Początki Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1569 - 1587), podr., s.78 - 82, mapa w podr., s. 72
Unia personalna - związek państw połączonych tylko osobą monarchy, zachowujących od siebie odrębność, unie personalne Polski z Litwą: unia w Krewie (1385), unia wileńsko - radomska (1401), unia w Horodle (1413), unia w Mielniku (1501)
Unia realna - związek państw mających odtąd nie tylko wspólnego monarchę, ale także niektóre wspólne instytucje państwowe (np. sejm jak w przypadku unii lubelskiej) oraz część wspólnych praw (np. prawa i przywileje szlacheckie, prawa uchwalane przez sejm, zakres kompetencji monarchy)
Rzeczpospolita Obojga Narodów: nazwa państwa polsko - litewskiego (Rzeczpospolitej) począwszy od unii lubelskiej (1569), podkreślająca jego dualistyczną strukturę, czyli podział na dwie części: Korona (Królestwo Polskie) + Wielkie Księstwo Litewskie
1. Unia lubelska - unia realna Królestwa Polskiego (Korony) z Wielkim Księstwem
Litewskim, zawarta na sejmie w Lublinie w 1569 roku.
Zwolennicy unii: średnia szlachta z Korony (skupiona w ruchu egzekucyjnym), magnateria z Korony,
średnia szlachta litewska, Kościół katolicki, król Zygmunt August od sejmu w Piotrkowie w 1562 roku,
gdy zaakceptował program ruchu egzekucyjnego
Przeciwnicy unii: magnateria z Wielkiego Księstwa Litewskiego (obawia się utraty dominującej pozycji w
WKL po zawarciu unii), np. Radziwiłłowie: Mikołaj Rudy i Mikołaj Czarny
Przyczyny zawarcia unii lubelskiej:
obawa przed rozpadem związku Polski i Litwy po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów - Zygmunta Augusta (związek ten przed unią lubelską miał bowiem charakter tylko unii personalnej, oznaczało to, że jedynym spoiwem łączącym oba państwa była osoba monarchy z dynastii Jagiellonów)
dążenie ruchu egzekucyjnego do zawarcia unii
unią była zainteresowana polska magnateria dążąca do uzyskania majątków ziemskich (latyfundiów) na rozległych obszarach WKL
dążenie polskiej magnaterii i średniej szlachty do przyłączenia do Korony części obszaru WKL - a tym samym do uzyskania możliwości ekspansji gospodarczej na rozległych obszarach Wołynia, Podola i Kijowszczyzny (uzyskania i tworzenia latyfundiów), mapa w podr., s. 72
unią była zainteresowana większość szlachty litewskiej (z wyjątkiem tamtejszej magnaterii), która w wyniku unii mogła uzyskać przywileje szlachty polskiej i uniezależnić się od miejscowej magnaterii
zagrożenie WKL ze strony państwa moskiewskiego (Rosji) skłaniało szlachtę litewską do zawarcia unii realnej z Polską
dążenie Kościoła do poszerzenia strefy katolicyzmu na obszary WKL, zamieszkane przez ludność ruską wyznania prawosławnego (w 1596 zostanie zawarta unia brzeska na mocy której część Kościoła prawosławnego na obszarze Rzeczpospolitej uznała zwierzchnictwo papieża, w ten sposób powstał Kościół unicki, czyli grecko- katolicki)
Postanowienia unii lubelskiej:
utworzenie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w wyniku połączenia unią realną Korony i WKL („iż już Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nieróżne i nierozdzielne ciało, a także nieróżna, ale jedna spólna Rzeczpospolita, która się z dwóch państw i narodów w jeden lud i państwo zniosła i spoiła” )
inkorporacja do Korony części terytorium WKL: Wołynia, Podola, Kijowszczyzny (mapa w podr., s. 72)
szlachta z Korony może swobodnie nabywać dobra ziemskie w WKL, a litewska w Koronie
