Rzeczypospolitej z cesarzem Leopoldem I. Tego samego dnia armia turecka ruszya na zach�d. Przewidywania chrzecijan okazay si mylne. Wielki wezyr Kara Mustafa nie bawi si zdobywaniem twierdz po drodze, blokowa je tylko. Par prosto na Wiede, spychajc przed sob regimenty walecznego Karola Lotaryskiego. Maonek wdowy po Michale I zatrzyma pod sw komend sam tylko jazd, piechot za wzmocni zaog w najwyszym stopniu zagroonego miasta.

Drczca zagadka zostaa zatem wyjaniona. Sutan uderzy na Austri. Zgodnie z duchem i liter dopiero co zawartego traktatu Rzeczpospolita popieszya Habsburgowi na pomoc. Nie jest pewne, czy ambasador cesarski naprawd klka w Wilanowie przed Janem III.

242

I bez tej teatralnej ceremonii kr�l zrobiby niewtpliwie to, za co wielu u nas krytykuje go po dzi dzie wyniole, a z niezachwian pewnoci siebie.

Aeby sprawiedliwie oceni owe wypadki, trzeba dokona zabiegu absolutnie niewykonalnego. Naley wyrzuci z pamici wszystkie fakty historyczne zasze po roku 1683. Bo dla nas s one wiedz o konkrecie dokonanym podczas najwieszych lat dwustu osiemdziesiciu i trzech. Dla Jana III i jemu wsp�czesnych stanowiy niewiadom. Oni rozumieli, e akcj przeciwko sutanowi trzeba bdzie okupi ustpstwami na rzecz Rosji. Ale da, aby przewidzieli, co za sto lat zrobi Austria? Absurd!

Jak sobie tamci ludzie wyobraali najblisz przyszo, o tym wiadcz ich wasne decyzje. Wcale nie wszystkie puki, zwerbowane na podstawie uchway sejmowej, poszy pod Wiede. Z trzydziestu szeciu tysicy zbrojnych, kt�rych wystawi miaa Korona, siedem tysicy zostao w kraju, aby go broni w razie potrzeby. Ju poprzedniej jesieni kr�l zaj si wzmacnianiem obwarowa Lwowa. Teraz biskup Jan Maachowski fortyfikowa Krak�w i powiksza jego zaog. Mieszczanie warszawscy powoani zostali do prac przygotowawczych w stolicy. Nikt nie wtpi, e nastpne uderzenie tureckie p�jdzie na nas. Obawiano si nawet akcji zaczepnych podczas aktualnej wojny, toczcej si na razie za Karpatami, kt�rych przecze nie zaliczaj si do niezwalczonych zap�r. Nie zatrzymay one - i to zim - ani Rakoczego zmierzajcego na P�noc, ani Lubomirskiego nioscego odwet na Poudnie.

Sejmiki uchwalay podatki, szlachta wpacaa je ochotniej ni zwykle. Kr�l wzi na swe prywatne utrzymanie trzy chorgwie husarii, dwa regimenty dragon�w, wiele wyda te na artyleri. Zapau do walki z niewiernymi byo w tym wszystkim sporo i tyle chyba trzewego wyrachowania.

Od czas�w Stanisawa �kiewskiego, czyli od szedziesiciu lat z okadem, Rzeczpospolita bijaa si z Turkami. Zbieraa za to rzsiste oklaski. Podczas potopu nawet niechtni jej publicyci zachodni martwili si tym, co nastanie w Europie po skruszeniu przez Szwed�w „tarczy chrzecijastwa". Chwalebny puklerz nigdy jednak nie m�g si jako doczeka najmniejszej choby pomocy realnej, opr�cz rzadkich subsydi�w rzymskich. Nareszcie przytrafia si okazja rozprawy z sutanem nie na swojej, lecz na obcej ziemi, przy powanym wsparciu pieninym ze strony papiea i cesarza, no i nie w pojedynk. W szeregach koalicji! Rozum polityczny na pewno nie polega na marnowaniu takich sposobnoci.

Nasza publicystyka, bezwiednie idc w tropy wielebnego ksidza Benedykta Chmielowskiego, autora Nowych Aten, czyli Akademii wszelkiej scjencji penej,

243

odkrya, e Anglia nie rozprawia si z przeciwnikami inaczej ni operujc w koalicji. Jana III, kt�ry postpi tak samo, uwaa si za romantycznego narwaca.

Przed dziewiciu laty hetman Sobieski otrzyma by koron jako ten, co umie wprawdzie radzi sobie z Turkami w polu, lecz ich nie prowokuje. Teraz on sam zama, sterroryzowa opozycj i pcha do wojny. Bo te owe dziewi wiosen zmieniy pooenie radykalnie. Znakomite zwycistwa roku 1674,1675 i 1676 nie wystarczyy na odzyskanie strat i zniechcenie Turcji do dalszych pokusze. Sutan znowu wywiesi buczuki bojowe, a cel jego dziaa polega, z naszego punktu widzenia, na podwaeniu i zagroeniu caej poudniowej i poudniowo-zachodniej granicy Polski. Ju przed dwudziestu laty, w roku 1663, ordy tatarskie pokazay si na lsku! Dotary tam poprzez ziemie cesarskie.

Mehmed IV wcale nie by osamotniony, wysyajc swego wezyra na Wiede. Dyplomacja francuska podniecaa go niedwuznacznie, tumaczc mu, e Ludwik XIV bdzie zmuszony przyj w sukurs zaatakowanej Polsce, lecz wcale si nie obrazi o Austri. Wypowiedzi te oznaczay jedno tylko: stanowiy wyran zacht do dziaania w okrelonym kierunku, gdy atak turecki na Polsk nic nie daby Wersalowi. Francja nie miaa ani chci, ani adnych moliwoci pomagania Rzeczypospolitej. Dya do urzeczywistnienia wasnych, oszaamiajco rozlegych plan�w.

Kr�tko m�wic, Ludwik XIV pragn opanowa Rzesz Niemieck, na zawsze odebra koron cesarsk Habsburgom, zdoby j dla dynastii Burbon�w. Dokonawszy tego miaby Hiszpani na asce i nieasce, zostaby hegemonem Zachodu. Wymagao to pozostawienia zupenej swobody faktycznemu sojusznikowi, czyli Turcji. Przypa jej miay w udziale dziedziczne kraje Habsburg�w, wic Wgry, Austria, Czechy, do kt�rych nalea wtedy i lsk. O dziedziny bezporednio przylege Porta Ottomaska zatroszczyaby si niewtpliwie sama w najbliszej przyszoci. Pierwszego kroku w tym kierunku dokonaa ju poprzednio. Zdobya wszak Podole i znaczny szmat Ukrainy.

W sto lat p�niej Austria wzia udzia w rozbiorach Rzeczypospolitej. Los nasz nie byby weselszy, gdyby poudnie kraju zagarna Turcja o tyle wczeniej. Jan III nie m�g przewidzie, co zajdzie w osiemdziesit zim po jego zgonie. Nie ywi za to wtpliwoci, e w wypadku zdecydowanych powodze sutaskich Moskwa ruszy, aby zaspokoi naszym kosztem swe bardzo stare podania.

Urzeczywistnienie zamierze Ludwika i Mehmeda oznaczao ju nie naruszenie, lecz ruin r�wnowagi europejskiej.

244

Zgodzi si na to moglimy byli tylko w takim razie, gdyby w Wilanowie rezydowa samob�jca. Habsburg by ssiadem podejrzanym, sutan diabelskim. P�ksiyc bisurmaski m�g si przemieni z symbolu w namacaln rzeczywisto. Wschodnie jego naroe ju si zakotwiczyo w Kamiecu Podolskim, zachodnie zamierzao si zaczepi o Wrocaw, jeli nie o Opole.

W Bugarii, kt�r tylu Polak�w teraz odwiedza, warto obejrze zabytki bardzo - dla nas! - niecodziennego typu. S to cerkiewki zagbione w ziemi, a wygldem zewntrznym przypominajce stod�ki. Tak si przedstawia los kultury wyznawc�w wiar „faszywych i zabobonnych" w pastwie padyszacha. Rozbiory byy zbrodni. Nie mona jednak zarzuci Austrii tpienia wiedzy, owiaty i sztuki w Maopolsce.

Co te sprawy znaczyy dla Jana III, kt�ry powiedzia nuncjuszowi, e wolaby upadek Krakowa ni Wiednia. Bo - wywodzi kr�l - Wawel zostaby odbity, za to trwae opanowanie Austrii przez Turk�w odcioby Rzeczpospolit od cywilizacji europejskiej. Wsp�czeni mu twierdzili, e monarcha polski gow ma otwart, rad si przysuchuje zawiym dyskursom uczonych i boleje nad macoszym traktowaniem przez szkoy nauk przyrodniczych. O jego mecenacie artystycznym i naukowym ju si pokr�tce rozprawiao. Wilan�w wcale nie wyglda na siedzib barbarzycy.

Idc pod Wiede Jan III wystpi) jako suga patriotyzmu wyszego rzdu. Broni wsp�lnoty europejskiej, zdradzonej wtedy przez Francj. Wiek XX powinien to ceni po tylu wasnych dowiadczeniach.

Kr�l powiedzia w�wczas jeszcze jedn ciekaw rzecz. le bdzie dla Rzeczypospolitej -twierdzi -jeli Wiede upadnie, i niedobrze r�wnie, jeeli si obroni wasnymi siami. Nie chcia wic zmarnowa okazji do zabrania gosu na scenie europejskiej. Pragn powikszy autorytet pastwa, kt�rym rzdzi, a take wasny. Dowie siy, zdolnoci do czynnego wystpowania. Zapobiec wytwarzaniu si opinii o „chorym czowieku", o biernej, zanarchizowanej masie, nadajcej si jedynie na przedmiot polityki cudzej.

Zabobonni ludzie �wczeni ze zgroz suchali s�w kr�la. Jan by zupenie pewien zwycistwa. Nie lkajc si zej godziny m�wi o tym gono, i to w chwili siadania na ko w Krakowie. Postpowa tak samo jak wtedy, kiedy dobywa szabli pod Chocimiem.

Tajemniczy instynkt wodza pozwala mu przeczu wynik starcia w polu. Polityczne pokosie wyprawy przewidzie byo bez por�wnania trudniej, niepodobna po prostu. Kr�l Jan dostrzeg jedn drog podwignicia pastwa z upadku i bez wahania wszed na ni.

245

Rzeczpospolita znajdowaa si jednak w takim stanie, e i ten jedyny szlak wcale nie gwarantowa osignicia celu.

Kiedy kr�l wraz z hetmanami Jabonowskim i Sieniawskim wyrusza z Krakowa, wojsko litewskie przeprawiao si przez Wis pod Warszaw. Koroniarze patrzyli ju z Kahlenbergu na Wiede i olbrzymie obozowisko Kara Mustafy, a chorgwie Wielkiego Ksistwa mijay dopiero Wawel, potnie upic jego okolice.

Grzech ten nie obcia sumienia hetmana Michaa Paca, kt�ry stan przed sdem Boym w roku poprzednim, 1682. Buaw po nim da kr�l Kazimierzowi Janowi Sapiee, czonkowi rodziny popieranej przez tron i wysuwanej przeciw udzielnej potdze Pac�w. Brat Kazimierza, Benedykt, m�zg cakiem nietuzinkowy, „Machiawel litewski", ju przed kilku laty zosta podskarbim wielkim litewskim. Wywodzili si oni z czerejskiej linii wielkiego rodu, byli synami hetmana Pawa, tak piknie wsawionego podczas potopu. Obaj solidarnie i wrcz byskawicznie podjli Pacowsk tradycj opozycji bezwzgldnej, zajadlej i w og�le nie liczcej si ani z monarch, ani z dobrem Rzeczypospolitej. Dopiero pod ich rzdami Litwa miaa i sama stoczy si w nieszczcie, i Koron w nie wcign.

Byo zupenie obojtne, jak si zowie i z kogo rodzi trzscy prowincj magnat. Kr�l nie m�g liczy na adnego z nich. Ambicje udzielnego wadania ywili wszyscy janie wielmoni. Z chwil objcia wadzy rzeczywistej wtaczali si wprost automatycznie w kolein przetart nawykiem. Podczas wiosennego sejmu 1683 roku Jan III zagra jedyn kart, jaka mu jeszcze moga suy. Sterroryzowa opornych szablami tumu szlacheckiego. Nie pora byo wszczyna rozruch teraz, p�nym latem, kiedy naleao prowadzi wojsko do Austrii. Kazimierz Jan Sapieha zosta hetmanem na tym samym sejmie 1683 roku, podczas kt�rego kr�l kruszy stronnictwo francuskie, starajce si przywabi i czerejskich oligarch�w take.

Rozpraw z sutanem podja wic wtedy waciwie Polska. W chwili krytycznej pojcie Rzeczypospolitej stawao si fikcj prawie. Gdyby Turcja, pobiwszy cesarza, umocnia si na caej naszej granicy poudniowej i poudniowo-zachodniej, ciar tego stanu rzeczy przytoczyby te Polsk tylko. Idc pod Wiede Jan III zapobiega rozprzgniciu si tworu Jagiellon�w. Zar�wno Pacowie, jak Sapiehowie stronili od wikania Litwy w kopoty, kt�re ich zdaniem dotyczyy tylko Korony, lecz de facto byy trudnociami wsp�lnymi. Wtpliwe, czy Moskwa wzruszyaby si ich wyran yczliwoci a do tego stopnia, by zapomnie o wasnych rachunkach z Wielkim Ksistwem, pamitajcych czasy Olgierda.

246

Sejm uchwali, e Korona wystawi trzydzieci sze tysicy wojska, Litwa za dwanacie. Liczby te do wymownie obrazuj moliwoci kadego z Obojga Narod�w, branych z osobna. Tw�r Jagielloski by skazany na wsp�lny los. Przetrwa m�g tylko jako cao.

Pewna ilo Litwin�w posza z kr�lem pod Wiede. Herby ich uwieczniono p�niej ,,cudn malowida sztuk" na zwieczeniu nawy g�wnej kocioa bernardyn�w w Grodnie. Miejsca nie zabrako.

Sutan zwali wic ogromne siy na stolic Leopolda I, cesarza witego Imperium Rzymskiego, pana ,,i po wieczne czasy pomnoyciela" Rzeszy Niemieckiej. Tylko Sasi i Bawarzy popieszyli suwerenowi z pomoc. No i Karol Lotaryski, szwagier. Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski, palcem nie ruszy. Sprzyja Francji.

Rzesza Niemiecka bya wtedy niezdolna nawet do solidarnego protestu sownego przeciwko reunionom francuskim, czyli ornym zaborom dokonywanym na niej podczas pokoju. Okropne stosunki wewntrzne Rzeczypospolitej nie stanowiy jednak zupenej egzotyki na europejskim tle.

Zawarty w Warszawie ukad przewidywa, e kady z wadc�w walczy ma w zasadzie na wasnym terytorium. Jedynie w wypadku oblenia Wiednia lub Krakowa naleao i sprzymierzecowi z pomoc. Jan III spieszy z ni szczerze, skoro w osiem dni zdy z Tarnowskich G�r, gdzie si poegna z Marysiek, do Nikolsburga. A daleko mu ju byo w�wczas do dawnej sprawnoci onierskiej. Nie m�g inaczej wgramoli si na konia ni po stoku, kt�ry masztalerz przyboczny stale przytracza do swego sioda. Ruszajc na wypraw liczy sobie kr�l dokadnie pidziesit cztery lata. Jeli obchodzi urodziny, musia to tym razem czyni podczas marszu. Kara Mustafa w og�le nie wierzy w mono przybicia schorowanego „Lwa Lechistanu".

Karol Lotaryski, austriaccy i niemieccy wojskowi bez oporu poddali si pod komend Polaka. Ukad przewidywa to zreszt z g�ry, stanowic, e dow�dztwo obejmie obecny przy armii pomazaniec. Leopold I nie odznacza si zdolnociami wodzowskimi i nie zamierza szuka laur�w onierskich. Zawczasu wycofa si z Wiednia do Linzu, potem do Passawy, i oczekiwa tam na dalszy rozw�j wypadk�w czy te na zmiowanie Boe. Ludwik XIV zgromadzi armi nad Renem i amic obowizujce traktaty znowu rozpocz akcj w Niderlandach. Od sejmu Rzeszy zada poprzednio zwykego zatwierdzenia wszystkich swych poprzednich zabor�w. Rozbi�r Europy zarysowywa si zdawa wyranie i nieuchronnie.

Kara Mustafa mia pod Wiedniem okoo stu trzydziestu omiu tysicy wojska. Pod komend Jana III skupio si siedemdziesit tysicy zbrojnych,

247

z czego dwadziecia siedem tysicy Polak�w. Sapieha z Litwinami gmera si koo Krakowa.

Potomno zapamitaa kocowy fragment bitwy wiedeskiej, stoczonej w niedziel, 12 wrzenia 1683 roku. Popoudniow szar husarii, walcej prosto na zielony sztandar Proroka i czerwony namiot wezyra. Z wie i mur�w bez przerwy szturmowanego miasta wspaniale musiaa wyglda rozpdzona ciana byszczcej, skrzydlatej kawalerii, kt�r wspomagay regimenty niemieckie, po raz pierwszy w swej praktyce wojskowej atakujc cwaem. Zachwyt wzbudza ogromny jedziec w bkitnym kontuszu, dosiadajcy konia o rozmiarach na pewno niezwykych. Efekt byby jeszcze silniejszy, gdyby palba dziaowa i rczna nie zaguszya trzasku dw�ch i p� tysica kopii od razu skruszonych przez pierwsze szeregi o janczar�w.

Mona przypuszcza, e tu wczeniej widzowie doznawali przey mniej radosnych, kiedy pojedyncza chorgiew husarska skoczya na przepade, dosza do Turk�w, stara si z nimi i powr�cia zdziesitkowana. Dowodzi ni ten sam oficer, kt�ry przed kilku laty spali sutaski most na Dnieprze. Stranik koronny, Micha Zbroek, uderzy wcale nie po to, aby si popisywa brawur czy te zasmuca Wiedeczyk�w. Kr�l kaza mu zbada w spos�b praktyczny, czy teren nadaje si do wykonania szary masowej. Pamita poranne rozczarowanie, kiedy okazao si, e r�wna rzekomo pochyo od strony Lasu Wiedeskiego okazaa si pocita rowami i murkami winnic, przez kt�re ciko przeamywa si musiaa piechota. Dokonawszy wic kosztem onierzy Zbroka niezbdnego dowiadczenia, poszed sam z g�wn si husarii.

Druzgocca akcja kawalerii miaa si zreszt odby nastpnego dnia, dopiero w poniedziaek. Kr�l wraz z Karolem Lotaryskim postanowili j przyspieszy, kiedy spostrzegli i ocenili, e piechota i artyleria popisay si lepiej, ni od nich wymagano. Zdobyy teren trudny, peen przeszk�d, wystawiy przeciwnika pod cios jazdy. Z zachwytem odzywa si o dzielnoci tych plebejskich onierzy nie byle jaki fachowiec, bo sam Marcin Ktski. Z caej armii chrzecijaskiej on jeden zdoa przecign swe dziaobitnie przez strome bezdroa Lasu Wiedeskiego. Bitw wygrao wojsko zmczone i godne.

Takemy si tu wylekczyli przez ten pitek i sobot, e by z nas kady jelenie po g�rach ugania m�g. O konie najgorzej, kt�re cale nie jedz, jeno licie z drzew. Nie masz prowiantu dotd obiecanego ni na konie, ni na ludzie; ludzie jednak nasi bardzo ochotni [...] pogldaj miosiernym okiem na ob�z turecki, a z wielk tam bytnoci swojej impacjencj

248

- w przeddzie rozprawy pisa Jan do Marysieki.

Obowili si te w tym obozie, jak w adnym ze zdobytych w wojnach poprzednich. Naiwny, dziecicy zachwyt ogarn samego kr�la na widok ,,delicji", jakie si znajdoway w namiotach Kara Mustafy: ,,i nawet papuga bya, ale za lataa, nie moglimy jej pojma". Inn osobliwo, strusia „dziwnie licznego" kaza zajady wezyr ci w ostatniej chwili, aby nie wpad czasem w rce niewiernych. Znalaza si w nich za to zielona chorgiew Proroka, natychmiast wyekspediowana do Rzymu przez specjalnego posaca.

15 wrzenia Jan III osobicie spotka si z przybyym do Wiednia Leopoldem I. Aby wymin draliw kwesti pierwszego miejsca, czyli prawej strony, monarchowie stanli konno naprzeciw siebie.

Przywitalimy si tedy dosy ludzko: - zawiadczy kr�l polski - uczyniem mu komplement kilk s�w po acinie; on tyme odpowiedzia jeykiem, dosy dobrymi sowy.

Lecz kiedy przyszo do prezentacji Jakuba, hetman�w i senator�w, cesarz nie dotkn kapelusza. Tak samo zachowa si przed frontem wojska, kt�re mu przedstawia Konstanty Winiowiecki. Uraony kr�l zawr�ci bowiem konia i odjecha w swoj stron, dla umniejszenia skandalu powiedziawszy co banalnego na poegnanie.

Swego jednak nie darowa i upomina si przez wysannik�w o afront. Cesarz zatarg agodzi wyjanieniem, e zajty ojcem nie mia czasu odkloni si synowi. Posa Jakubowi osypan diamentami szpad, sam si poprzednio przym�wiwszy � pamitk... Stanowiy j dwa rumaki tureckie z drogocennymi siodami i rzdami.

Sprawa kapelusza Leopoldowego bardzo dotkna Polak�w, zrodzia bajk o wsie kr�lewskim, upamitnia si w pimiennictwie, a nawet w malarstwie. Pora uagodzi prowincjonalne kompleksy. Pociech dla serc zbolaych niech bdzie wiadomo, e Leopold awansowa wtedy na feldmarszaka hrabiego Ernesta Rydygiera Stahremberga, bohaterskiego bezsprzecznie obroc Wiednia, lecz umkn zaszczyt�w elektorom, Sasowi i Bawarowi, oraz ich niemieckim podkomendnym.

Cesarz, czonek prastarej dynastii, teoretyczny pan wiata, „tryumfujcy i upokorzony powraca do swej stolicy, akurat gdy piewaa ona Te Deum... na cze kr�la Polski" - pisze nam wsp�czesny historyk francuski. Leopold od razu zacz odbudowywa sw�j nadwtlony autorytet, faworyzowa, lecz take bra w gar bezporednich poddanych, Austriak�w.

Jan III r�wnie mia polityczn suszno, upominajc si o honory.

249

Potomno, traktujca kwesti jako nietakt czy niewdziczno, jest po prostu mieszna.

Powcigliwo pana zaraz wpyna na mieszkac�w Wiednia i onierzy cesarskich. Wiwaty przycichy, zaczy si natomiast wystpienia nieprzyjazne, nawet napady rabunkowe na Polak�w. Zazdro o bogate upy te robia swoje. Gorsze od tego wszystkiego byy braki w zaopatrzeniu. Nie wiadomo, gdzie si zaprzepaciy grube pienidze papieskie, przeznaczone na ywno dla wojska. Panoway straszne upay, tym bardziej wic, jak pisa kr�l, wielu Polak�w po kilka dni sam wod yo. W okolicy przemienionej na jeden wielki, rozorany cmentarz, cuchncej strasznie, zatrutej wojn, przynioso to nieuniknione skutki.

Gorczka to jest, kt�r zowi wgiersk, niby wntrzna, z dyzynteri krwaw, przy tym wymioty i mdoci, i dreszcze. Panowie wszyscy i znaczniejsi oficerowie le na powa [...] i ju umiera niemao ich poczo...

Jedyny ratunek upatrywa kr�l w dereniowych i berberysowych jagodach, a zastanawiao go, e „pijanicom nie tak szkodzi ta choroba", nawiedzajca powt�rnie i ozdrowiec�w.

Kara Mustafa by pobity, lecz jeszcze nie pokonany. Zanim doczeka si od sutana zielonego stryczka, kaza udusi pasz budziskiego, rzekomego winowajc klski, i asystowa przy egzekucji.

Sdy o rezultatach wyprawy wiedeskiej grzesz czsto pochopnoci. M�wi si, e potga turecka zostaa zamana ostatecznie i od jednego zamachu. Bugari wyzwolili Rosjanie w dwiecie lat p�niej, a zwyciskie ich operacje zaczy si od tej czynnoci, o kt�rej marzy zar�wno Wadysaw IV, jak i-Jan III. Od sforsowania Dunaju w kierunku poudniowym. Nawet po Wiktorii wiedeskiej nasz sarmacki wojownik nie m�g uwaa bezpieczestwa Rzeczypospolitej za rzecz zapewnion. Nie pomyli si te ani o wos w rozwaaniach wczeniejszych. Turcja ya z wojen i zdobyczy. Opanowanie krain habsburskich wzmogoby jej potencja w spos�b grony ponad wszelkie wyobraenie. O adnym osabieniu czy kryzysie mowy by by wtedy nie mogo. Przegrana bitwa pod Wiedniem zapocztkowaa cofanie si Imperium Ottomaskiego, rejterad powoln, bo trwajc dwa wieki. Wszake ciko zmaga si jeszcze mieli z Turkami i wodzowie austriaccy - wr�d nich sawny Prinz Eugen von Savoyen, Eugeniusz Sabaudzki - i Rosjanie Mikoaja I oraz Aleksandra II, a przedtem Piotr Wielki i sam Suworow. Na razie trwa rok 1683. Eugeniusz Sabaudzki zdoby Belgrad w roku 1717.

Jan III chcia i prosto na Bud i szuka rozstrzygnicia w walce z armi

250

Kara Mustafy, zreorganizowan wcale szybko. Austriacy woleli zdobywa bliej pooone fortece, przede wszystkim Ostrzyhom. Bardzo wany problem sprawia, e sprzymierzeni zaczli spoglda na si koso.

Turcy wystpili byli wiosn, formalnie ujmujc si za powstacami, kt�rzy pod dow�dztwem Emeryka Tokolego walczyli na Wgrzech, podlegajcych cesarzowi. Ksiciem Siedmiogrodu by w�wczas Micha Apaffy.

W listach Jana do Marysieki sporo wzmianek o tych kwestiach. Uwagi godne, e jejmo usposobiona bya wzgldem Madziar�w wrogo, co jednak nie wpywao na postpowanie maonka:

W Tekelim, moja duszo, ja si nie kocham; ale nad narodem wgierskim mam wielkie miosierdzie, bo s okrutnie utrapieni [...] W klar m�wi Wgrowie, e „jeeli chc, abymy odstpili protekcji tureckiej, nieche wemiemy polsk i niech jedno z nimi bdziemy". Ja za w tych terminach stawam jako mediator, prowadzc do zgody obydwie strony,

to znaczy powstac�w i cesarza.

Kr�l na pewno chcia osoni Madziar�w przed zemst Habsburga, kt�ra zapowiadaa si okrutnie, naley jednak szerzej nieco potraktowa t spraw, do czego upowaniaj dopiero co przytoczone fragmenty list�w.

Ju przed kilku laty Wgrzy proponowali sw koron Jakubowi Sobieskiemu. Ojciec nie zdoa mu wywalczy ksistwa w Kr�lewcu, lecz m�g myle o wprowadzeniu syna na tron polski drog wiodc z poudnia. Ani na chwil nie wygasay dynastyczne ambicje Jana III, o kt�rych to powiedzie mona, e byy zupenie zgodne z dobrem Rzeczypospolitej, bo jej wanie dotyczyy. Kr�l poszed na wojn, by obroni Austri i siebie przed Turkami, lecz jedynowadztwo Habsburg�w w regionie zakarpackim nie stanowio dla celu. Stwierdzi, raczej przypomnie trzeba prawd zasadnicz, e niepodlego czeska i wgierska bya zawsze w zgodzie z interesami Polski. W danym wypadku sprzyjao im wszelkie rozlunienie krpujcych Wgry pt. I minimalny, i maksymalny program Jana III by suszny.

Kr�l ruszy na Wsch�d, wysforowa si z Polakami naprz�d i 7 padziernika po raz pierwszy w yciu przegra bitw. Zlekceway przeciwnika. wieo mianowany pasz budziskim mody i zajady Kara Mehmed zaskoczy stra przedni pod Parkanami i otoczy saby korpus jazdy polskiej. Pragnc rozerwa piercie kaza kr�l szarowa na tych Turk�w, co zaszli od tylu. Rozkaz by rozumny, ale reszta nie pokonanych jeszcze wojsk ujrzaa nagle oddalajce si cwaem skrzyda husarskie. Wybucha dzika panika, uciekajcy na olep tum omal nie stratowa kr�la.

251

Otoczony siedmiu zaledwie towarzyszami przez straszne p� mili pdzi za swoimi ciki, chorobliwie otyy jedziec. Przesadza rowy i porzucony przez wasnych onierzy sprzt. Strzemi w strzemi galopujcy przy nim Marek Matczyski, koniuszy koronny, podtrzymywa panu gow. Dra przed atakiem apoplektycznym, kt�ry zakoczyby wszystko.

Dw�ch spahis�w dognao „Lwa Lechistanu". Zasoni go sob nieznany rajtar, prosty onierz wywodzcy si na pewno z chop�w. Zwali obu Turk�w i przepad bez wieci pod szablami i kopytami pogoni. Nie odnaleziono go p�niej pomimo kategorycznego rozkazu monarchy.

Zbiegowie ochonli, dopadszy wasnej piechoty i regiment�w Karola Lotaryskiego. Nieprzytomny niemal ze zmczenia, czerwony jak upi�r Jan z trudem przychodzi do siebie, rozcignity na ziemi. „Niegodnicie takiego kr�la! A odstpilicie go!" - m�wili Polakom Niemcy.

Turcy tymczasem cieszyli si mierci swego wielokrotnego pogromcy. Znaleli bowiem na pobojowisku ciao podobnego do wojewody pomorskiego, Wadysaw Denhoffa. Ucili trupowi gow, obnosili j na pice i tryumfalnie odesali do Budy.

Jan III wysapa si jako, odpocz, owiadczy, e zdepcze fortun „jak map", i 9 padziernika w bitwie przeprowadzonej bardzo mdrze doszcztnie rozgromi Kara Mehmeda pod tymi samymi Parkanami.

Ogromnej ulgi dozna ju wczeniej, kiedy odzyskawszy zmysy stwierdzi, e Jakub - „Fanfanik" - ocala i yje. Na widok paniki w wojsku kaza kr�l synowi... ucieka przodem. Przypominaj si Powce, Wadysaw okietek i kr�lewicz Kazimierz.

Modszy krewny polegego pod Parkanami wojewody pomorskiego, biskup Jan Kazimierz Denhoff, sprawujcy funkcj rezydenta Rzeczypospolitej w Rzymie, wrczy papieowi zdobyt pod Wiedniem g�wn chorgiew Kara Mustafy. Rdzennie niemieckiego pochodzenia r�d zalicza si w wielonarodowym pastwie do autochton�w. Sta na r�wni z Polakami i Litwinami.

28 padziernika, po trzydniowym zaledwie obleniu, Ostrzyhom podda si na imi kr�la Polski. Dwaj paszowie wyszli z twierdzy na czele zaogi, unoszc tylko bro rczn. Zanim to si stao, otrzyma Jan III wiadomo stokro bardziej piekc od wstydu poraki pod Parkanami. Wojska litewskie wkroczyy do Sowacji, zwanej wtedy G�rnymi Wgrami, i zaczy w niej hula po nieprzyjacielsku. W roku poprzednim sutan mianowa Emeryka Tokolego kr�lem tych wanie G�rnych Wgier!

Tekoli te tu przysa swych komisarz�w (midzy kt�rymi jest i Humanay mody, pan wielki), ale nam si wszystek pomiesza traktat tym postpkiem wojska litewskiego. A dla Boga, a za c� niewinni chopkowie cierpie maj? [...] Ja tu nawet wzitych na wojnie wgierskich onierz�w nazad ich odsyam,

252

wyjmujc im to z gowy, emy tu nie chrzecijan ani kalwin�w (jako im udano wojowa przyszli, ale tylko samych pogan. Ten nar�d ustawicznie rce wznosi do P. Boga za nami, nam si w protekcj oddaje, w nas wszystk pokada nadziej? -a za to ich cina? A jeszcze tych, kt�rzy nas tu ywi i ywi dalej bd? [...] Pod miastami tureckimi harcowa, nie ubogich ziemskich robak�w zatraca! Nie chcieli tedy komisarze wzbudzi w adne propozycje, a wprz�d respons odbior od Tekolego na listy swe, w kt�rych zna dali, e si to wszystko stao bez wiadomoci mojej, i a list m�j do hetman�w [litewskich] postali, w kt�rym surowic si pisao, aby tym tam ubogim ludziom dali pok�j i aby do nas jako najprdzej popieszali.

O inn jeszcze spraw wyk�ci si kr�l listownie z maonk. Z kraju dochodziy wezwania do zakoczenia wojny i do powrotu. Jan po gospodarsku wyjania, e stanowczo lepiej przezimowa w cudzym kraju i na obcym koszcie. W razie powrotu wojsko litewskie bdzie musiao maszerowa od Karpat a nad Wili. Niewiele wtedy zostanie z zasiew�w jesiennych na jego szlaku. Koalicj za naley podtrzymywa, bo w przeciwnym razie Leopold uzyska mono zawarcia odrbnego pokoju z Turkami, kt�rzy gotowi znowu zaatakowa Polsk.

Moje zdanie jest i byo zawsze takie, e lepiej na wojn nie jedzi, nieli z niej prdko zjeda, bo to nie po zajca do asa ani po ryb do sadzu; ustpi za teraz nieprzyjacielowi na pid, to on postpi za nami na wiosn o okie.

Leopold bezwzgldnie traktowa Wgr�w. Nie zasiga rady Jana III ani go nie uwiadamia o swych postanowieniach. W tym Madziarzy rozeznawa si nie mogli, wiedzieli za to, e kr�l polski jest sprzymierzecem cesarskim. Sowacj tyranizowali Litwini, obywatele Rzeczypospolitej.

Emeryk Tokoly poszed za Cis, opowiedzia si przy sutanie. Zamiast spokojnych ley zimowych wojsko znalazo w G�rnych Wgrzech kraj wrogi. Strzelano „zza kadego krzaka", z kadego mijanego osiedla. onierze ginli we wasnym obozie. „Chorych pozostaych okrutnie morduj, gorzej daleko nieli Turcy; dlaczego dzie i noc strzec si musimy i powoli postpowa, aby ludzi nie traci." Zacz si g�d, bo wieniacy uciekli z dobytkiem w lasy lub zabarykadowali si po miastach. Przyszo jednak powraca do Polski.

13 grudnia Jan III przekroczy jej granice. Z t chwil zapada za nim kurtyna nieszczcia. Mia jeszcze y i panowa przez at pitnacie, lecz nie dozna ju ani jednej aski losu.

Nalea do ludzi przeladowanych przez fatum, to znaczy tych, kt�rym nie dane byo odej w por ze szczytu. 23 grudnia wjecha do Krakowa wra"z z Marysierik. Spotkali si w Starym Sczu, a wci po tylu latach wsp�ycia czuy amant bola zawczasu nad stanem dr�g, gbokimi niegami i nieuniknion fatyg swej Jutrzenki.