w wyniku zawarcia unii realnej Korona i WKL, oprócz wspólnego władcy (wspólna wolna elekcja nowego króla będącego zarazem wielkim księciem litewskim), uzyskują wspólną władzę ustawodawczą, czyli sejm, wspólne prawa i przywileje szlacheckie, odrębne natomiast pozostają wojsko, skarb i urzędy centralne (kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek, hetman)
tekst unii lubelskiej w podr., s.81
Znaczenie i skutki unii lubelskiej (kulturowo - cywilizacyjne, polityczne, religijne, społeczne):
powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, duże państwo (ustępujące w Europie powierzchnią jedynie Rosji) mocno zróżnicowane etnicznie, kulturowo, wyznaniowo i gospodarczo (rozwinięte gospodarczo i ludne Prusy Królewskie, Wielkopolska, zachodnia Małopolska, słabo rozwinięte ekonomicznie ziemie ruskie i litewskie)
dochodzi do zjawiska synkretyzmu kulturowego na rozległych obszarach RON (mocno zróżnicowanej pod względem etnicznym, wyznaniowym, kulturowym), gdzie przenikały się wpływy katolicyzmu i protestantyzmu z wpływami orientalnymi - światem prawosławia i islamu)
Rzeczpospolita stała się w XVI - XVIII wieku swoistym pomostem kulturowym między zachodnią a wschodnią częścią Europy
w wyniku dążenia Kościoła do poszerzenia strefy katolicyzmu na obszary zamieszkałe przez ludność
ruską wyznania prawosławnego, zostanie w 1596 r. zawarta unia brzeska
- następuje zjawisko polonizacji części szlachty ruskiej i litewskiej (zwłaszcza magnaterii, często wiązało się
to także z jej przechodzeniem z prawosławia na katolicyzm)
w wyniku znacznego poszerzenia obszaru państwa na wschodzie, Polska już w następnym stuleciu zostanie uwikłana w konflikty z Rosją, Turcją, Chanatem Krymskim i Kozaczyzną, tym samym zaniedba prowadzenie aktywniejszej polityki w rejonie Bałtyku i wobec zachodnich sąsiadów (np. możliwości odebrania Śląska Habsburgom w okresie wojny trzydziestoletniej)
w wyniku poszerzenia obszaru państwa na wschodzie, zdaniem niektórych historyków, Rzeczpospolita w XVII wieku będzie pełnić rolę „przedmurza chrześcijaństwa” , obrońcy świata chrześcijańskiego przed zagrożeniem ze strony islamu (turecko - tatarskim) - mit czy prawda historyczna ?
- rozpoczyna się proces gospodarczej ekspansji polskiej szlachty (zwł. magnaterii) na obszarach etnicznie
ruskich włączonych do Korony (polska odmiana ekspansji kolonialnej, porównywanej z ekspansją
szlachty hiszpańskiej i portugalskiej w Ameryce), magnateria zacznie zakładać na tych obszarach swoje
wielkie latyfundia (mapa w podr., s.64)
ekspansja szlachty polskiej na Podolu i Kijowszczyźnie wywoła konflikt z zamieszkującą tam ludnością ruską wyznania prawosławnego (dyzunici), który będzie w następnym stuleciu (XVII w) jedną z przyczyn powstań kozackich
unia wzmacnia polityczną i ekonomiczną pozycję magnaterii kosztem średniej szlachty (na przełomie XVI i XVII w. rozpoczyna się okres oligarchii magnackiej, natomiast średnia szlachta traci podmiotowość polityczną - zanika jej samodzielne politycznie stronnictwo, czyli ruch egzekucyjny)
opinia historyka prof. J. Bardacha na temat znaczenia i skutków unii lubelskiej, podr. s. 81- 82
2. Społeczeństwo Rzeczpospolitej Obojga Narodów u schyłku XVI w. - struktura społeczna
(podr. ,s.57) i narodowościowa (podr., s.80)
- 8 mln mieszkańców ( uwzględnia terytorium zarówno Korony jak i WKL, a zatem chodzi o obszar Rzeczpospolitej
Obojga Narodów od unii lubelskiej w 1569 r.)