253

W drugi dzie wit Boego Narodzenia odprawia tryumf w upojonej radoci, bijcej we wszystkie dzwony starej stolicy. Gdyby wtedy dobroczynna apopleksja wybawia go od przyszych mk! Sawa wielkiego ojca grzmiaa do gono, by wypromowa do korony nieudolnego syna. Jaki by Jakub, taki by, ale y a do roku 1737. Zajmowaby zatem tron polski przez czas wystarczajco dugi, by wyeliminowa z naszych dziej�w Augusta II, kt�rego zbrodnia polityczna zgubia pastwo.

Dynastia Sobieskich nie utrwalia si u nas take wskutek intryg kr�lowej pani. Zoliwy los podarowa jej w tym celu a nazbyt wiele czasu.

W marcu 1684 roku Rzeczpospolita, Austria i Wenecja zawary skierowan przeciwko Turkom Lig wit, kt�rej patronowa papie. Wojna miaa trwa nadal.

Przystpienie do Ligi uwaa si za ciki bd Jana III. Naleao, m�wi wielu, nie bawi si w lojalno wobec dotychczasowego sprzymierzeca, zawrze z sutanem odrbny pok�j, uzyskujc ode ustpstwa terytorialne.

Owszem, Wysoka Porta oddaaby pewnie Kamieniec. Poprzesta na tym oznaczao w praktyce: zale na dobre i dobrowolnie

w krajowym bagnie rozkadu, wyrzec si nadziei poprawy. W zamyle kr�lewskim sawa wojenna i sama wojna stanowi miay nie cel, lecz narzdzie. Jan III dy do politycznego wyzyskania zwycistwa pod Wiedniem. Czy winien by zaniecha pr�by dlatego, e nie powiody mu si poprzednie, podejmowane po Chocimiu oraz w roku 1674? Odpowied twierdzca r�wnaaby si biernej zgodzie na magnack anarchi w Rzeczypospolitej.

Jan III zamyla o naprawie sejmowania i o pozbawieniu sejmik�w mocy niweczenia uchwa parlamentu. Wytrwale zmierza r�wnie do podniesienia powagi wadzy kr�lewskiej. Pragn zostawi po sobie tron synowi, utrwali w Warszawie dynasti krajow. Gdyby uda mu si ten ostatni tylko zamys, losy pastwa uoyyby si pewnie mniej tragicznie.

Co prawda Jakub Sobieski jedynego swego syna, Jana, pochowa niemowlciem i przey wszystkie pi c�rek (z kt�rych kada wzia pierwsze imi po babce: Maria Leopoldyna, Maria Kazimiera, Maria Karolina, Maria Klementyna i Maria Magdalena). Przey jednak r�wnie o cae trzy lata Augusta II, grabarza suwerennoci Rzeczypospolitej.

254

Ten jeden fakt usprawiedliwia dynastyczne denia Jana III. Skoro rozporzdzamy perspektyw historyczn, to r�bmy z niej waciwy uytek. Nie mona potpia czowieka za to, e z rozpaczliwym uporem pcha si na jedyn drog, kt�ra - by moe - wioda do ocalenia pastwa.

Rozpaczliwy up�r, ale i logika. Wolno i koniecznie potrzeba powt�rzy sowa Paska, napisane zaraz po elekcji Jana III: „i eby korona z gowy potomstwa jego nie schodzia, jako w austriackiej familijej, tego wszyscy yczymy".

Wszyscy czy nie wszyscy, w kadym razie ,,my", to znaczy zwykli, wielmoni tylko, lecz nie janie wielmoni herbowi.

Podczas kampanii wiedeskiej zawi�d plan porozumienia z Wgrami. Zakarpackie dziaania Jana III nie byy jednak jedynymi naszymi sukcesami wojennymi, odniesionymi w roku 1683. Andrzej Potocki na czele pozostawionych w kraju wojsk zdoby Niemir�w i opanowa due obszary Podola. Szlachcic Kunicki, mianowany przez kr�la hetmanem Kozak�w prawobrzea Dnieprowego, dotar zagonem w poblie Dunaju, osadzi w Suczawie sprzyjajcego Rzeczypospolitej Petryczajk. Sukces okaza si chwilowy, bo Turcy spdzili rycho niemiego sobie hospodara. Kunickiego podkomendni zabili, buaw wzi po nim od Jana niejaki Mohia.

Autorytet Rzeczypospolitej wzr�s bardzo, jeli sam Ludwik XIV zacz zabiega o wznowienie stosunk�w dyplomatycznych z ni, obaj za ksita wgierscy posunli si bardzo daleko, jakby zapominajc o zeszorocznych rozczarowaniach. Emeryk Tokoly podda si pod protektorat kr�la, Micha Apaffy pragn zosta jego lennikiem, co stanowioby swoist form lunego zczenia Siedmiogrodu z Polsk. W jej stron zwraca swe nadzieje i hospodar multaski.

Uczestnictwo w Lidze witej otworzy mogo szerokie widoki. Gdzie w zadnieprzaskich czy zakarpackich krainach pragn kr�l znale ksistwo dla Jakuba, punkt oparcia dla dynastii.

Piszcy o tych sprawach autorzy podkrelaj zazwyczaj rodowe tradycje i osobiste przekonania Jana III, popychajce go do walki z P�ksiycem. Jeden bodaj tylko Tadeusz Boy eleski zauway, e nasz krzyowiec nie tak ju chyba przesadnie nienawidzi niewiernych, skoro pilnie dowiadywa si o panujc na Krymie mod msk. Dowodzi ordycami pod Warszaw, o dwa lata wczeniej zwiedzi sam Stambu. Ale wdrujc nad Bosfor w towarzystwie posa Rzeczypospolitej, Mikoaja Bieganowskiego, zauway po chatach wieniak�w bakaskich owe dziwne ikony, na kt�rych w. Jerzy zdecydowanie przypomina Wadysawa IV.

255

Powane powodzenia polskie mogy wzbudzi niepokoje w zadunajskich prowincjach ottomaskich.

Nie warto przesadnie podkrela tradycji rodowych ani osobistych zapa�w Jana III do krucjaty. Zauway raczej trzeba, e plan wielkiego pochodu na Poudnie i zamiar rozcignicia wpyw�w na Modawi, Multany oraz Siedmiogr�d, e wszystko to nie byo w naszej historii niczym nowym. Jan Zamoyski, Stanisaw Koniecpolski i Jerzy Ossoliski te chcieli tego samego. Kr�l Jan po prostu wznawia stare i suszne pomysy Srebrnego Wieku. Gdyby m�g rozporzdza jego nie materialnymi nawet, lecz moralnymi siami!

Zwycistwo wiedeskie podziaao jak zaklcie magiczne. Zrodzio niezomn solidarno wszystkich magnat�w, skierowan przeciwko zamysom dynastycznym. Kr�l zanadto wyr�s! Odstpili go wic wrychle nawet dotychczasowi stronnicy. Mono wygrywania jednej koterii przeciwko drugiej znika, przestaa si liczy jako narzdzie polityki. Ju w 1684 roku powsta formalny spisek, kt�rego zaoycielami byli: Krzysztof Grzymutowski, Benedykt Sapieha i Stanisaw Lubomirski, a protektorem Fryderyk Wilhelm, •elektor brandenburski, te Ludwiki Karoliny z domu Radziwi�w. Porednio przystpi do sprzysienia i Stanisaw Jabonowski, dow�dca husarii spod Chocimia, czowiek, kt�ry pierwszy na polu elekcyjnym opowiedzia si za Janem. Z biegiem czasu stan przeciw monarsze kanclerz Jan Wielopolski, prymas Micha Radziejowski, biskup Andrzej Chryzostom Zauski, nawet protegowany przeciwko Sapiehom Marcjan Ogiski. Dawne orientacje przycichy, rozegrzmiaa za to propaganda tej jedynej - obrony zotej wolnoci.

Trudno uzna za zwolennik�w niewoli tych dziaaczy, co wspierali kr�la. Nie zawi�d go Stefan Bidziski ani Marek Matczyski, dochowa wiernoci Stanisaw Dunin Karwicki i Stanisaw Szczuka, kt�ry jeszcze w dwa dziesitki lat p�niej mia pisa o potrzebie przywr�cenia dynastii Sobieskich. Uczciwi, rozumni ludzie. Ale c� std, kiedy zaledwie rednia szlachta. Co znaczy taki Szczuka wobec Sapiehy?

Rezygnacja z plan�w wojennych oznaczaa kapitulacj przed sprzysionymi. Jedynie w polu m�g kr�l spotnie. Reakcja magnaterii na Wiede jasno dowodzi, czego najbardziej lkay si nasze filary anarchii.

Kr�l postanowi wic wojn, kt�ra „rozwleka si na szereg lat i przybraa obr�t tak nieszczliwy, jakby to wojowa Kazimierz Jagielloczyk, a nie Sobieski" - pisze Wadysaw Konopczyski. O par stron dalej wspomina uczony o „dziwnej apatii psychicznej".

Feldmarszaek Pawe von Hindenburg Napoleonem nie by, ale za tgiego fachowca mona go uzna miao.

256

Oto co orzek w swym znanym pamitniku: „Zaw�d wojskowy ju wielokrotnie zaskakujco szybko wyczerpa nawet silne natury {...] To nieraz stanowio tragizm onierskiej wielkoci."

By rok 1684. Dziewitnastoletni Jan Sobieski otrzyma chrzest ogniowy jesieni roku 1648, w oblonym przez Kozak�w Zamociu, do kt�rego si przekrad po powrocie z zagranicy. Zwyke odejmowanie przekona, e jeli trudy zawodu wojskowego wyczerpay go istotnie, to dokonay dziea wcale nie tak szybko. Caa kariera wodzowska Napoleona trwaa dwadziecia dwa lata.

W niedugi czas po wyprawie wiedeskiej ju pamitnikarze nawet zaczli notowa ostrzeenia lekarskie. Medycy stanowczo dali, aby kr�l wyrzek si osobistego dowodzenia armi i raczy „pomiarkowa sw bezgraniczn namitno do polowania". O winie i piwie nie wspominali, bo Jan w tej mierze ani nawet marzy o dor�wnaniu poddanym. Przestrzegali za to powanie, i „choroba kamienia moe mie najgorsze skutki". (Bya to zapewne kamica moczowa, skoro po zgonie znaleziono w prawej nerce „kamie duy, wielki jak kasztan, o dw�ch rogach", w kanale „kamyki", w pcherzu jeden „wikszy ni p�tora gobiego jaja" oraz kilka pomniejszych.)

Filip le Masson du Pont, zwany u nas kr�tko Dupontem, inynier, puszkarz i pamitnikarz, zwile podsumowa rezultaty osobistych wysik�w, podjtych przez kr�la po przystpieniu do Ligi witej:

Przez te lata osab bardzo, opada na siach, a jednak nie folgowa sobie ani na chwil w sprawach wojennych i rzdowych [...] aden kr�l polski nie spenia swych obowizk�w monarszych lepiej lub choby tylko r�wnie dobrze, jak on [...] ani nalegania kr�lowej, ani przeoenia lekarzy, ani proby poddanych nie mogy na nim wym�c, by mniej doglda osobicie granic.

Koncepcje strategiczne Jana III nadal byy dobre i miae. Znajcy si na tych rzeczach Otton Laskowski utrzymywa, e wodzowie austriaccy wprost kradli Polakowi jego pomysy. Zawodzio wykonanie, czyli ta cz pracy, kt�r si wypenia w trudzie fizycznym. Wanie w polu, wr�d spiekoty stepowej przychodziy na kr�la owe ataki „dziwnej apatii psychicznej".

Wyprawa 1684 roku, podjta w wieej glorii zwycistwa wiedeskiego, a wic szczeg�lnie wana, mogca ogromnie wzm�c autorytet Rzeczypospolitej, zdobya silnie ufortyfikowany Jazowiec i utkna pod tym samym wacem, kt�ry ongi okry niesaw Jana Kazimierza. Sprawia to opozycja ze strony hetman�w Sapiehy i Jabonowskiego. Naleao przytrzyma Jana za poy, aby wkroczywszy zwycisko na Wooszczyzn nie powr�ci z niej czasem panem prawdziwym. Pretekstu do k�tni i debat dostarczaa sprawa Kamieca Podoi-

y- Rzeczpospolita... 2 ^J^J

skiego. Kr�l nie chcia go na razie zdobywa, wola wtargn w ziemie przeciwnika i tam szuka rozstrzygnicia.

W listopadzie przyszo zawr�ci do domu z poow wojska zaledwie i z nadwtlonym kapitaem moralnym.

Na pocztku 1685 roku dwory europejskie otrzymay napisany po acinie traktat Rozwaania o nieuniknionej kampanii. Autorem jego by Jan III, kt�ry gosi tym razem konieczno poczenia armii koalicyjnych w cao i miaego operowania t potn pici. Zanim poszczeg�lne rzdy namyliy si nad decyzj i responsem, musia kr�l stoczy cik batali z wasnym sejmem, zwoanym dla wygody i popiechu do Warszawy, lecz dla uagodzenia rozsierdzonych Litwin�w nazwanym „grodzieskim".

Jan poway si by jeszcze przed zwoaniem izb mianowa Marcjana Ogiskiego kanclerzem litewskim, a biskupa Michaa Radziejowskiego podkanclerzym koronnym. Obaj dostojnicy mieli wkr�tce zdradzi swego dobroczyc. Na razie musia on wiele wycierpie dla nich. Pawe Micha Pac, kt�ry za dawnych lat zrani pana Sobieskiego w pojedynku, publicznie - w sejmie! owiadczy gotowo powt�rzenia wyczynu, tym razem na osobie pomazaca. O Kamieniec te podnosiy si zajade wrzaski.

Kr�l wszystko wytrzyma i przetrzyma. Doczeka si uchway o podatkach i zacigu wojska. O susznoci zawartych w Rozwaaniach tez przekona zdoa hetmana Jabonowskiego, lecz zawi�d si na nuncjuszu i Austriakach, kt�rzy woleli, aby Polacy trzymali si ? daleka od krain zakarpackich.

Spory i ukady pochony moc czasu, nagy atak choroby unieruchomi kr�la. Czternastotysiczne zaledwie siy poprowadzi na Bukowin Stanisaw Jabonowski i zetkn si pod Bojanem z ogromnie przewaajc potg Turk�w i Tatar�w.

Hetman dowi�d w tej potrzebie nie lada jakich kwalifikacji dow�dczych. Szturm odpar tak skutecznie, e Sulejman pasza utraci zapa, potem wr�d bardzo cikich warunk�w z powodzeniem przeprowadzi operacj odwrotow. Armia ocalaa, Stanisaw Jabonowski i Marcin Ktski wr�cili z Bukowiny okryci wielk saw. Tymczasem dywersyjne czambuy tatarskie dotary gboko, bo pod Olyk i R�wne. Powstrzyma je sam kr�l, kt�ry pomimo choroby ruszy do obozu i potem w pole.

Jedyna korzy, jak przyni�s rok 1685, polegaa na obronieniu granic. Jeszcze nie zdy przemin, kiedy Jan skoni rad senatu do zatwierdzenia planu nastpnej kampanii. Byo jasne, e Austriacy dziaa bd na wasn rk. Postanowiono zatem „i ku Dunajowi". Cel stanowiy odlege ziemie Tatar�w Budziackich, Modawia, Multany oraz Siedmiogr�d.

258

Wyranie sycha w tych zamiarach echo dawnych argument�w Stanisawa Koniecpolskiego. Bo i o tym nawet wspomniaa uchwaa rady senatu, e w zdobytych ziemiach mona bdzie znale lee dla wojska, uly w ten spos�b Polsce. Logiczny program aktywnoci na poudniowym wschodzie powr�ci... po tylu dziesicioleciach zmarnowanych na ciganie majak�w skandynawskich.

Podobnie jak przed czterdziestu laty trzeba byo zyska spok�j, a moe i wsp�dziaanie od strony Moskwy, jeli si chciao i na Budziaki. Ale za czas�w Koniecpolskiego bya ona stron niedawno pokonan, zachowywaa si ogldnie. Teraz... Przecie ju w roku 1683 przebywajcy na Kremlu dyplomata polski pisa przezornie:

Strze Boe jakiego wypadku na Wgrzech. Obawia si trzeba, aby nas nie zaczepili Moskwa wojn, jako tak zda si odpowiada pooeniu ich [...] wyprowadzi wojska na wojn zewntrzn.

Na ciele i umyle saby car Teodor III zmar 7 maja 1682 roku. Regencj obja jego starsza siostra Zofia, sprawujca wadz w imieniu dw�ch maoletnich braci. Nastay w Moskwie czasy niespokojne i mroczne, jakikolwiek sukces zewntrzny bardzo by si przyda car�wnie oraz jej przyjacielowi, ksiciu Wasylowi Golicynowi, zdecydowanemu zwolennikowi mowy i mody polskiej. Wojewoda Krzysztof Grzymutowski, autor dopiero co przytoczonych s�w, jeden z najgorszych w kraju mcicieli, by inteligentnym czowiekiem.

U schyku 1685 roku wraz z kanclerzem Marcjanem Ogiskim pojecha znowu do Moskwy, kt�ra - wedle okrelenia kr�la - „czas dogodny uapia za sw stron". Znaa trudne pooenie Rzeczypospolitej, obawiajcej si drugiego frontu, a naciskanej przez Rzym i Wiede o ryche dogadanie si z ni wanie. Bojarowie okazali si twardzi jak skay. Rozmowy miay si zacz od przyznania im na zawsze tego, co rozejm andruszowski da czasowo, i czego jeszcze ponadto.

1 maja 1686 roku podpisano na Kremlu akt pokoju wieczystego. Kij�w, Czernih�w, Drohobu, Smolesk i Starodub staway si niekwestionowan wasnoci car�w. Przybywao im r�wnie Zaporoe waciwe, Kudak, ziemie ,,od Siczy w wierzch Dniepru, po ujcie rzeki Taminy, kt�ra wpada w Dniepr".

„Wszystek ten pomieniony maorosyjski kraj" wraz z Kijowem po wieki wieczne pozosta mia ,,w stronie Ich Carskowo Wieliczestwa". W uroczystych sowach zatwierdzony rozbi�r to nie caa jeszcze tragedia Ukrainy, niedawnej kandydatki na Trzeci Nar�d federacyjnej Rzeczypospolitej.

259

Osobny punkt traktatu zajmowa si niekt�rymi obszarami, pozostawionymi „wielkiemu hosudarowi Jego Korolewskomu Wieliczestwu" na prawobrzeu Dnieprowym. ,,Zasza trudno o tych zrujnowanych horodach i miastach, kt�re od miasteczka Stajek w ni Dniepra po rzek Tamin" le. Postanowiono, ,,e te miejsca zostawa maj puste tak, jako teraz s".

Rzeczpospolita zyskiwaa sum stu czterdziestu szeciu tysicy rubli i przymierze przeciwko Tatarom. Zaraz w roku nastpnym poszed na nich Wasyl Golicyn, lecz zmarnowa tylko wojsko w stepach naddoskich i powr�ci skompromitowany. Nie podnioso jego powagi skazanie i stracenie hetmana kozackiego Samojowicza, oskaronego o zdrad.

Ukad, zwany potocznie „pokojem Grzymutowskiego", zapewnia prawosawnym obywatelom Rzeczypospolitej r�wnouprawnienie. Katoliccy poddani car�w te cieszy si mieli „wszelk wolnoci". Kada ze stron zyskiwaa wic teoretyczn mono mieszania si w wewntrzne sprawy kontrahenta. Korzysta z niej m�g, oczywicie, tylko silniejszy.

Bardzo oryginalnie pojmowano wtedy w Moskwie „wszelk wolno" dla acinnik�w. W siedem lat po zawarciu traktatu pewien podr�ujcy w sprawach majtkowych szlachcic spisa ciekaw „relacyj ze Smoleska". Wojewoda Goowin, szwagier carski, katolik�w „nie tylko w choopy sobie obraca, ale chrzci si kae, jako poganom". To samo spotyka szlacht Rzeczypospolitej, przyjedajc do krewnych w odwiedziny. Czelad jej zapoznaje si z knutem, sami panowie z izb kata. Lekkomylny jezuita litewski, kt�ry zbytnio zatskni do ojca, trafi na „pytki", potem go przymusowo ochrzczono i wywicono na popa. Mieszczanin nazwiskiem Romanowicz, ostatni ju papista na jednym z przedmie smoleskich, wzity zosta na tortury, gdzie go pytano, „jeli nie wie o potajemnych katolikach". O swobodzie budowania kocio�w mowy nie byo.

Wojewoda Goowin, ufny w wysok protekcj, tyranizowa take prawosawnych, wymusza okupy i y jak udzielny ksi. le na tym wyszed, kiedy w marcu 1694 roku nagle zjawi si w Smolesku sam car, kt�ry „nic nie respektujc na szwagierstwo swoje z pomienionym wojewod zasze [...] kaza go knutami bi" i zdegradowa. Surowy postpek nie mia jednak na celu utwierdzenia tolerancji religijnej. Jednoczenie ukaza si bowiem ukaz monarszy zabraniajcy szlachcie smoleskiej trzymania czeladzi zagranicznej, a to „dla zdrady". Kady winien by niezwocznie si przechrzci „na rusk wiar". Widocznie gwarancja taka wystarczaa wadcy, kt�ry nieco przedtem osobicie przyj w Moskwie zbiegego z Niewiea Niemca, artylerzyst, i „przed sob kaza mu indzinigerskie sztuki ukazywa".

260

Mody, odznaczajcy si olbrzymim wzrostem i tak dziwnymi obyczajami car nosi imi Piotra. By ju wtedy jedynowadc, bo jego starszy brat przyrodni, niedony Iwan V, teoretyczny „pierwszy car", poprzestawa na tytule, Zofia za zesana zostaa do klasztoru.

Pok�j Grzymutowskiego zawarto jednak za jej regencji, kiedy niepodobna byo przewidzie, kt�re z rodzestwa wemie g�r na Kremlu.

Grzymutowski i Ogiski sygnowali ukad. Naleao go jeszcze ratyfikowa. Moskwa odmawiaa uderzenia na Tatar�w, zanim to nie nastpi, kr�l liczy, e zdecydowane zwycistwo za Dniestrem pozwoli uchyli si od zoenia podpisu na dokumencie.

Ruszajc w roku 1686 na poudnie wi�d Jan III wojsko liczniejsze znacznie i wietniejsze od armii, kt�r przed trzema laty zaprowadzi pod Wiede. Kraj zdoby si na wysiek, kr�l skoni go do tego niebywa energi, a przyoy si te czterystu tysicami zotych ze swej prywatnej szkatuy. W ostatniej niemal chwili zachorowa, przez co wymarsz op�ni si o miesic. Tymczasem hamletyzujcy politycznie hetmani nie potrafili nawet ustrzec karnoci w obozie.

Ostatni wielk wypraw Jana III przyr�wnuj historycy do moskiewskiej kampanii Napoleona. R�nica polegaa przede wszystkim na tym, e cesarza Francuz�w gnbi mr�z, a kr�la polskiego skwar. Trzeba byo niewolniczo trzyma si Prutu, bo dopywy jego powysychay. Podpalony przez nieprzyjaciela step zia gorcem wok� kolumn maszerujcych mozolnie, a beznadziejnie dugich, bo kto szed w pola, dzikie przewanie i bezludne, ten musia wlec za sob ogromne tabory z zaopatrzeniem.

Podobiestwo pomidzy wspomnianymi dwiema operacjami wojennymi polegao na tym, e wodzom ich nie udao si zmusi przeciwnika do przyjcia rozstrzygajcej bitwy. Jan III zawdrowa bardzo daleko, a stacza tylko potyczki. Walczy nie z wrogiem, ale z terenem, kt�rego nie zna. Mapami posugiwa si systematycznie, lecz byy one wtedy o wiele gorzej ni niedokadne. Nie m�g przewidzie, e na lewym brzegu Prutu zagrodz mu drog przeszkody nie do pokonania dla cikiej kolumny. Dragoni w trzy dni przerzucili most, wojsko przeszo na brzeg prawy, lecz oznaczao to zejcie ze strategicznej osi marszu, wskazujcej Budziaki. Jeszcze gorzej odbia si na przedsiwziciu mieszna mizeria �wczesnej cznoci. Wiadomoci przywozili gocy konni, kt�rzy zazwyczaj pieszyli si bardzo, czasami mdleli i marli nawet z wyczerpania...

Kr�l zaj Jassy, dotar na pola cecorskie, zostawi je za sob i szed dalej ku Galaczowi. Cigle szuka przeciwnika, walnej bitwy z nim.

261

2 wrzenia uleg namowom rady wojennej, zawr�ci. Tego samego dnia Austriacy zdobyli Bud. Jan III dowiedzia si o tym 6 padziernika.

Ze wszystkich zap�r, jakie pitrzyy si na jego drodze dziejowej, najgorsz niewtpliwie by stan wewntrzny pastwa. Program modawsko-dunajski wymaga dugotrwaego, systematycznego wysiku. Zawistni i niechtni zmarnowali rok 1684 i 1685, kt�re mogy si sta etapami, wiodcymi do rozgrywki kocowej. Idc na poudnie kr�l umacnia stare i budowa nowe forty, dba o zaplecze. Powinny to byy zrobi zaprzepaszczone lata - ju nie w skali techniki wojennej, lecz historii. Ale wyary one tylko resztk si wielkiego wodza.

Nie mona ju byo uchyla si duej od ratyfikacji pokoju z Moskw. Jan III potwierdzi przysig straty, jakich doznao pastwo za czas�w jego poprzednika. Wzi na siebie moralny i polityczny ciar ostatecznego zrzeczenia si Smoleska i Kijowa. Postpi inaczej nie m�g, po nieudanej kampanii trway pok�j z Moskw stawa si absolutn koniecznoci. •

I w tym pooeniu nie odstpi jednak od celu, zasadniczego w jego polityce wewntrznej. Podczas uroczystoci kr�lewicz Jakub za zgod rady senatu zasiad pod baldachimem obok ojca, zaraz po nim podawa posom moskiewskim do do ucaowania. Znalaz si sowem w zasigu majestatu, aczkolwiek nastpc tronu nie by.

Odbyo si to w grudniu 1686 roku. W bardzo kr�tki czas p�niej nagle zamajaczya Jakubowi okazja zajcia pozycji znacznie lepszej ni ta pod baldachimem ojcowskim. 28 marca zmar Ludwik Hohenzollern, Ludwika Karolina z Radziwi�w zostaa wdow. Kandydat�w do jej rki nie zabrako, lecz kr�lewicz wzi g�r. W czerwcu ogoszono zarczyny. W razie ich zerwania oblubienica utraci miaa wszystkie swe dobra na Litwie, na co podpisaa cyrograf. 10 sierpnia wzia lub z „Paryskiem neuburskim", Karolem Filipem, bratem cesarzowej. Obrzd odby si w berliskiej kaplicy poselstwa austriackiego. Wiede i Brandenburgia zwalczay w tej sprawie Jakuba, kt�rego popieraa Francja, spragniona poprawy stosunk�w z Janem III.

Intrygi midzynarodowe odegray na pewno znaczn rol, ale sama Ludwika Karolina te nie bya potuln owieczk ani lilijk. Alojzy Sajkowski odnalaz list jej sugi, pisany w tym wanie czasie: „O ksinej Jej MPaniej naszej plotek sia niepiknych prawi ludzie" i trudno im „gb zatka". Ksi neuburski odznacza si urod, zdecydowanie g�rowa w tej mierze nad niepozornym Jakubem. Osobiste gusty modej pary zawayy na historii, i to ciko.

Ju po raz drugi maria Radziwi�wny wzburzy nasz sejm, lecz w spos�b cakiem odmienny ni za dni Barbary.

262

Ogromna wikszo szlachty uznaa obraz kr�la za wasn. Haas by tak wielki i grony, e nowy elektor, Fryderyk III, ostentacyjnie j si wypiera uczestnictwa w aferze. Po cichu za spiskowa z magnatami, kt�rych katastrofa zamierze Sobieskich uradowaa szczerze. Byli tacy i w Koronie, lecz najpotniejsi trzli Litw. Wojska' Sapieh�w obsadziy dobra Ludwiki Karoliny.

Fina sprawy rozegra si na sejmie warszawskim, kt�ry Wadysaw Konopczyski nazwa zwile „najstraszniejszym". Doprowadzeni do rozpaczy stronnicy kr�la, jak Stefan Bidziski, wzywali do konfederacji, po prostu do szabel. Stanisaw Szczuka zawzicie i dugo broni obrad przed zerwaniem. Na nic si to nie przydao. „Nadeszy czasy, kiedy rzd - tym razem ucieleniony w osobie najdzielniejszego kr�la - ju nie pociga zdrajc�w do odpowiedzialnoci, tylko paktowa z nimi, jak z r�wnorzdn potg."

Za spraw Sapieh�w, przekupionych przez Neuburczyka i Brandenburgi pose z Litwy, Szokowski, zerwa sejm.

Dziki biskupowi Andrzejowi Chryzostomowi Zauskiemu wiemy dokadnie, jak wyglda szczyt magnackiego cynizmu. Szokowski powiedzia „veto" 31 marca 1689 roku, lecz raczy powr�ci do izby z owiadczeniem,

e pozwala tylko nastpnego dnia egna kr�la. Pierwszego kwietnia zacza si sesja o godzinie pierwszej po poudniu, a trwaa do drugiej po p�nocy. Nic si tam nie dziao, tylko wci sano poselstwa do Szokowskiego, aby wraca, nikt jednak nie umia go znale. Posa kr�l do wojewody wileskiego [Kazimierza Jana Sapiehy], zaklinajc go na wszystkie witoci, by nam�wi owego Szokowskiego do powrotu i do przywr�cenia czynnoci sejmu. Wojewoda odrzek, e zgoa nie wie, gdzie jest Szokowski i nie widzia go od trzech dni. Wiedziano jednak na pewno, e �w pose by u wojewody w nocy, wic ten ostatni jest przyczyn zerwania sejmu [...] Wreszcie podskarbi litewski Benedykt Sapieha obieca przyprowadzi posa: poszed i wicej nie wr�ci.

Szczeg�lnie warcholi wtedy w izbie zaprzedany Sapiehom podkomorzy wileski, Kazimierz Stanisaw Dbrowski, sprawca zerwania poprzedniego sejmu. Ju nad ranem stronnik dworu, biskup Konstanty Brzostowski, odezwa si do zupenie rzeczowo: „Wapan zawsze jeste przeciwko kr�lowi." Na to dziarski podkomorzy, dawny porucznik husarski, bluzn wyzwiskami i uderzy infuata. Kt�ry z senator�w wyrwa szabl z pochwy, to samo zrobi zaraz Dbrowski. Nazajutrz prymas Micha Radziejowski oboy kocioy stolicy interdyktem.

2 kwietnia sejm rozszed si. Na poegnanie kr�l pokaza senatorom uzyskan przypadkiem (a moe przez szpieg�w?) notatk rezydenta brandenburskiego:

263

„pisze tam Brandenburczyk, e Sapiehowie doskonale prowadz rzecz i e ju im wypaci pewn sum pienin".

Skoczyo si na wyrzuceniu owego rezydenta z Warszawy.

31 marca wykonano jednak pewne postanowienie zerwanego sejmu. Wyrokiem jego sdu stracony zosta na Rynku Staromiejskim w Warszawie Kazimierz yszczyski. Pocztkowo zanosio si na widowisko bardzo okrutne: kat wyrwa mia skazacowi jzyk, pali rk, kt�ra napisaa bluniercze sowa Ergo non est Deus. Jan III wym�g, e Leszczyskiego cito mieczem. Na stosie spono martwe ciao.

Kr�l by jednak powcigliwym czowiekiem, jak na owe czasy. Troch p�niej zdarzyo si mu w obecnoci maonki, prymasa i biskupa poznaskiego sucha pewnej niewiasty z Sochaczewa, kt�ra zeznaa dobrowolnie, e „na ysych G�rach tany odprawowaa" i siedem razy oddaa si demonowi.

Kiedy Francuz niskiej kondycji powiesi si w zamku warszawskim, ciao jego przez dwa dni pozostawiono na haku w izbie, przy kt�rej drzwiach stana warta. Potem hycel wywl�k je za miasto „jako psa" i zostawi nad Wis koo szubienicy. W kocu wrzucono trupa do rzeki. Nieboszczyk pokazywa si ludziom, midzy innymi flisakom, nocujcym obok miejsca strace. Wskoczy nawet do kota, w kt�rym gotowali sobie kasz.

Ciarki przechodz, gdy rozejrze si nieco uwaniej po �wczesnej panoramie obyczajowej.

W lipcu 1693 roku chory biskup z Chemna, Kazimierz Opaliski, czowiek z natury porywczy, rozgniewa si na jednego ze sug, kaza go wic „w oczach swoich kilka razy pokada i bi, chcc tym sobie przerwa choler, ale darmo, bo z cholery wpad w apopleksyj" i zmar w dwie godziny potem, pojednawszy si z Bogiem. Kronikarz nie zanotowa wcale, czy duszpasterz przeprosi ofiar swych uniesie.

Kr�l Jan te bywa straszny, ilekro wpada w pasj. Znana jest powszechnie ponura historia z oswojon wydr, za kt�rej zabicie nieszczsny dragon zatuczony zosta kijami. W pierwszym ataku furii Miociwy Pan kaza go rozstrzela, lecz upominany przez biskup�w uaskawi, skaza na pitnastokrotn wdr�wk przez uzbrojony w paki szpaler p�tora tysica onierzy. Pamitnikarz nie omieszka zapisa rzeczy bardzo znamiennej. Wykonawcy wyroku, koledzy skazaca, tacy sami jak on plebejusze, „nad prawo" bili nieprzytomnego ju, lecego na ziemi. Zdaje si, e okruciestwo cechowao wtedy nie tylko monych.

264

Niejaki Skaka, dow�dca oddziau piechoty i dozorca trzymanych przy dworze niewolnik�w tatarskich, cakiem samowolnie postanowi raz ukara dziewczyn, pom�wion o to, e „z cudzym mem niecnoty podzia". Wepchn j do lochu midzy Tatar�w, zagroziwszy im chost za ewentualn powcigliwo. „Sze tedy brytan�w rzucio si na ni", wrzaski karanej sprowadziy pomoc. Wyszo wtedy na jaw, e jawnogrzesznica bya dziewic. Kr�l kaza wzi pod klucz zbyt gorliwego obroc moralnoci, lecz nie wiadomo, co z nim zrobi.

Innym razem pomoc z zewntrz ocalia ycie pewnemu chopcu, sucemu ambasady francuskiej. Kuchmistrz uwiza go za wykrcone w ty rce u belki puapu i byby pewnie na mier zawiczy kaczugiem, gdyby nie interwencja zaalarmowanych krzykiem krajowc�w. Kucharz Marii Kazimiery, r�wnie Gali rodowity, zama kiedy n� o ebra wasnego pomocnika, co stao si nie w k�tni, lecz podczas zaj subowych, czyli przygotowywania obiadu. Przybysze z kraj�w wiatlejszych nie zawsze chyba przyczyniali si do zagodzenia obyczaj�w nadwilaskich. Przytoczone ju wiadomoci o sposobach nawracania heretyk�w i heretyczek francuskich czyni ten domys prawdopodobnym.