- struktura społeczna w Koronie (czyli bez WKL) w XV- XVI w.: szlachta (10%), duchowieństwo
(0,5%), mieszczaństwo (20%), chłopi (69,5%), podr. , s.57
- struktura narodowościowa (uwzględnia terytorium zarówno Korony jak i WKL, a zatem chodzi o obszar Rzeczpospolitej
Obojga Narodów od unii lubelskiej w 1569 r.): Polacy (40%), Rusini (20%), Litwini (13%), Niemcy (10%), Żydzi (5%),
pozostałe 12 % (np. Łotysze, Ormianie , Tatarzy), podr., s. 80
3. Treści ideowe herbu Rzeczpospolitej Obojga Narodów - analiza przekazu ikonograficznego.
4. Bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta (zm. w 1572 r.). Postanowienia sejmów
konwokacyjnego i elekcyjnego w 1573 r.. Pierwsza wolna elekcja w 1573 r. (wybór na
króla Henryka Walezego)
- rola sejmików kapturowych w okresie bezkrólewia (sprawowały rządy w poszczególnych ziemiach i
województwach w okresie bezkrólewia, obradowały na zasadzie konfederacji, konfederacje kapturowe powoływały tzw. sądy
kapturowe orzekające w trybie przyśpieszonym surowe wyroki)
- spór między obozem średniej szlachty a stronnictwem magnacko - senatorskim o godność
interrexa oraz miejsce wolnej elekcji i obrad sejmu konwokacyjnego
▪ stanowisko innowierców i obozu średnioszlacheckiego: interrexem powinien zostać jej przywódca
Jan Firlej, zaś sejm konwokacyjny i wolna elekcja ma odbywać się tam gdzie średnia szlachta ma silne
wpływy polityczne (np. Lublin w Małopolsce)
▪ stanowisko obozu magnacko - senatorskiego: interrexem powinien zostać prymas Polski, zaś sejm
konwokacyjny i wolna elekcja mają odbywać się na Mazowszu, gdzie licznie mieszkająca tam szlachta
szaraczkowa jest politycznie uzależniona od magnaterii
▪ spór o godność interrexa, miejsce obrad sejmu konwokacyjnego oraz miejsce wolnej elekcji
wygrał obóz magnacko - senatorski
powołanie na interrexa prymasa Polski (pierwszym interrexem został prymas Jakub Uchański)
interrex: głowa państwa w okresie bezkrólewia (w Polsce interrexem był prymas Polski)
- zwołanie sejmu konwokacyjnego (w celu wyznaczenia czasu, miejsca i sposobu elekcji króla
ustalenie sposobu wyboru króla (na drodze wolnej elekcji i elekcji viritim)
wolna elekcja: wybór króla w Rzeczpospolitej, począwszy od 1573 r., w którym miał prawo wziąć udział każdy szlachcic, wolna elekcja miała zatem charakter elekcji viritim
elekcja viritim: elekcja króla, w której mógł uczestniczyć każdy szlachcic (zasada powszechnego udziału szlachty w wyborze króla)
ustalenie miejsca wolnej elekcji (Kamień pod Warszawą, a zatem Mazowsze), zob. opis pod il. w podr., s. 83
- przyjęcie aktu konfederacji warszawskiej (28 I 1573): zagwarantowanie swobody wyznania i
tolerancji religijnej mieszkańcom Rzeczpospolitej („pax inter dissidentes de religione”)
- uchwalenie przez sejm elekcyjny artykułów henrykowskich (17 V 1573),
artykuły henrykowskie: akt prawny określający zasady ustroju Rzeczpospolitej (określał m.in. kompetencje
króla i sejmu, potwierdzał obowiązywanie przywilejów szlacheckich oraz unii realnej Polski z Litwą), przyjęty w okresie
bezkrólewia w 1573 r., przedstawiany do zaprzysiężenia każdemu kolejnemu królowi wybranemu
na drodze wolnej elekcji, począwszy od Henryka Walezego (stąd nazwa: artykuły henrykowskie), artykuły
henrykowskie pozwalały szlachcie na wypowiedzenie posłuszeństwa królowi w razie naruszenia przez
niego zasad ustroju państwa (prawa pospolitego) lub przywilejów szlacheckich (wolności publicznej
powołano przy królu stałą radę złożoną z senatorów zwanych rezydentami w celu kontroli czy
przestrzega artykułów henrykowskich
nałożenie na króla - elekta zobowiązań określanych jako pacta conventa pacta conventa: osobiste, indywidualne zobowiązania króla wybranego na drodze wolnej elekcji, począwszy od Henryka Walezego (np. pacta conventa Henryka Walezego: spłacenie długów Zygmunta Augusta, finansowanie młodzieży szlacheckiej z rzeczpospolitej studiów na paryskiej Sorbonie,, wprowadzenie na Bałtyk francuskiej floty wojennej, wojna z Moskwą w celu odebrania j Inflant, małżeństwo z Anna Jagiellonką) osobiste, indywidualne zobowiązania króla wybranego na drodze wolnej elekcji, począwszy od Henryka Walezego
4. Elekcja Henryka Walezego w 1573 r. (koronacja w II 1574) i jego ucieczka z Polski (VI 1574) po
śmierci brata (króla Francji Karola IX)
kontrkandydaci Henryka do tronu polskiego: m.in. arcyksiążę Ernest Habsburg (budził niechęć
przeciwników absolutyzmu oraz innowierców) car Iwan IV Groźny (popierany przez szlachtę pochodzenia ruskiego w WKL)
kandydaturę Henryka wsparła Stolica Apostolska, oraz obóz średnioszlachecki na czele z Janem Zamojskim, który odrzucał kandydaturę Habsburga postrzeganego jako zwolennika absolutyzmu, początkowo kandydatura Henryka budziła opór szlachty innowierczej, która obwiniała Henryka o udział w rzezi hugenotów w Paryżu w nocy św. Bartłomieja w 1572 r.)