Dw�r kr�lewski, tak samo jak magnackie oraz szlacheckie, trzyma si z dala od yk�w, jednake sensacje i plotki stoeczne przenikay do rezydencji paskiej, wzbudzay tam zainteresowanie. Omawiano wic w Wilanowie postpek jakiej mieszczki warszawskiej, kt�r m tak skatowa, e usiowaa powiesi si w kominie. Wyraano nadziej, i nastpna porcja raz�w grubym powrozem wybije kobiecie ze myli z gowy.

Sarmata w koronie nie przewysza okruciestwem ani herbowych, ani plebejskich poddanych. By dzieckiem swego wieku, jak si susznie wyrazi Boy. Kto wie nawet, czy nie lepszym od innych. Losy zagarnianego przez Tatar�w jasyru obchodziy go naprawd. Uwolni z yk�w dziesitki, jeli nie setki tysicy istot, przeznaczonych na bydo robocze. Jego „niezliczone zwycistwa nad Turkami i Tatarami" miay sens nie tylko polityczny, lecz cakiem zwyczajnie... ludzki. Warto jednak o tym pamita.

Jan III chtnie przysuchiwa si dyskusjom os�b uczonych, lubi przy tym stawia kwestie w ten spos�b, aby wynika k�tnia. Cieszy si szczerze, kiedy Francuz i Woch rozprawiali razu pewnego o sprawiedliwoci i miosierdziu „tak wawie, e sobie bardzo grubo przymawiali". Uczestnicy jednego z dyskurs�w wilanowskich usiowali dociec, w kt�rej czci ciaa ludzkiego mieci si dusza.

21 lutego 1691 roku odpalony przez Radziwi�wn Jakub polubi Jadwig Elbiet, ksiniczk neubursk.

265

Zosta wic szwagrem cesarzowej (oraz owego „Paryska", kt�ry go ubieg przy poprzednich zalotach). Taki maria te podnosi powag i wzmacnia stanowisko kr�lewicza. Splendory i majtki Radziwiowskie dokonayby tego o wiele lepiej, rzecz jasna, ale stao si.

Nastpio ponowne zblienie Rzeczypospolitej do Austrii. Cesarz oficjalnie godzi si na zajcie przez sojuszniczk Modawii, o przyszoci Multan rozstrzygn mia wyrok papieski.

Latem 1691 roku ciko schorzay kr�l po raz ostatni poszed z wojskiem w pole. Dla cisoci powiedzie by naleao: pojecha kolask, bo o dosiadaniu konia od dawna ju nie byo mowy. Z trzscego si na bezdroach w�zka oglda snujce si po horyzontach podjazdy tatarskie, sprawowa swe szyki. 11 wrzenia, kiedy nad Prutem przeciwnik „pocz majaczy o p� mile", chorgwie rozwiny si karnie, skrzyda zajli hetmani, a kr�l wyjecha sw kolask przed idcy w stray przedniej puk Hieronima Augustyna Lubomirskiego.

I odw�d przy tym porzdny, armata gotowa, tylko nie przyszo z niej strzyla. Ochota wielka w wojsku bya bi nieprzyjaciela, ale ten, nie ufajc siom swoim, dalej ustpi.

Do bitwy walnej znowu nie doszo. Tym razem wyjtkowo wczesne chody i roztopy wyniszczyy wojsko, zmusiy do odwrotu. Zdobyto jednak twierdz w Neamt, nad rzek teje nazwy, dopywem Modawy, oraz w Soroce. Zostay na dalekim przedpolu, speniajc wesp� z Suczaw, Okopami w. Tr�jcy, niatyniem i innymi fortami rol wysunitych przycz�k�w. Wojna trwaa wszak cigle. Ostatecznie ju obezwadniony przez cierpienia w�dz przyglda si jej z oddala. Otrzymywa szczeg�owe raporty o wszelkich poruszeniach. Przysyano mu nawet jec�w, kt�rych bada.

W cztery lata p�niej przytrafi si wypadek nieoczekiwany i sporadyczny, lecz wart uwagi. Tatarzy o may wos nie zdobyli Lwowa. 16 i 17 lutego toczya si zaarta bitwa na samych przedmieciach. Kawaleria walczya w ciasnych uliczkach, spieszaa si za murami klasztor�w i stamtd prowadzia ogie. Orda sza pod Lw�w kolumn zwart, ku podziwowi wszystkich nie rozpuszczajc zagon�w. Szlak za ni „na mil wszerz rozciga si tak czarny, e ani lad niegu na nim jest". Pohulaa w rejteradzie, lecz potracia konie i sama zniszczaa „powracajc na Budziak pustyniami wielkimi i niegami niezmiernymi" przez te same pola, na kt�rych utykay poprzednio puki Jana III.

Domylano si, e Tatarzy chcieli sterroryzowa tym wypadem Rzeczpospolit i zmusi j do zawarcia pokoju.

266

Faktem jest jedno: nawet po Wiedniu i czterech p�niejszych kampaniach starczyo muzumanom si na taki wyczyn. Wiadomo przydatna dla oceny caoksztatu dziaa kr�la. Nie wolno byo oddawa sutanowi Austrii, warto byo chadza nad Prut. Gdyby Turcy wygrali w roku 1683, gdyby si nie wykrwawili w cigu lat p�niejszych, sta by ich byo na co bez por�wnania groniejszego od wysania zagonu ordy pod Lw�w. Wolno twierdzi, e Jan III zmusi swe pograjce si w straszn niemoc pastwo do osignicia wszystkiego, na co je byo jeszcze sta.

Car Piotr budowa wtedy statki rzeczne i wybiera si „z imprez" na Az�w, kt�ry po cikich szturmach zdoby w roku 1696. O p� wieku wczeniej car-ojciec, Aleksy, wyrzek si by zajtego przez Kozak�w Azowa, bo ba si wojny z sutanem.

Moskwa otworzya wic sobie ujcie Donu zaledwie. Nie tak to atwo szo z tymi Turkami, nawet po Wiedniu. Padyszach walczy na trzech frontach, nie zapomnijmy przypadkiem o tym.

W roku 1693 wyznaczony na grudzie sejm nie odby si wcale, bo kr�l „ubliy terminu". Lekarz przyboczny, yd nazwiskiem Jonas, z trudem go przekona, e „po tych paroksyzmach w tej saboci" nie wolno puszcza si w podr�, aczkolwiek sanna usaa si bardzo pikna. Wyprawione ju w drog tabory musiay zatem zawr�ci do �kwi.

Tadeusz Boy eleski uproci nieco dzieje ostatnich lat Jana III, to znaczy tych po wyprawie 1691 roku: „Odtd zaczyna si najsmutniejszy schyek bohatera. Przey swoj saw, przey swoj mio, nie zici nic ze swoich plan�w i nadziei, wszystko rozsypao mu si w rkach." - O tym m�gby si kr�l przekona dopiero w przyszoci, z zawiat�w. Za jego ycia sprawa korony dla Jakuba jeszcze nie zostaa przesdzona.

Ogarnia go coraz wiksza obojtno; z urganiem patrzy na ludzkie zabiegi. Sam, bezwiednie uprzedzajc synne apres moi le deluge, kt�re woono w usta Ludwika XIV, powtarza ruskie przysowie: „Niech ogie spali ziemie, niech w� wszystkie wyre ki, po mierci nic o to nie dbam."

Dba jednak! Codziennie spisywane relacje rezydenta Radziwiowskiego dowodz, e dba. Pilnowa piekielnie pogmatwanych spraw pastwa, w kt�rym byle k�tnia magnacka wiele znaczya, bo moga wpyn na zmian ukadu si politycznych. Oto wybucha nowa dyferencja: panowie wojewodowie poocki i trocki zaponli ku sobie nienawici, bo maonki ich por�niy si na jakim przyjciu. Nieporozumienie wyglda powanie, skoro jeden ze zwanionych podr�uje nie inaczej ni w asystencji zbrojnych, zatyka za pas par pistolet�w, a wewntrz karety miewa zawsze dwie „wiksze strzelby".

267

Zlekceway to, skwitowa urganiem? Nie tak chybko... Przyjacielem wojewody z Trok jest wszechpotny Sapieha.

Nagle przychodzi do Warszawy wiadomo najwyszej wagi pastwowej: 23 marca 1695 roku zmara podczas poogu ksina neuburska, Ludwika Karolina z Radziwi�w. Spadkobierczyni d�br linii biraskiej jest niemowl, Zofia Augusta. Gdzie dokument ostatniej woli ksicia Bogusawa? Podobno zmara zostawia dwa testamenty? Kr�l osobicie pilnuje sprawy, od kt�rej rozstrzygnicia zaley, kto wemie w kuratel dziecko i jego majtek. Do roli opiekun�w pretenduj jako tako sprzyjajcy dworowi Radziwiowie niewiescy i spokrewnieni z nieboszczk Sapiehowie. Donosz do stolicy, e hetman Kazimierz Jan ju rozpocz zajazdy, r�wnajce si zaborom politycznym.

Razu pewnego otrzyma kr�l wany raport podczas obiadu. Natychmiast kaza wyj wszystkim - kr�lowej, trzem biskupom, dw�m wojewodom - i na trzy godziny zamkn si w pokoju z kanclerzem wielkim litewskim, Dominikiem Mikoajem Radziwiem. ,,Po pomienionych godzinach z dobr min i ukontentowaniem wszelkim wyszed ksi jm., lubo sfatygowany by staniem tak dugim n�g chorych." Nawet jemu nie wypadao siada podczas rozmowy z monarch, ale wicej na pewno wycierpia ten, co mia prawo do fotela.

Stan zdrowia kr�lewskiego by okropny. Czasami poprawiao si panu do tego stopnia, e m�g wybra si kolask na polowanie, szczwa chartami wilki i zajce. Innym razem kaza w �kwi wypr�bowa przy sobie nowe dziaa, strzela z nich do tarczy. Obejrza kiedy budujcy si koci� i wyrazi nieukontentowanie z jego wygldu, to zn�w odwiedzi we Lwowie zakonnic, liczc sobie lat sto dwanacie, uwanie wsuchiwa si w jej szept. Zazwyczaj prowadzi jednak ywot bolenie kameralny, zamknity w cianach zamku warszawskiego, Wilanowa, Marywilu czy �kwi. Drczyy go straszne ataki kamicy, duszno, kaszel, przewleke b�le gowy, puchlina. Piasek panu „wyszowia", opuciy go „alteracyje" i m�g si przej po pokoju - notowa czsto Sarnecki. W tych szczliwych chwilach kr�l zasiada do stou, po wieczerzy sucha ulubionych dyskurs�w, zabawia si kartami i szachami, kaza sobie grywa na bandurach, piewa kozackie i wooskie dumki, sam nawet niekiedy to czyni. I nieraz zasypia w swym porczowym krzele.

Jeli tylko zdrowie pozwalao, zaczyna dzie od wysuchania mszy. Tyle mia kocio�w w stolicy, a lubi modli si w maej „kaplicy moskiewskiej", to znaczy tam, gdzie spoczyway ongi zwoki cara Wasyla. Raz, „przy mrozie osobliwie potnym", da, aby go zaniesiono do wityni w krzele. Chcia uczestniczy w naboestwie na intencj rozpoczynajcego si sejmu, a nie m�g ani chodzi, ani jecha saniami.

268

Otoczenie ledwie go zmusio do zaniechania zamiaru.

Mia zaiste o co prosi Boga, jedynej instancji g�rujcej nad niekt�rymi poddanymi.

Na wiosn 1694 roku przyniesiono do Warszawy wiadomo niebywa. 18 kwietnia trzymajcy z kr�lem biskup Konstanty Brzostowski rzuci w Wilnie kltw na Kazimierza Jana Sapieh. W czasie jej ogaszania hetman

na Antokolu swoim z ichmo panami senatorami by, z dzia bi kaza i race puszcza, gdzie i kieliszki miasto wiec rzucano m�wic: fiat, fiat, yd�w po biskupiu ubierano dla pomiewiska.

Prymas Radziejowski, jako krajowy legatus natus, zawiesi anatem wbrew opinii nuncjusza. Rzym nie pochwali jednak postpku Brzostowskiego, zarzucajc mu uycie formuy waciwej przeciwko poganom, lecz nie wyznawcom Krzya.

Caa „ta akcyja" zelektryzowaa kr�la i przykua jego uwag. Jan III wytrwale podtrzymywa biskupa, zachca go do stanowczoci. Wiedzia dokadnie, co si dzieje w pastwie, na kt�rego dobro wcale, ale to wcale rk nie machn. Sprawozdania, doniesienia otrzymywa cigle, stwierdza, e w jego najbliszym otoczeniu partia sapieyska usiuje przekupywa i werbowa na swoj stron dworzan.

25 stycznia 1695 roku Kazimierz Jan Sapieha przyby na sejm do Warszawy. Karet jego poprzedzao osiem pojazd�w, w kt�rych zasiadali posowie ziemscy oraz senatorowie Rzeczypospolitej. Regularna konnica otaczaa orszak, piechota maszerowaa z tylu. Tu przed zaprzgiem hetmana toczyli komi dwaj dostojnicy - stolnik i stranik Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Jego rzeczywisty pan udzielny wjeda do stolicy polskiej.

Zgodnie ze star tradycj m�d koronna i litewska zwyka bya bija si pomidzy sob podczas sejm�w. Przedwieczne wspomnienia zacitych boj�w Piastowicz�w z kunigasami wyadowyway si w awanturach, kt�re dawniej nikogo powanie nie obchodziy. Tym razem starcie odbyo si 9 lutego. Dwiecie koni jazdy litewskiej poszo do szary prawdziwej. Kilku ludzi polego na miejscu, kilkudziesiciu rannych ledwie uszo spod kopyt. Na tym nie poprzestajc, „mumphatores litewscy" uderzyli na koroniarzy w samym zamku, wpadli do izby poselskiej. Rzucia si za nimi warta kr�lewska: „wzito trzech pryncypa�w, a drudzy oknami powyskakiwali".

Posowie Wielkiego Ksistwa oficjalnie zaprotestowali przeciwko bezprawnym poczynaniom warty, kt�ra nie powinna bya wkracza do sali obrad.

269

W tym czasie jaki nie znany nam zupenie szlachcic obmyla ju pewnie, a moe i pisa bez popiechu utw�r, kt�ry ukaza si mia w roku 1697 pod tytuem: Komparacja wolnoci polskiej, litewskiej z wolnoci postronnych ksit... Autor zestawia przywileje naszych pan�w, zawsze starannie wymieniajc osobno Polak�w i Litwin�w lub m�wic o dw�ch narodach, z uprawnieniami... ni mniej, ni wicej jak elektor�w Rzeszy Niemieckiej. Doszed do wniosku, e istnieje jedna tylko r�nica istotna. Oto posiadoci ziemskie szlachty wskutek podzia�w spadkowych ulegaj rozdrobnieniu, czego szczliwie uniknli ksita germascy.

Wadysaw Konopczyski okreli t rozpraw, jako „obdne majaczenia wolnoci szlacheckiej". Autor nieprzytomnego traktatu upatrzy sobie idea w tym zjawisku, kt�re paraliowao na wylot skorumpowane Niemcy, czynio z ich zachodnich prowincji up dla Francji. Lecz Rzesza miaa a dw�ch kandydat�w na wybawicieli! Habsburgowie i Hohenzollernowie silnie stali w swoich krajach dziedzicznych, kt�rymi wadali naprawd.

Wytrwae usiowania dynastyczne Jana III zmierzay do zapewnienia Rzeczypospolitej podobnego punktu oparcia i z tego wanie powodu sprowokoway magnat�w do utworzenia de facto wrogiej koalicji. Janie wielmoni mogli si dzieli na koterie za niedonego Jana Kazimierza. Jan III by przeciwnikiem takiego formatu, e trzeba byo i przeciwko niemu wsp�lnie, viribus unitis.

Kr�l chcia korony dla syna. Wielcy w Polsce i na Litwie woleliby j podczas nieuchronnie zbliajcej si elekcji sprzeda... wicej dajcemu.

Przed stuleciem „kr�l nie malowany" zgalwanizowa pastwo, spry jego siy. Teraz duchowy spadkobierca Stefana sam sw indywidualnoci zmobilizowa przeciw sobie upiory anarchii, wyhodowane za dugich rzd�w ludzi z zewntrz, moralnych cudzoziemc�w. Wtedy warcholi jeden tylko r�d, i to wcale nie najpotniejszy w pastwie. Nadeszy czasy, na tle kt�rych wataka Samuel moe si wyda postaci wietlan.

Jedno z ogniw sprzysienia magnackiego odznaczao si wrcz miertelnym ciarem gatunkowym. Wszechwadza Sapieh�w na Litwie stanowia zjawisko o skali pastwowej. Wielkie ksistwo posiadao odrbne prawo, wojsko, skarb i urzdy. To wszystko nie tylko wysuno si z rk rzdu kr�lewskiego, lecz stao przeciwko niemu. Posowie litewscy wybrani zostali pod dyktando Sapieh�w. Podczas sejmu 1695 roku parlamentarzyci kadego z Obojga Narod�w zbierali si wic take na sesje odrbne.

Kwaterunki wojska zawsze byy zmor dla d�br pastwowych. Pragnc rozszerzy i wzmocni swe siy zbrojne zaczli w�wczas Sapiehowie lokowa chorgwie i po majtkach prywatnych.

270

Zatarg z biskupem Brzostowskim rozpali si do biaego wanie wskutek spldrowania przez Tatar�w sapieyskich jakich folwark�w kocielnych. Jczaa pod uciskiem i zaczynaa si burzy szlachta. Po zmarnowanym sejmie, stwierdza Wadysaw Konopczyski, dw�r rzuci na sejmiki haso pospolitego ruszenia. Zapachniao wojn domow. Radziwiowie, rozjtrzeni spraw spadku po Ludwice Karolinie, dziaali przeciwko Sapiehom. Nie brakowao innych, zazdrosnych o znaczenie pan�w i p�pank�w. Biskup mudzki opowiedzia si przy wileskim, to znaczy przy Konstantym Brzostowskim.

Zdarzyo si raz, e szeregowy onierz sapieyski wprost odm�wi posuchu wasnym oficerom. Hetman Kazimierz Jan j pilnie dochodzi, kto „rzuci ogie" w karne dotychczas szeregi...

Istniay widoki zaagodzenia sporu, Sapiehowie jakby si ulkli ostatecznego zerwania. Dyplomacja francuska zgaszaa si na poredniczk, wcale nie od tego bya i kr�lowa Marysieka. Jutrzenka mylaa wtedy podobno o trzecim zamp�jciu. Miaa okoo pidziesiciu lat, nie roztya si, zachowaa wieo cery, wdzik i powab. Umiaa dba o siebie, prowadzia tryb ycia uregulowany i wygodny. Kandydatem na epuzera by jakoby hetman Jabonowski i kto inny jeszcze. Kazimierz Jan Sapieha owdowia akurat w roku 1695... Francuzka chciaa sama utrzyma si na tronie w czyimkolwiek towarzystwie, pozosta przy wpywach, jako kr�lowa-matka, albo - w ostatecznoci - zapewni sobie swobod uywania duego majtku, kt�ry czuy maonek zgromadzi nader zapobiegliwie. Niewiecie ambicje natury cise osobistej mia ciko przypaci og�.

Nie doszo do zaklajstrowania sporu z Sapiehami. Sprzeciwi si temu Jan III, wytrwale nakaniajcy biskupa Brzostowskiego do stanowczoci Kr�l pragn najwidoczniej zwycistwa, a nie pakt�w obowizujcych do jutra. Chcia raz jeszcze uy ora, kt�rym przed wypraw wiedesk sterroryzowa opozycj - wezwa na pomoc szable szlacheckie. Doprowadzeni do rozpaczy pospolitacy litewscy sami ju si do nich rwali. Koroniarzy musiaby kto wezwa do czynu i poprowadzi. onierz sapieyski rujnowa folwarki nad Niemnem, Wili i Niewia, lecz nie nad Wart czy Pilic. . W kwietniu 1696 roku Wojciech Kazimierz Rezler, profesor Akademii Krakowskiej, medyk i botanik monarszy, wybra si do Oomuca. Wi�z starannie spisane i zaprzysione orzeczenia lekarzy krajowych, dotyczce stanu zdrowia Jana III. Mia je pokaza jakiej znakomitoci czeskiej i zasign jej opinii. Wypada do optymistycznie. Na dworze polskim zapanowao przekonanie,

271

e „sama natura salwuje zdrowie, zna, e jeszcze potrzebne ojczynie".

Kr�l wyrywa si ze stolicy na Ru, a ju przynajmniej do Wilanowa. Urga lekarzom za to, e poprzednio chcieli go wysa do odlegych cieplic, a teraz wzbraniaj kr�tkiej wyprawy. le si czu w ciasnocie warszawskiej, potrzebowa przestrzeni, tchu. Wiziony przez chorob w czterech cianach, rad siadywa przy oknie, by chocia popatrze w szeroki wiat.

Postawi na swoim i znalaz si w Wilanowie. 17 czerwca 1696 roku kaza rano wynie si w krzele do ogrodu. Przebywa tam do poudnia, oglda i wcha rozmaite roliny, kt�re poleca sobie przynosi. Po obiedzie znowu zasiad w parku, ociay, niemal bezwadny. Rycho poczu sabo i powr�ci „na pokoje". O sz�stej wieczorem przyszed atak apoplektyczny, nieprzytomne ciao zsuno si z �ka na podog. Ksidz natychmiast udzieli panu ostatniego namaszczenia, do trzewienia rzucia si „okrutna kupa ludzi" dworzanie, dostojnicy wiksi i mniejsi, lekarze. Wod i w�dkami zlewano gow i pier, nacierano sol wargi i nozdrza.

Po godzinie kr�l ockn si, „ryczc jako w�", odzyska przytomno, lecz nie pamita faktu wasnego zasabnicia. „Ja?" - zapyta zdziwiony, kiedy kto nazwa go artem sprawc paniki.

Wigor powraca. Przez dwie godziny Jan rozmawia z otoczeniem, kaza gotowa jedzenie, zoci si na medyk�w i pokojowca, zamachn si nawet na niego. Rafa Leszczyski zapragn jednak dowiadczalnie stwierdzi popraw: „prosi o podanie rki, aby m�g zrozumie si jego. Poda rk, ale ju mierteln w ujciu zdrowej pokaza."

Ksidz wyspowiada pomazaca, lecz z wiatykiem przyj nie zdy. Jan III zmar okoo godziny dziesitej wieczorem. O trzeciej nad ranem biskupi przewieli ciao karet do Warszawy, na zamek. W dzie przybya tam wdowa w asycie licznych senator�w oraz ich on.

Sp�r pomidzy matk a znienawidzonym przez ni pierworodnym zacz si zaraz. Jakub kaza opiecztowa skarbiec koronny, lecz przeprosi za to przebywajc jeszcze w Wilanowie rodzicielk. Uzasadnia swe postpowanie koniecznoci sporzdzenia inwentarza. Obydwoje jednoczenie mniej wicej, lecz kade z osobna, oczywicie, wysali do sprzyjajcych os�b proby o niezwoczne zajcie zamku i skarbca w �kwi.

Mrok i niesawa zapanoway natychmiast po zgonie ostatniego wadcy suwerennej Rzeczypospolitej, jednego z najbardziej zasuonych ludzi naszych dziej�w.

Jan III nie zdoa opanowa Prus Ksicych ani kraj�w zadniestrzaskich.

272

Nie zreformowa ustroju. Nie osign, sowem, adnego z cel�w, przekraczajcych moliwoci oraz siy dotknitego rozkadem politycznym pastwa. Wykona t tylko prac, w kt�rej nikt inny zastpi go nie m�g. Tak si szczliwie zdarzyo, e nasza niemiosierna historia oszczdzia dow�d rzeczowy tej prawdy. Aby go obejrze, trzeba pojecha do Szczuczyna, zwanego potocznie raz omyskim, to zn�w Biaostockim.

Wspomina o nim Potop, jako o miejscu postoju chorgwi laudaskiej. Wzmianka Sienkiewiczowska nie naley do obszernych i zbytnio pochlebnych, jest za to cisa:

�w Szczuczyn uchodzi za miasto, ale nim nie by rzeczywicie, ani nie mi bowiem jeszcze wa�w, ani ratusza, ani sd�w, ani kolegium pijarskiego, kt�re dopiero za czas�w kr�la Jana III powstao, a dom�w szczupo i wicej chaup ni dom�w, kt�re tylko dlatego miastem si zway, e w kwadrat byy pobudowane tworzc rynek, niewiele zreszt mniej botnisty od stawu, nad kt�rym miecina leaa.

Rynek ju naprawd miejski jest tam bardzo obszerny, wytyczony regularnie. Szeroka, lejkowato rozchylajca si ulica celuje w sam rodek wyniosoci, podugowatego wzg�rza niczym naturalny wal ograniczajcego miasteczko. Grzbiet wzniesienia zajmuj budowle. Jest to jeden zwarty zesp� gmach�w, zwr�conych frontem ku rynkowi. Porodku koci� zupenie, do zudzenia, przypominajcy ten, kt�ry stoi w Warszawie przy ulicy Miodowej, jako votum dzikczynne za zwycistwo pod Wiedniem. �w szczuczyski sprawia jednak znacznie silniejsze wraenie. Wznosi si wysoko, g�ruje nad miastem, okolic i odczuciami przechodnia. Wymow akordu g�wnego wspieraj dwa idealnie z nim zharmonizowane tony dodatkowe.

Z obu bok�w wityni wyrastaj symetryczne skrzyda, pitrowe gmachy klasztorne. Ich bliniacze wiee wieczyy kompozycj. (Uy naleao czasu przeszego, bo historia oszczdzia jedn tylko. Kaleki bastion drugiej czeka na odbudow.)

Dawni obywatele Szczuczyna mieli ongi po drugiej stronie swego miasta jeszcze jeden architektoniczny zwornik panoramy. By nim zamek od wieku ju nie istniejcy.

Szczuczyn to samiutekie pogranicze Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Nie chce si wprost wierzy, e w tej zapadej stronie mogo u schyku XVII wieku wyrosn a takie „zaoenie urbanistyczne". Tw�rc i dobrodziejem miasta by nieraz ju wspominany Stanisaw Antoni Szczuka, sekretarz Jana III, jeden z najrozumniejszych i najlepszych ludzi epoki. Ufundowa w Szczuczynie konwikt dla dziewczt. Pierwszy w Rzeczypospolitej!

273

Szczuczyn to pamitka po czasach, kt�rych treci bya nie tylko anarchia magnacka, lecz take dwiganie si kraju z ruin, leczenie ran. Data fundacji miasta i kocioa jest wymowna, a w ponurym owietleniu dziej�w p�niejszych take tragiczna. Rok 1692.

Sawa onierska usaa hetmanowi Sobieskiemu drog do tronu. Jan III, kr�l-wojownik, odumar pastwo o zabezpieczonych granicach. Zdziaa to, co leao w moliwociach wodza, a ponadto i to, czego dokona m�g tylko nie lkajcy si moralnej odpowiedzialnoci monarcha. Odepchn, wykrwawi Turk�w, za cik cen zawar pok�j z carem. Osaba, zanarchizowana, atakowana od wewntrz przez wasnych magnat�w Rzeczpospolita moga jednak trwa, bo nikt jej doranie od zewntrz nie zagraa. Zabytki Szczuczyna wiadcz, e „trwa" znaczyo take: dwiga si, skupia siy materialne. Na skromny, prowincjonalny spos�b... nawet zakwita. Aeby tak uplanowa miasto, trzeba byo przecie wzrostu kultury, potrzeb i wymaga.

Historia powiedziaa swoje sowo. Poprawa na wielk skal nastpi moga nie wczeniej, a wr�d samych magnat�w, kleru oraz szlachty pojawili si liczni ludzie rozumiejcy potrzeb reformy, mylcy i wiatli. Rzeczpospolita doczekaa tej chwili, lecz ju jako pastwo zalene.

Suwerennoci pozbawi nas nie wr�g wcale, lecz sojusznik w wojnie, rozpocztej wkr�tce po zgonie Jana III dla cel�w wrcz • sprzecznych z myl kr�la, kt�ry chcia przymierza ze Szwecj.

Nie mona bra pozor�w za prawd. Ksik o niepodlegej Rzeczypospolitej Obojga Narod�w naley wic zakoczy na chwili zgonu jej ostatniego prawdziwego suwerena. Kr�la, kt�ry walczy musia z rodzimymi kr�lewitami, lecz nie sucha obcych ambasador�w.

Gdyby losy umieciy indywidualno Jana III wr�d bardziej sprzyjajcych okolicznoci, moe dziejom naszym przybyby trzeci tytu Wielkiego.

Warszawa 1965- 1966

274

RZECZPOSPOLITA NA R�WNI POCHYEJ

Janusz Tazbir

Esejowi przysuguj te same prawa, jakimi si cieszy dramat, poezja czy powie.

Pawe Jasienica w Posowiu do Polski Jagiellon�w.

Historyk przystpujcy do oceny eseistyki Pawia Jasienicy czyni to z niejak obaw. Ze wzgldu na cikie koleje losu, jakie autor Rzeczypospolitej Obojga Narod�w przeywa, wszelkie krytyczne uwagi pod adresem jego pisarstwa mog, wbrew intencjom recenzent�w, mie okrelony podtekst polityczny. Przez kilkanacie lat, kt�re upyny od daty wydania ostatniej ksiki Lecha Beynara, sta si on zar�wno klasykiem naszego eseju jak i obiektem uwielbienia szerokich rzesz czytelniczych. Brak akceptacji tych czy innych jego tez moe lacno zosta zrozumiany jako dalszy cig godnej potpienia nagonki, kt�rej ofiar pad w roku 1968. W najlepszym za razie poczytany za przejaw zazdroci ze strony historyk�w: podzc nudne acz uczone „cegy" nie s w stanie strawi faktu, i dziea Jasienicy sprzedaje si wycznie spod lady, a na „czarnym rynku" ksiki osigaj wrcz zawrotne ceny. W krytycznym stosunku do jego pisarstwa moe si wic uzewntrznia stale Polakom przypisywana zazdro, poczona z niechci do wszystkiego, co oryginalne, tw�rcze i wyrastajce ponad szablonowy, przecitny standard. A takie wanie cechy nosi cykl ksiek tego autora, powiconych dziejom Polski od wieku X po XVIII.

O sukcesie tw�rczoci Jasienicy zdecydowao wiele czynnik�w, od oczywistych po takie, kt�re wolno uzna za dyskusyjne. Do oczywistych naley bez wtpienia zaliczy patriotyzm oraz emocjonalne zaangaowanie, bijce z kadej niemal karty jego esej�w. Tadeusz Manteuffel, czowiek, kt�ry by sumieniem polskiej historiografii, powiedzia kiedy, i z wielu jej powojennych dzie bije ch�d, dystans a nawet swoista niech wobec historii ojczystego kraju, co w konsekwencji sprawia wraenie, jakby byy pisane w kt�rej z wrogich nam stolic. Czytajc Rzeczpospolit Obojga Narodom nie mamy wtpliwoci, i autorem tej trylogii by kto mieszkajcy nad Wis, silnie zwizany z dziejami swej ojczyzny, czowiek nie umiejcy pisa bez pasji nawet o bdach popenianych przez Jagiellon�w.

Kolejnym atutem Jasienicy, kt�ry zapewni mu trwae miejsce w czytelniczej pamici, by styl pisarski, nawizujcy wyranie, do literatury piknej lub - jeli kto woli - do najlepszych tradycji historiografii polskiej ubiegego stulecia. Zdania: „Kwiecie stepowym, czarnomorskimi limanami i namokym w wodzie drewnem czajek woniejcy

275

tytu ataman pochodzi od pludrackiego: Hauptmann", nie powstydziby si nawet Sienkiewicz (do bohater�w Ogniem i Mieczem czy Potopu Pawe Jasienica czsto si notabene odwouje). Podobnie zreszt, jak aden chyba z wsp�czesnych nam historyk�w nie odwayby si rozpocz swej pracy od s�w: „Po g�wnej komnacie urawickiego dworku przechadza si wolnym krokiem, zatopiony w mylach, dziedzic wioski i szlachcic ziemi przemyskiej [...]. Blada twarz zdradzaa lady licznych bezsennych nocy, wewntrznych walk i niepokoju; ciao mimo ciepego okrycia przejmoway dreszcze." A tak wanie rozpoczyna si pikny esej Aleksandra Bruecknera traktujcy m.in. o maeskich perypetiach Stanisawa Orzechowskiego.

Stylem nawizywa Jasienica do tych tw�rc�w dziewitnastowiecznej prozy historycznej, kt�rzy jak J�zef Szujski, Karol Szajnocha czy, w pocztkach naszego ju stulecia, Wadysaw oziski, nie stronili r�wnie od poezji, dramatu i powieci historycznej. I nie tylko stylem: podobnie jak historiografia tamtej doby take i on preferuje wyranie dzieje polityczne, w tych za najwicej wydaj si go interesowa motywacje dziaa wybitnych postaci. Histori widzi jak wielki dramat w szekspirowskim stylu, rozgrywajcy si na olbrzymiej scenie, kt�ra sigaa od Odry po Dniepr. I podobnie jak u Szekspira, r�wnie i tu na plan pierwszy wysuwaj si kr�lowie. O wiele rzadziej siga akcja do dwor�w szlacheckich czy do chat paszczynianych chop�w. Przeszo widziana przez pryzmat wybitnych jednostek to bya nowo, zdolna w pidziesitych i szedziesitych latach naszego stulecia podbi bez reszty serca czytelnik�w. Karmieni problemow wizj dziej�w, zanudzani tasiemcowymi wykadami o bazie, siach wytw�rczych i stosunkach produkcji, nkani ksikami na temat ucisku feudalnego, z wypiekami na policzkach musieli czyta eseje, w kt�rych po dawnemu zakrty dziejowe Rzeczypospolitej by wizane z decyzjami wadc�w. Nawet dzi, gdy na rynku ksigarskim pojawiy si liczne, mniej lub bardziej udane, biografie a dwa kolejne wydania Pocztu kr�l�w i ksit polskich przeleciay i zniky z szybkoci meteoru, zapotrzebowanie na tak wanie wizj narodowej przeszoci bynajmniej nie zmalao. Jej atrakcyjno podnosio jeszcze umiejtne przetykanie wykadu anegdot czy jdrnym szczeg�em obyczajowym.

Atut tego typu pisarstwa polega na jego tradycyjnoci, w dobrym zreszt sowa tego rozumieniu. Nowatorstwo metodologiczne, wprowadzane u schyku lat czterdziestych, nie zawsze najbardziej fortunnymi metodami, kojarzyo si z naciskiem politycznym. Ponadto (zaryzykowabym tu nieco heretyck tez) ludzie doroli, a oni wanie stanowili lwi cz czytelnik�w Pawia Jasienicy, w gruncie rzeczy nie s tak bardzo spragnieni, jeli chodzi o wizj przeszoci, uj nowych czy wrcz nowatorskich. Jeli ju czego poszukuj, to umocnienia si w tym obrazie historii Polski, jaki przedtem posiadali. Ksztatoway go za nie podrczniki czy programy szkolne lat pidziesitych, lecz tradycja historyczna urabiana przez dom, wielkie - i cakiem rednie malarstwo narodowe, przede wszystkim za przez dziewitnastowieczn powie o przeszoci, masowo wznawian w latach Polski Ludowej. I jeli nasi czoowi historycy raz po raz ubolewaj, i z powojennych ustale tak niewiele przenikno do wiadomoci spoecznej, to przyczyny naley upatrywa r�wnie w edycjach powieci Sienkiewicza, Kraszewskiego czy T.T. Jea, stanowicych jake fascynujc i trudn do pokonania konkurencj. Zar�wno dziki stylowi, jak i poprzez sam tre wykadu Pawe Jasienica nawizywa do tej wanie beletrystyki historycznej.