przyczyny ucieczki H. Walezego z Polski: uciekł z Polski po śmierci brata króla Francji Karola IX, Henryk wolał być dziedzicznym monarchą absolutnym w rodzinnej Francji niż królem elekcyjnym o ograniczonym zakresie kompetencji w Polsce (gdzie już wówczas obowiązywała zasada „rex regnat, sed non gubernat”)
5. Rzeczpospolita w okresie panowania Stefana Batorego (1576 - 1586),
sylwetka króla: opis pod il. w podr.,s.86, 87
przyczyny dążenia księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego do objęcia tronu w Polsce (doprowadzenie z pomocą Rzeczpospolitej do zwycięskiej wojny z Turcją i zjednoczenia Węgier)
podwójna wolna elekcja w 1575 r. (wybór przez obóz średnioszlachecki Stefana Batorego, wybór przez obóz magnacko- senatorski cesarza Maksymiliana II) oraz małżeństwo Batorego z Anną Jagiellonką (powołanej na króla Polski po ucieczce H. Walezego), opis pod il. w podr. , s.85
rola w państwie Jana Zamojskiego w okresie panowania Stefana Batorego (kanclerz wielki koronny, hetman wielki koronny, przywódca średniej szlachty - „trybun ludu szlacheckiego”)
nieudane dążenia Batorego do poszerzenia zakresu władzy (chciał być „królem niemalowanym”)
konflikt z magnackim rodem Zborowskich (skazanie Samuela Zborowskiego)
reformy w okresie panowania Stefana Batorego (ostatnie reformy ruchu egzekucyjnego):
▪ utworzenie sądów najwyższej instancji w rzeczpospolitej: Trybunału Koronnego w Koronie (1578) i
Trybunału Litewskiego w WKL (1581),
▪ utworzenie tzw. piechoty wybranieckiej (rekrutowanej z chłopów z królewszczyzn), opis pod il. w
podr., s.89
▪ utworzenie tzw. rejestru kozackiego (imiennego spisu Kozaków służących jako odrębna formacja wojskowa, pobierających
żołd oraz mających zagwarantowaną wolność osobistą)
▪ utworzenie sądu referendarskiego dla chłopów z dóbr królewskich
stopniowy spadek znaczenia obozu politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego) oraz wzrost znaczenia magnaterii (oligarchii magnackiej)
utworzenie Akademii Wileńskiej w 1578 r. (przekształconej z kolegium jezuickiego, ks. Piotr Skarga jako pierwszy jej rektor)
wojna Stefana Batorego z Gdańskiem w 1577 r. (przyczyny: dążenie Gdańska do uzyskania specjalnego statusu w Rzeczpospolitej i przywilejów, nieuznawanie przez Gdańsk wyboru S. Batorego na króla Polski, dążenie Gdańska do zniesienia Konstytucji Karnkowskiego), konflikt zakończył się kompromisem: Gdańsk uznał wybór Batorego na króla Polski, zniesiono Konstytucje Karnkowskiego
przekazanie (za pomoc pieniężną) margrabiom brandenburskim opieki nad chorym Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem (księciem Prus Książęcych, synem Albrechta Hohenzollerna)
wojna z Moskwą (carem Iwanem IV Groźnym) w latach 1579 - 1582
▪ przyczyny wojny: zajęcie przez Iwana IV Groźnego Połocka i części Inflant w 1563 r. (w
okresie wojny północnej) a następnie większości Inflant w 1573 r.