276

Kontakt z czytelnikami zawdzicza jednak nie tylko wiernoci wobec pewnego typu tradycji, ale i swej ywej reakcji na wsp�czesne wydarzenia polityczne. Jeli zosta znakomitym eseist historycznym, to m.in. dlatego e nie m�g si w peni i swobodnie wypowiedzie jako publicysta polityczny w wielkim stylu. I tak wanie, jak najbardziej aktualn, publicystyk jest przetkana (czy jeli kto woli podszyta) jego trylogia: Srebrny wiek, Calamitatis Regnum, Dzieje agonii. W tych wanie dzieach raz po raz syszymy echa zawiedzionych nadziei, kt�re wiat polskiej inteligencji wiza z padziernikowym przeomem. Tryptyk Jasienicy powstawa w naadowanym polityczn elektrycznoci schyku lat szedziesitych. I kt� bez znajomoci wydarze roku 1968 zrozumie na przykad uwagi autora dotyczce opakanych skutk�w, jakie przynosi ze traktowanie przez wadze intelektualist�w, czy odbierze ze zrozumieniem tak oto refleksj: „Nie kady zdolny jest poj, jak niesychanie wan, poyteczn rol gra w pastwie legalna, granic prawa przestrzegajca opozycja." Podobnie zreszt, jak bez znajomoci polskiej „wojny domowej" lat 1944-1947 nie spos�b zrozumie wszystkich podtekst�w i aluzji, jakimi zostaa utkana ksika tego autora o Wandei, kt�ra dopiero w roku 1983 doczekaa si pierwodruku na amach „ycia Literackiego". Pod tym wzgldem tw�rczo Jasienicy nasuwa analogie z powojenn powieci historyczn, r�wnie nie woln od aktualnych odniesie i uwarunkowa (o czym pisaem w grudniu 1980 r. na amach warszawskiej „Kultury").

To, co podoba si czytelnikom, z satysfakcj odbierajcym pogld, i „wprzenie kraju w sub nieosigalnych a totalnych utopii" przynosi zawsze jak najbardziej katastrofalne skutki, nie moe zyska akceptacji historyk�w. R�wnie bowiem i skutki modernizacji dziej�w nie zawsze bywaj pomylne dla ich zrozumienia. Nasuwa si mianowicie pytanie, czy uzasadnione jest m�wienie o totalitaryzmie i totalitarnej ideologii (Jasienica uywa wyrae: totalizm i totalna) w odniesieniu do epok wczeniejszych. W Rzeczypospolitej Obojga Narod�w tymi wanie sowy bywa, i to w spos�b stay oraz czsty, okrelana doktryna polskiej kontrreformacji. Dw�ch jezuickich doradc�w Zygmunta III Wazy, mianowicie Piotra Skarg i Fryderyka Bartscha (w tekcie mylnie: Bartcha) autor nazywa „komisj ideologiczn", a tezy zwolennika silnej wadzy monarszej Krzysztofa Warszewickiego (1598) por�wnuje wrcz do instrukcji, jakie Adolf Hitler wyda swym generaom w przeddzie inwazji na Polsk. „Wszystko ju byo", rzek Ben Akiba, ale czy plan pozyskania Rosji dla katolicyzmu mona naprawd okreli jako „totaln utopi"? Por�wnania takie bez wtpienia przybliaj suchy wykad historii, suc zarazem pitnowaniu totalitaryzmu na bezpiecznym (bo strawnym cenzuralnie) przykadzie polskiej kontrreformacji. Szeroki pomost do czytelnika, jaki wzni�s Jasienica w swej piknej trylogii, m�gby si chyba bez tej belki doskonale obej. To samo da si powiedzie o moralizatorstwie, nieustannie towarzyszcym wykadowi. Historykowi kontrreformacji, skoro ju o niej bya mowa, przypominaj si tu nauki, w kt�re Piotr Skarga zaopatrzy kady ze swych, r�wnie pikn polszczyzn pisanych, ywot�w witych.

Nauki te skadaj si z dw�ch nurt�w. Aluzjom politycznym towarzysz bowiem prawdy na pograniczu truizm�w, w rodzaju: „adna reforma [...] nie urzeczywistnia si nigdy i nigdzie sama bez udziau ludzi wiadomych celu i umiejcych dziaa skutecznie" czy „Samodzielno w polityce zagranicznej to jeden z zasadniczych atrybut�w pastwa suwerennego." Wr�d tych aforyzm�w znajdujemy sporo uwag r�wnie i pod adresem historyk�w,

277

kt�rym autor ma m.in. za ze, i piszc o pierwszej wolnej elekcji (1573) dopatruj si w przekupstwie czynnika, kt�ry rozstrzyga o jej wynikach. „Wtpliwe, czy traktowana w ten spos�b historia stanie si mistrzyni czyjegokolwiek ycia." '

Czy jednak Klio moe w og�le sta si magistra vitae, skoro we wszystkich trzech tomach Rzeczypospolitej Obojga Narod�w stale czytamy o irracjonalizmie dziej�w, ich sprzecznoci z wszelk logik, stawaniu historii na gowie, nieistnieniu „jakich rozumnych praw historii". Ksztatuj j bdy ludzkie, „irracjonalny czynnik szczcia", przede wszystkim za lepy przypadek, zwany inaczej trafem lub losem. „Los, suzeren dziej�w", ten w r�nych jzykowo wiariantach powtarzany aforyzm, m�gby stanowi motto wszystkich trzech ksig Pawia Jasienicy. Daremnie wic „uczeni w pimie" staraj si ustala zwizki przyczynowo-skutkowe, dopatrywa si prawidowoci procesu dziejowego, okrela jakie og�lne reguy rzdzce histori. W istocie bowiem pena jest ona „niedocieczonych zagadek", a „wobec tajemnic obowizuje pokora".

Jake wiele, zdaniem autora, wydaje si zalee nie od splotu wielu skomplikowanych czynnik�w, kt�re historycy mozolnie analizuj, lecz od przedwczesnej mierci jednego z monych tego wiata. Ju w Ostatniej z rodu Pawe Jasienica sugerowa, i losy dawnej Polski potoczyyby si zgoa inaczej, gdyby pierwszy m Barbary Radziwi�wny, wojewoda Stanisaw Gasztod, poy duej. Wtedy to bowiem Zygmunt August, jak mona si domyla, pojby za on zdrow kobiet, co umoliwioby dalsze rzdy dynastii Jagiellon�w. Niestety! „Los rzuci na st� dwa atuty, do kt�rych wycznie on ma prawo. mier i mio. Cen gry ponie mia og�, historia wielu narod�w." Rozwaania tego typu towarzysz caemu wykadowi historii; w Rzeczypospolitej Obojga Narod�w czytamy wic, e gdyby Stanisaw Koniecpolski (zmary 1646) nie zaywa konfortatyw dla wygodzenia modej onie, to moe inaczej potoczyyby si losy wojny polsko-kozackie j, jaka wybucha w dwa lata p�niej.

Jedni umierali przedwczenie, inni nie potrafili odej w por z tego wiata. Gdyby na przykad ju w r. 1683, a wic gdy Jan III znajdowa si- u szczytu chway, „dobroczynna apopleksja wybawia go od przyszych mk", w�wczas Jakub Sobieski miaby wszelkie szans na koron. Ten za, jaki by, taki by, ale y do roku 1737, co pozwolioby na wyeliminowanie „z naszych dziej�w Augusta II, kt�rego zbrodnia polityczna zgubia pastwo". Wyraajc al, i w roku 1587 tron przypad Wazom a nie Zamoyskiemu, Pawe Jasienica pisze, e w ten spos�b nie doszo do powstania staej dynastii. Ot�, jeeli ju mamy bawi si w podobne rozwaania, naleaoby przypomnie, e r�d „wielkiego hetmana" wygas na jego wnuku, a pierwszym mu Marysieki. Nieprawd jest wic, jakoby potomkowie Jana yli po dzi dzie.

Od dynastii Zamoyskich (czy Sobieskich) na tronie polskim mogaby si zreszt zaczyna nastpna z powieci Teodora Parnickiego, kt�ry jedn ze swych ksiek powici, jak wiadomo, przypuszczalnym losom Kr�lestwa Polskiego po zwyciskim powstaniu listopadowym (Muza dalekich podr�y). Podobnie zreszt kt�ry z powieciopisarzy nie przyjmie z entuzjazmem innej sugestii Pawa Jasienicy, a mianowicie, e u genezy szedziesicioletniej wojny polsko-szwedzkiej (1600-1660) leao m.in. porzucenie przez Zygmunta Waz narzeczonej, Krystyny z Holsztynu. Polubiwszy Karola Sudennaskiego urodzia (1594) Gustawa Adolfa, kt�ry p�niej tak bardzo mia si nam da we znaki.

278

Albowiem ,,pasje ciarnej kobiety mog si przyczyni do uksztatowania cech jej podu". Z ona odtrconej niewiasty przyszy dow�dca by w stanie wynie „wrodzon zacieko, predyspozycje do dziaa zaczepnych".

Wymi�tszy izb dziej�w z pajczyny domniemanych prawidowoci Pawe Jasienica nie postawi u ich steru wycznie lepego losu czy „igraszek trafu i mioci". Do nieoczekiwanie bowiem sformuowa swe wasne prawo, jakie miao rzdzi histori Polski co najmniej od XVI wieku. A wyraa si ono w regule mile brzmicej dla uszu kadego obywatela, niezalenie od epoki, ustroju i szerokoci geograficznej, pod kt�r jest pooona jego ojczyzna. A mianowicie, i w dawnej Rzeczypospolitej nieudolnymi byli rzdzcy: o ich z wol, indolencj, a nawet gupot polityczn, graniczc chwilami ze zbrodni, rozbijay si wszelkie denia poddanych do poprawy losu. Rzdzcy, to znaczy dynastie Jagiellon�w i Waz�w (a potem Wettyn�w), kt�rym w tym niecnym dziele przychodz w XVII wieku w sukurs magnaci. Zaledwie na czas panowania Stefana Batorego ustaa „ta sama koomyjka: wadza przeszkadza tym, kt�rzy chc spoeczestwo naprawia". To tron i dw�r wpychay kraj w anarchi. „I ona [wadza] zawioda, a nie narody Rzeczypospolitej, traktowane przez swych monarch�w jako przedmiot rzdzenia lub nawet przetargu." Najbardziej wydaje si autor nie cierpie trzech kolejnych Waz�w, kt�rzy, jego zdaniem, zdradzali Rzeczpospolit „niekiedy politycznie, moralnie bez przerwy". Za ich to spraw Polska i Litwa wkroczyy w „atrium mortis naszych dziej�w".

Jak ju wspomniaem, Jasienicowa opowie o rozoonym na dwiecie lat konaniu Pierwszej Rzeczypospolitej ma w sobie co z tragedii szekspirowskiej. Z t jednak r�nic, e autor Hamleta przyznawa niekt�rym wadcom zdolno do zbawiennej metamorfozy (exemplum hulaszczy i lekkomylny ksi Henryk przeksztacajcy si w rozumnego kr�la Henryka IV), gdy tymczasem wszyscy Wazowie (o Sasach ju nie wspominajc) graj w tej polskiej tragedii narodowej od pocztku do koca rol li tylko „czarnych charakter�w". Wypadnie si oczywicie zgodzi z twierdzeniem, i duby smalone plot ludzie o wszystko oskarajcy nar�d szlachecki, dla kt�rych g�wnym winowajc jest „charakter narodowy, skaony wrodzon skonnoci do anarchii, a pozbawiony zdolnoci organizatorskich". Takie oskarenia formuowali (i formuuj nadal) raczej jednak publicyci czy autorzy esej�w, nie prowadzcy wasnych bada r�dowych. Wr�d historyk�w natomiast znikom cz stanowi ludzie wierzcy w fetysz owego charakteru, kt�ry by przez wieki nie ulega adnym zmianom. Co nie znaczy, i s oni skonni przyj w zamian tez o trzech kolejnych dynastiach, w niecny spos�b demoralizujcych patriotyczn i poczciw szlacht. Zdaniem Jasienicy warstwa ta na pr�no usiowaa zaszczepi w swych wadcach trosk o dobro wsp�lnego pastwa.

Cho ze szlachty zdjto ju wiele pseudonaukowych kltw i uprzedze, to jednak trudno zaprzeczy, i w miar sabnicia wadzy monarszej coraz wiksza cz wsp�odpowiedzialnoci za losy Rzeczypospolitej spadaa wanie na posiadaczy tarcz herbowych. Tadeusz Boy-eleski napisa by kiedy, e dla sformuowania niesusznej tezy wystarczy par zda. Natomiast aby j sprostowa, potrzeba kilkunastu stron. Poniewa nie zmieciyby si one w granicach naszych rozwaa, pragniemy jedynie zwr�ci uwag na fakt, i ustr�j Rzeczypospolitej zosta ju w okresie pierwszego bezkr�lewia skrzywiony (przez artykuy henrykowskie), kiedy to przecie na jej tronie nie zasiada aden wadca.

279

Psuto nastpnie ten ustr�j zar�wno w trakcie kolejnych interregn�w, jak i w wyniku ostrych konflikt�w z wadcami, kt�re doprowadzay do coraz dalej idcych ogranicze ich uprawnie. Historycy do dzi nie odpowiedzieli na pytanie: jak to si stao, e nar�d szlachecki tak wczenie utraci energi, kt�ra cechowaa go jeszcze w „zotym wieku", by utkn w pasywnoci, skrajnym konserwatyzmie i zdecydowanej niechci do naprawy psujcej si machiny pastwowej. Bye to „zawr�t gowy od sukces�w", uzasadnione skdind obawy przed przeniesieniem si do nas rozkwitajcego w innych krajach absolutyzmu, „przekarmienie" wolnoci, zwizane z przekonaniem, i o nic wicej ponad to, co ju uzyskano, nie warto i nie naley zabiega? W kadym razie nad rozumnym osdem rzeczywistoci coraz bardziej brao g�r przekonanie sformuowane ju przez Stanisawa Orzechowskiego: „Polska zewszd doskonaa jest tak, i jej nic przyda ani uj nikt nie moe."

Gubicy si w wtpliwociach i sprzecznej nieraz wymowie r�de historyk z pewn zazdroci, przyzna to musz, wertuje dziea, w kt�rych wszystko jest a tak jasne. A czytelnik, niezalenie czy to bdzie mowa o rzdach ostatniego z Jagiellon�w, pierwszego z Waz�w czy Augusta II Sasa, stale napotyka ten sam pogld: winna grupa rzdzca, z kr�lem na czele. Ona to nie dorastaa do poziomu rzdzonych, im to monarchowie nie sprostali w patriotyzmie, ofiarnoci, w dalekowidztwie politycznym wreszcie. Mona by oczywicie postawi pytanie: skoro histori rzdzi los-suzeren dziej�w, a „urazy i pasje ciarnej kobiety" wpyny na konflikt obu narod�w, to jak w wietle tego moliwe jest obowizywanie w historii jakichkolwiek prawidowoci. I to z elazn konsekwencj, skoro przez niemal trzy wieki naszych dziej�w wadza gubia ojczyzn, kt�r jej obywatele najpierw starali si ulepszy, by nastpnie, pod wpywem demoralizujcego przykadu z g�ry, r�wnie zatraci samozachowawczy instynkt pastwowy. Tu jednak naley wzi w obron autora Rzeczypospolitej Obojga Narod�w, poniewa wytknita powyej niekonsekwencja jest tylko pozorna. Zdaniem Pawa Jasienicy wanie nasz nar�d los ju od XVI stulecia skaza na najgupsz warstw rzdzc i nawet spor�d Waz�w przypadli nam w udziale najgorsi przedstawiciele tej dynastii. Wszystko to sprawia, i jego tw�rczo naley do pesymistycznego nurtu w naszym pisarstwie historycznym.

Przed przeszo 60 laty (1918) Wadysaw Konopczyski przycza si do opinii historyk�w protestujcych przeciwko rozpatrywaniu caych naszych dziej�w „z punktu widzenia p�niejszego upadku pastwa". „Wanie Rosjanom dogadza musiay wywody pouczajce, e caa przeszo Polski skada si na katastrof." „Tymczasem podobne ujcie jest r�wnie bezwartociowe, jak gdyby kto np. wywodzi, i cala przeszo Niemiec prowadzia do Jeny (czy te do Sedanu), przeszo Francji - do Austerlitzu (albo do Waterloo). Rosji - do Potawy (lub do Cuszimy)", pisa autor znakomitych Dziej�w Polski nowoytnej. Mona oczywicie powiedzie, i adne z wymienionych pastw nie znikno z mapy Europy, jak to si pod koniec XVIII stulecia stao z Rzeczpospolit szlacheck. Istotnie, rozbiory stanowiy najwaniejsze chyba wydarzenie w jej dziejach politycznych, co nie znaczy jednak, aby i Konopczyski nie mia racji. Opisu naszych los�w, od XVI wieku poczynajc, nie naley bowiem zamienia w histori choroby, kt�ra doprowadzia do mierci pastwa.