▪ przebieg wojny - trzy wyprawy zbrojne S. Batorego (Połock 1579, Wielkie Łuki 1580,
oblężenie Pskowa w 1581 r.), zob. obraz J. Matejki Batory pod Pskowem (il. w podr. s.87)
▪ rozejm w Jamie Zapolskim w 1582 r.: Rzeczpospolita odzyskała Połock (wraz z północno -
wschodnią częścią WKL) oraz Inflanty
6. Wolna elekcja w 1587 r. - wybór na króla przez obóz średnioszlachecki Zygmunta Wazy (uzyskał poparcie Anny Jagiellonki i
Jana Zamojskiego), wybór przez obóz magnacko - senatorski arcyksięcia Maksymiliana Habsburga
- bitwa pod Byczyną w 1588 r. (pokonanie przez Jana Zamojskiego arcyksięcia Maksymiliana
Habsburga ubiegającego się o tron polski)
- panowanie w Rzeczpospolitej Zygmunta III Wazy (syn króla Szwecji Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki)
7. Znaczenie wolnych elekcji (ocena wolnych elekcji, J. Tazbir, podr., s. 90)
- negatywna rola wolnych elekcji
▪ słaba pozycja polityczna i brak realnej władzy królów elekcyjnych ( władcy dziedzicznych monarchii
absolutnych z poczuciem wyższości postrzegali królów elekcyjnych w Rzeczpospolitej)
▪ władcy - cudzoziemcy wybrani w wyniku wolnej elekcji będą niekiedy prowadzić politykę dynastyczną
niezgodną z interesem Rzeczpospolitej (z racją stanu państwa)
▪ wolna elekcja mogła spowodować interwencję państw ościennych w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej i
ograniczać jej suwerenność
▪ niezgodna (podwójna) elekcja mogła wywołać wojnę domową między zwolennikami obu kandydatów
- pozytywna rola wolnych elekcji
▪ pozytywny wpływ pierwszych wolnych elekcji na kulturę polityczną szlachty, poczucie odpowiedzialności
szlachty za państwo i rozwój demokracji szlacheckiej
6. Rola obozu politycznego średniej szlachty w czasie kolejnych wolnych elekcji: drugiej w 1575 r. i
w trzeciej w 1587 r.
▪ w 1575 r. obóz średnioszlachecki popierał na tron polski kandydaturę Stefana Batorego, zaś obóz
magnacki kandydaturę cesarza Maksymiliana II Habsburga, królem został Stefan Batory
▪ w 1587 r. obóz średnioszlachecki popierał na tron polski kandydaturę Zygmunta Wazy, zaś obóz
magnacki kandydaturę arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, królem został Zygmunt III Waza
7. Jan Zamojski jako „trybun ludu szlacheckiego” w dobie Stefana Batorego, Jan Zamojski (kanclerz i
hetman) był ostatnim przywódcą obozu średnioszlacheckiego (ruchu egzekucyjnego), w czasie
drugiej wolnej elekcji (1575) popierał kandydaturę Stefana Batorego, w czasie trzeciej wolnej
elekcji (1587) kandydaturę Zygmunta Wazy (syn króla Szwecji Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki)
8. Ostatnie reformy ruchu egzekucyjnego w okresie panowania Stefana Batorego: utworzenie
Trybunału Koronnego i Trybunału Litewskiego (sądy najwyższej instancji w Rzeczpospolitej), piechoty
wybranieckiej (rekrutującej się z chłopów z królewszczyzn - opis pod il. w podr. s.89), rejestru kozackiego (imiennego
spisu Kozaków służących jako odrębna formacja wojskowa, pobierających żołd oraz mających zagwarantowaną wolność osobistą)
9. Przyczyny zaniku samodzielnego ruchu (obozu) politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego) u
schyłku XVI w.(za panowania Zygmunta III Wazy):
▪ unia lubelska wzmocniła polityczną i ekonomiczną pozycję magnaterii kosztem średniej szlachty (w
wyniku unii magnateria zakłada swoje latyfundia na obszarach przyłączonych wówczas do Korony i oderwanych od
WKL, mapa w podr. ,s.72) ▪ na przełomie XVI i XVII w. rozpoczyna się okres oligarchii magnackiej (dominacji magnatów w