Tak daleko Pawe Jasienica oczywicie nie idzie: trudno jednak nie stwierdzi,

280

i na kadej niemal karcie swego trzytomowego zarysu przypomina czytelnikowi o tragicznym kocu Rzeczypospolitej Obojga Narod�w. Dzieo to stanowi rejestr zmarnowanych moliwoci i nie wykorzystanych okazji: „Zamo i jego losy pokazuj, jakiej roboty w kraju brakowao. Ucz, czego nie wykonano [...] majc wszelkie moliwoci" uwag t mona odnie do caej trylogii Pawa Jasienicy. Cigle te wymienia si w niej z godnoci i nazwiska wsp�winowajc�w p�niejszych nieszcz. I jeli ostatni dynasti, jaka wychodzi stosunkowo jeszcze obronn rka spod pi�ra wybitnego eseisty, s Piastowie, to chyba dlatego, i wyganicie tej dynastii nastpio na czterysta lat przed pierwszym rozbiorem. A wic mielibymy tu do czynienia z pewnego rodzaju przedawnieniem.

Popularno tak czarnej wizji dziej�w wr�d wsp�czesnych czytelnik�w, spragnionych na og� pozytywnej oceny narodowej przeszoci oraz szukajcych w jej opisach pokrzepienia serc, musi budzi niejakie zdziwienie. Tylko czciowym wyjanieniem tej zagadki moe by nadal ywy w naszym spoeczestwie „kompleks rozbior�w". Nie byy to bowiem wydarzenia zwizane wycznie z XVIII wiekiem, lecz stanowiy zjawisko powtarzajce si i w nastpnych stuleciach. O wiele wiksze zdziwienie wywouje niesychana popularno Pawa Jasienicy w sferach kocielnych i w katolickiej czci spoeczestwa, jeli przypomnimy, i Rzeczpospolita Obojga Narod�w reprezentuje, i to bez reszty, antyklerykalny nurt naszej historiografii. Przedstawiajc epok tryumfu kontrreformacji, autor widzi w tym ruchu uosobienie wszelkiego za.. Chu sam napisaem na jej temat wiele s�w krytycznych, to jednak przedstawiaj si one do blado w por�wnaniu z zarzutami, jakie pod adresem tak zwanej reakcji katolickiej sformuowa jeden z filar�w warszawskiego KIK-u. Aby nie by goosownym, pozwol sobie przytoczy kilka najbardziej jaskrawych cytat�w: „Pod pewnymi wzgldami kontrreformacja cofaa ludzi gbiej ni w tak zwane mroki redniowiecza. U nas przynajmniej na pewno tak byo." Ona to wprowadzajc uni wyhaftowaa Kozakom sztandar ideologiczny (pod kt�rym wystpili przeciwko Polsce). Sam uni, tak sawion po dzi dzie w naszej katolickiej historiografii, Jasienica okrela jako akt, „kt�rego inaczej ni obdem nazwa nie mona". „Pionierzy kontrreformacji niszczyli u nas wielowiekowy dorobek..." „Kontrreformacja przyczynia niepowetowanych strat pastwom katolickim, Francji, Polsce i Litwie zwaszcza, zlaa zdroje ask na mocarstwa protestanckie", i tak dalej, i tak dalej.

Bronic teraz kontrreformacji m�gbym sprawia wraenie diaba, kt�ry si w ornat ubra i ogonem na msz dzwoni. Dlatego te pozwol sobie zacytowa wtpliwoci, jakimi dzieliem si ju w roku 1969 (w Polsce XVII wieku, seria Konfrontacje historyczne). Pisaem tam, i pogld obarczajcy j g�wn win za upadek kultury staropolskiej naley uzna za niesuszne uproszczenie. Nasuwa si bowiem pytanie, „dlaczego ta sama kontrreformacja nie zaszkodzia rozwojowi kultury hiszpaskiej na przeomie XVI i XVII wieku ani te francuskiej za rzd�w Ludwika XVI". Tymczasem dla Pawa Jasienicy nie ulega wtpliwoci, i w r. 1648 wir katastrof „pochon wszystko, spustoszy kraj, rozbestwi ogupionych przez kontrreformacj obywateli..." Ba, co wicej upatruje w niej jedn z przyczyn, kt�re w konsekwencji doprowadziy do rozbior�w.

Mona oczywicie przyj, i mamy tu do czynienia z daleko posunitym obiektywizmem historycznym kacym czowiekowi, kt�ry uznaje pozytywn obecno Koscioa w aktualnym yciu narodu,

281

nie zapomina i o ciemnej stronie tej dziaalnoci w minionych wiekach. Ale przecie nawet pitnowani z ambon tzw. laiccy historycy zdobywaj si na sowa uznania zwaszcza pod adresem pierwszych polskich jezuit�w, gdy tymczasem Jasienica nie dostrzega adnych janiejszych stron ich dziaalnoci. Wrcz przeciwnie, w lad za Wacawem Sobieskim win za anarchizacj ycia politycznego obcia wspomniany ju tandem: Skarga-Bartsch. Szydzi z dewocji konfederat�w barskich, a ich prorok, ks. Marek Jandotowicz, to „szaman w habicie, zaklinacz w�w, jarmarczny cudotw�rca". I jeli o Zygmuncie III pisze Jasienica z podobn pasj, co Jerzy ojek o ostatnim kr�lu Rzeczypospolitej, czyni to m.in. dlatego, e Waza pracowa dla kontrreformacji, kt�ra bez jego arliwej pomocy „nie odniosaby u nas tak gruntownego zwycistwa".

Brak miejsca sprawia, i nie moemy podj polemiki z tym cakowicie zaczernionym wizerunkiem Zygmunta III, kt�rego (czsto zreszt i z uznaniem przez Jasienie? powoywany) Wadysaw Czapliski uwaa za jednego z naszych najwybitniejszych monarch�w. Inna sprawa, i gdy czytamy stawiane temu wadcy zarzuty: zmarnowa kapita zaufania, udzielony mu na pocztku przez spoeczestwo, „najlepszych, najzdolniejszych ludzi oddala kr�l od siebie, spycha do opozycji", o sprawach dotyczcych milion�w rozstrzygao wziutkie grono zaufanych doradc�w, trudno oprze si wraeniu, i mowa tu jest raczej o wsp�czesnym autorowi pierwszym sekretarzu ni o pierwszym z Waz�w.

Jeli tw�rczo pisarska Pawa Jasienicy mimo to cieszy si wielkim uznaniem ze strony katolickiej krytyki, kt�ra - o ile nam wiadomo - nigdy nie pr�bowaa polemizowa z jego pogldami na kontrreformacj, to wolno wskaza trojakie po temu przyczyny. Po pierwsze, uwaano zapewne, i ostra krytyka totalitaryzmu, jaki mia rzekomo charakteryzowa t formacj religijn w Polsce, odnosi si do cakiem innej ideologii i odmiennej formacji spoeczno-politycznej. Po drugie, decydowaa postawa i aktualna dziaalno Jasienicy, a nie zgryliwe uwagi pod adresem dawnych prymas�w, generalna nagana jezuit�w czy potpienie lepego oddania Rzymowi, jakie miao cechowa Zygmunta III. Po trzecie wreszcie, pisarstwo historyczne tego typu mieci si doskonale w tradycji kraju, gdzie tw�rcami antyjezuityk�w o wiatowej stawie (jak Monita secreta Hieronima Zahorowskiego, 1614) byli katoliccy pamflecici. Na dziaalno Towarzystwa Jezusowego niechtnie patrzy Pawe Piasecki, autor gonej kroniki (1645), w nastpnym stuleciu ksidz Hugo Kotaj, a w czasach nam bliszych Micha Bobrzyski, jeden z czoowych przecie przedstawicieli galicyjskich konserwatyst�w oraz krakowskiej szkoy historycznej. Do jego wanie pogld�w nawizuje wielokrotnie Jasienica, wyraajc al, i tak wielki wysiek woono w zagospodarowanie Ukrainy. „A gdyby ten sam wysiek musia by dokonany w wskich ramach Korony? [...] Moe ona caa upodobniaby si wtedy do piknego Zamocia." „Poszukujc g�wnego sprawcy trzeba si way na tez, kt�ra brzmi jak blunierstwo. Nieszczcia spowodoway ogromne podboje kultury polskiej. To ona zabraa Ukrainie jej naturalnych przyw�dc�w." Kraj ten pozby si ludzi, kt�rzy mieliby „do siy materialnej i przywileju, aby wymusi szacunek dla przyrodzonych praw Ksistwa Ruskiego, awansowa go na trzeci, r�wnorzdny czon federacji".

„Chciejmy tylko na chwil pomyle, e te miliony ludnoci polskiej, ten kapita i praca, kt�remy na wsch�d popchnli, pozostay w naszych etnograficznych granicach,

282

jak odmienn kolej byby obra wewntrzny nasz rozw�j" - pisa Micha Dobrzyski, r�wnie niechtny Zygmuntowi III. Autor Srebrnego wieku idzie o wiele dalej, nazywajc kr�la wrcz zbrodniarzem i przestpc politycznym. W zwizku z tym przypominaj si sowa napisane niedawno przez Emanuela Rostworowskiego w obronie Stanisawa Augusta Poniatowskiego: „Zniesawienie i pom�wienie maj ten sam walor etyczny w odniesieniu do czowieka wsp�czesnego, jak postaci sprzed 200 lat, tyle tylko, e w tym drugim przypadku poszkodowany nie moe wej na drog procesu sdowego."

To, co powiedzielimy poprzednio, nie oznacza, i wielu tez zawartych w trylogii Pawa Jasienicy historyk nie moe uzna za suszne. Kademu badaczowi dziej�w „pastwa bez stos�w" musi na przykad trafi do przekonania jake trafne sformuowanie, i swoboda myli, sowa i sumienia penia w Rzeczypospolitej XVI wieku rol „pastwowego wyznania wiary". To samo da si powiedzie o wystpujcym u Jasienicy ubolewaniu, e Ukraina nie staa si we waciwym czasie trzecim r�wnouprawnionym czonem pastwa polsko-litewskiego. Tragizm tego narodu, dodajmy, polega na tym, e jego polityczna oraz intelektualna elita ulega w XVII wieku polonizacji, w XIX stuleciu rusyfikacji, a w XX czciowej eksterminacji.

Plany wojny tureckiej Wadysawa IV istotnie naley uzna za mao realne i awanturnicze, starania jego nastpcy o elekcj vivente rege za niezrczne, bo nie liczce si z polsk tradycj polityczn. Pawe Jasienica umiejtnie wykorzysta tu najnowsze osignicia historiografii, na kt�rej czoowych przedstawicieli (Czapliski, Kersten, Mciszewski, Rostworowski, W�jcik i paru innych) w wielu miejscach i nader lojalnie si powouje. Z nich te czerpie krytyczne opinie o Stanisawie Leszczyskim, niechtny stosunek do konfederacji barskiej, pochwa ostronej polityki ostatniego kr�la czy wreszcie ubolewanie, i insurekcja kociuszkowska wybucha tak bardzo nie w por. Gdyby nawet z tym kadubowym terytorium poczekano do zgonu Katarzyny, to Pawe I nie podpisaby aktu rozbior�w, a po kongresie wiedeskim, kt�ry wszystko urzdza po staremu, wr�cilibymy zapewne do granic z r. 1793. Zdaniem Jasienicy zgubi nas zbytni popiech. „Rzeczpospolit przyprawia o zgon nie anarchia wcale, lecz gorczka reformatorska, rozpalajca pastwo przez ostatnie p�wiecze jego dziej�w. Powstanie Kociuszkowskie to jej najwyszy paroksyzm" - pisa Jasienica w czerwcu r. 1968. „Forsujc reformy [...] kr�l walnie si przyczyni do wprowadzenia anarchicznej i zagroonej z zewntrz Rzeczypospolitej w stan dramatycznych wstrzs�w, z kt�rych wyaniaa si coraz to lepsza forma rzd�w, a pastwo przestao istnie" -czytamy w wydanej o dwa lata wczeniej ksice E. Rostworowskiego Ostatni kr�l Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja (Warszawa 1966). W tyme dziele znajdujemy frapujce przypuszczenie, a mianowicie e gdyby zamiast Stanisawa Augusta „zasiada na tronie jaki gnuny, ale znajcy reguy gry europejskiej, a dla spraw narodowych obojtny Sas, to moe nie mielibymy ani tak piknego wieku Owiecenia, ani rozbior�w". Dodajmy, i w okresie rewolucji francuskiej miano by zapewne wicej opor�w z detronizacj dziedzicznego w swym pastwie (Saksonii) wadcy ni z pozbawieniem korony doywotniego prezydenta Rzeczypospolitej, kt�ry osign swe stanowisko na drodze wolnej elekcji.

W przeciwstawieniu jednak do Rostworowskiego autor Dziej�w agonii nie widzi jakichkolwiek korzyci, mogcych wynikn z dalszego panowania w Polsce dynastii saskiej.

283

Najnowsze badania rzuciy zreszt i na ten okres nieco janiejsze wiato. Nie m�g ich oczywicie wykorzysta zmary w r. 1970 autor, podobnie jak i nie by w stanie usun bd�w rzeczowych, kt�re wkrady si do pierwszej edycji Rzeczypospolitej Obojga Narod�w. Tylko niekt�re z nich poprawiono w nastpnych wydaniach, r�nicych si od pierwodruku dodaniem indeks�w i skr�ceniem relacji o rzezi Pragi. Wymienianie wszystkich niecisoci byoby zbdn pedanteri, skoro - zgodnie z zaoeniami Jasienicy - esejowi przysuguj te same, co i literaturze piknej prawa. Warto tylko moe doda, i to nie Machiavelli pierwszy nazwa nasz kraj „przedmurzem chrzecijastwa". Pojcie antemurale sformuowaa ju w poowie XV wieku dyplomacja polska, a nie papieska. By to jeden z jej, jake w caej naszej historii nielicznych, dobrych pomys�w, pozwala bowiem na mobilizowanie rodk�w i moralnego poparcia przeciwko innym, nie katolickim wrogom Polski (zwaszcza za przeciw Moskwie). R�wnoczenie za Rzeczpospolita dop�ki moga, dop�ty te uchylaa si od podjcia bezporedniej walki z Turcj. I susznie pisze Jasienica, i rola przedmurza zostaa jej waciwie narzucona za rzd�w Jana Sobieskiego. A narzucio j nie papiestwo, lecz Turcy, kt�rych dalsz ekspansj naleao zahamowa pod Wiedniem, jeli nie chciano z nimi walczy u bram Krakowa.

Moje uwagi mog pozornie potwierdza opini zmarego autora, kt�ry ju w Posowiu do Polski Jagiellon�w pisa o niechci, „jak uczeni historycy darz esej oraz publicystyk", i to „zar�wno u nas, jak i we Francji". Jest ona z gruntu niesuszna, skoro w „krajach, kt�re uznaj esej historyczny poniekd za narodow specjalno, historiografia naukowa rozwija si wspaniale. Jedno drugiemu wcale nie przeszkadza." Z konstatacj t wypadnie si w peni zgodzi; sdz zreszt, i im wicej pojawia si na rynku czytelniczym r�nych wizji narodowych dziej�w, z tym wikszym poytkiem wychodzi to dla rozwoju naszej historycznej wiadomoci. Przed trzydziestu laty powierzono Instytutowi Historii PAN napisanie nowego, marksistowskiego zarysu dziej�w Polski; mia si on sta jedyn obowizujc ich wykadni, zaopatrzon w najwyszy stempel. Z projektowanej na kilka tom�w syntezy przeksztaci si w liczc ju kilka tysicy stron „powie-rzek", do dzi dnia notabene nie ukoczon (urywa si na roku 1939), w jej lustrze odbijay si zreszt r�ne fazy rozwoju i zastoju naszej historiografii. I jake dobrze si stao, e kanon owej jedynej i wzorcowej wersji przesta obowizywa. W ostatnich latach ukazao si ich bowiem naraz a kilka, obecnie za, po przeszo dziesicioletniej nieobecnoci na rynku ksigarskim, doszy do nich ponownie trzy tomy esej�w Pawa Jasienicy. To wsp�istnienie r�nych wizji naszyci dziej�w dobrze wiadczy o pluralizmie kultury polskiej. Jak te i o zainteresowaniach czytelniczych: niech kto spr�buje naby w ksigarniach, nie m�wi ju o Jasienicy, ale syntez Topolskiego (i innych autor�w), tzw. czworaczki krakowskie (J. Gierowski i inni), czy Zarys dziej�w Polski. Wszystko to s jednak ujcia mniej lub bardziej caociowe, podczas gdy przedwczesna mier nie pozwolia niestety autorowi Rzeczypospolitej Obojga Narod�w na poprowadzenie swego wykadu dalej.

SPIS RZECZY

Uwaga: numeracja na dole strony.

Sprawa czterech miesicy 7

Joannes Casimirus Rex 35

Tylko odruchy 182

O Sarmacie tragicznym 201

Janusz Tazbir:

Rzeczpospolita na r�wni pochyej 275

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Jasienica Rzeczpospolita Obojga Narodów, 3
Jasienica Rzeczpospolita obojga narodów, 1
konspekty, rozne, zadanie domowe - klasa 6 (rzeczpospolita obojga narodow)
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Rzeczpospolita Obojga Narodów ustrój polityczny
Rzeczpospolita Obojga Narodów
KSIĘSTWA I KSIĄŻĘTA W SYSTEMIE USTROJOWYM RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW
Początki Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Rzeczpospolita wielu narodow Mniejszosci narodowe i etniczne
Europa Rzeczpospolita Wielu Narodow Kłoczowski (2012)
Szlachta Rzeczypospolitej Szlacheckie Rody Obojga Narodów
AGAD Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów
rzeczpospolita obojga narod╦çw klasa6 , Marta Grzankowska
Język polski obojga narodów- wpływ języka polskiego na białoruski, MATURA POLSKI
Administracja Rzeczypospolitej Obojga Narodów
zasady ustrojowe rzeczypospolitej obojga narodow
Rzeczpospolita wielu narodow Mniejszosci narodowe i etniczne

więcej podobnych podstron