życiu politycznym państwa), natomiast średnia szlachta traci podmiotowość polityczną - zanika jej
samodzielne politycznie stronnictwo, czyli ruch egzekucyjny
▪ ostatni przywódca obozu średnioszlacheckiego Jan Zamojski w wyniku wielkiej kariery politycznej
i znacznego powiększenia majątku z przedstawiciela średniej szlachty stał się magnatem
▪ spadek zapotrzebowania w Europie Zachodniej na zboże z Europy Środkowo - Wschodniej wpływa na
obniżenie dochodów średniej szlachty, i w konsekwencji na osłabienie jej pozycji politycznej w państwie
Słownik pojęć
bezkrólewie (interregnum) - okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy
interrex - głowa państwa w okresie bezkrólewia; osoba zastępująca króla w okresie bezkrólewia; począwszy od bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta, interrexem był zawsze prymas Polski
artykuły henrykowskie - akt prawny określający podstawowe zasady ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej (określały kompetencje króla, potwierdzały obowiązywanie wszystkich przywilejów szlacheckich), przyjęty w okresie bezkrólewia w 1573 r., przedstawiany do zaprzysiężenia (począwszy od Henryka Walezego) każdemu kolejnemu władcy wybranemu na drodze wolnej elekcji,. Królowi łamiącemu artykuły henrykowskie szlachta miała prawo wypowiedzieć posłuszeństwo (zob. rokosz)
pacta conventa - osobiste, indywidualne zobowiązania króla wybranego na drodze wolnej elekcji, począwszy od Henryka Walezego (np. pacta conventa Henryka Walezego: spłacenie długów Zygmunta Augusta, finansowanie młodzieży szlacheckiej z Rzeczpospolitej studiów na paryskiej Sorbonie, wprowadzenia na Bałtyk francuskiej floty wojennej)
elekcja - wybór na jakieś stanowisko, urząd lub godność, elekt - osoba wybrana (np. król - elekt), elektor - osoba wybierająca
wolna elekcja - każdy kolejny wybór króla w Rzeczpospolitej szlacheckiej, począwszy od 1573 r. (po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów wraz ze śmiercią Zygmunta Augusta w 1572), w którym miał prawo wziąć udział każdy szlachcic; wolna elekcja przybrała zatem charakter elekcji viritim. „wolna” elekcja, ponieważ :ma charakter elekcji viritim
elekcja viritim - elekcja króla, w której mógł uczestniczyć każdy szlachcic (zasada powszechnego udziału szlachty w wyborze króla)
pierwsza wolna elekcja - 1573 r., kolejne: 1575, 1587, 1632, 1648, 1669, 1673, 1697, 1733, ostatnia 1764.
konfederacja (confoederatio - związek) - w Rzeczpospolitej szlacheckiej związek szlachty, mający na celu realizację określonych zadań politycznych lub ochronę interesów grupowych. W konfederacji decyzje podejmowano większością głosów, w przeciwieństwie do sejmu, gdzie obowiązywała zasada jednomyślności (chyba, że sejm przybrał formę konfederacji, tj. obradował „pod węzłem konfederacji” - dotyczyło to sejmów konwokacyjnych)
np. konfederacja warszawska 1573, konfederacja szczebrzeszyńska 1672, konfederacja radomska 1767, konfederacja barska 1768-1772, konfederacja targowicka 1792
sejmiki kapturowe - sprawowały rządy w danej ziemi w okresie bezkrólewia (obradowały na zasadzie konfederacji)
sejm konwokacyjny (convocatio - zgromadzenie)- zwoływany po śmierci króla (pierwszy raz po śmierci Zygmunta Augusta) w okresie bezkrólewia, decyzje zapadały na sejmie konwokacyjnym większością głosów, ponieważ obradował przybierając formę konfederacji (obradował „pod węzłem konfederacji”)
2