24. Wpływy obce (czeskie).

DOBA STAROPOLSKA

Dawniej Słowianie żyli w izolacji od wysoko cywilizowanych ludów, a ich kultura utrzymywała się na niskim poziomie. Ożywienie wywołało:

• kontakt z Gotami;

• wielka wędrówka ludów w X-XI w., która stworzyła zupełnie nową sytuację. W tym czasie Słowianie weszli w bliską styczność z Grekami, Rzymianami, Frankami. Ich stosunki społeczne i polityczne weszły teraz w przyśpieszony rozwój.

• przyjęcie chrześcijaństwa i zorganizowanie się we własnych państwach feudalnych.

Słowiaństwo staropolskie powinno rozpatrywać się z trzech stron:

• od strony grup znaczeniowych

• od strony zapożyczeń

• od strony budowy słowotwórczej

1. okres przedpiśmienny:

- berło, cz. berla

- jedwab', cz. hedvabi

2. okres piśmienny:

• Działalność misyjna Cyryla i Metodego;

• Ze względu na mechanizm przyswojenia rozróżnić można w tym czeskim zasobie kilka rozmaitych złóż:

1. część terminów to wyrazy rodzime, które tylko zmieniły znaczenie w nowym użyciu (peklo, pol. piekło `smoła' a. `miejsce pobytu potępionych');

2. część terminów to kalki, także wyrazów staro-cerkiewno-słwiańskich (błahosłaviti, pol. błogosławić);

3. większa część to zapożyczenia - w języku czeskim podlegają one pierwszemu procesowi sławizacji

• wiek pojawienia się w polszczyźnie poszczególnych terminów chrześcijańskich jest przeważnie niepewny z powodu braku bezpośrednich świadectw. Ani najstarsze zapisy czeskie, ani tym bardziej polskie nie mogą być w tym celu wyzyskane, bo termin zapisu nie wyklucza znacznie dawniejszej obecności wyrazu w języku mówionym.

• Np. pop używany w XV w. na równi z księdzem, później ograniczony do `duchownego Kościoła wschodniego', z cz. pop, które można wynieść ze stgn. Pfaffo.

DOBA ŚREDNIOPOLSKA

Średniowieczna powaga i urok języka czeskiego przetrwały dobrze poza połowę XVI wieku, a okres zygmuntowski jest dobą nawet znacznego ich nasilenia. Dwór, duchowieństwo, profesorowie i szkoła, słowem cała góra społeczna lgnie do czeszczyzny, której znajomość w pewnej mierze staje się znamieniem wykształcenia, ogłady i wytworności. Właśnie dla tych powodów wpływ czeszczyzny jest ilościowo ograniczony, ma charakter sztuczny, literacki, nie dosięga mas. Odrodzenie wpływów czeskich w XVI w. ma swoje główne źródło w literaturze, zwłaszcza w jej polemiczno-teologicznym rodzaju z reformacją związanym. Szczególnie wśród innowierców znajduje czeszczyzna popleczników, przy czym nie bez znaczenia mógł być pobyt emigrantów - braci czeskich na ziemiach polskich.

Zagorzali szermierze czeszczyzny: Jan i Hieronim Maleccy, Rej (znajdujemy u niego wiele czechizmów, choć języka czeskiego się nie uczył, ani nim nie mówił). Przykładem wpływów czeskich są bohemizmy w Zielniku Falmirza z 1534 r., przejęte z dzieła Szymona z Łowicza „Nomenklator” z 1532 roku. Na 261 nazw roślin bohemizmy efemeryczne stanowią około 2%, trwałe 3%. Zasłużony słownikarz Mączyński nieraz posługiwał się czechizmami.

Im bliżej końca stulecia, tym wpływy czeskie były słabsze; w XVII wieku przestają w ogóle oddziaływać. Polacy coraz mocniej stają na rodzimej podstawie kulturalnej, a Czesi po bitwie pod Białą Górą w roku 1620 stracili nie tylko polityczno-państwowe znaczenie, ale też wiele swojej powagi na polu życia umysłowego (przekłady naszych pisarzy: Reja, Kochanowskiego, dokonane przez Bartłomieja Paprockiego i Jana Komenskiego).

Z powodu rozwojowej bliskości i pokrewieństwa języka polskiego i czeskiego trudno orzec stanowczo w szczegółowych wypadkach, czy pewien wyraz jest czechizmem, czy też rodzimym albo nawet pożyczką ruską. Stosunkowo pewniejsze są jeszcze te domniemane czechizmy, które rozpoznajemy na podstawie cech głosowych. Zapożyczenia wyrazowe są mniej pewne - trzeba tutaj poparcia od strony okoliczności kulturalnych, wpływów piśmiennictwa itp.

Zapożyczenia czeskie wybrane z dzieł różnych pisarzy XVI wieku - pisarze dzielili się na dwie grupy: 1) tacy, którzy z zamiłowania przejmowali liczne pożyczki, np. Jan Malecki; 2) tacy, u których czechizmów jest bardzo mało, np. Jan Kochanowski. Przykłady:

Rzeczowniki	bawełna, blesk, brana, cyl `odległość, przepaść', knieżę `książę', postata `postać'
Przymiotniki	obecny `powszechny', wodnocielny `opuchły', rzetelny, śmiertelny, upełny
Czasowniki	dłażyć `deptać, dłożyć', dobrorzeczę `błogosławię', hydzić `brzydzić', ożywać `wyczekiwać'
Przysłówki	hnet `wnet', na porząd `po kolei'
Zaimki	kolko `ile', odkud, odtamtud, sem `tu'
Spójniki	neż `niż'
Skrócone formy zaimka dzierżawczego (w czeskim języku nastąpiła konsekwentna kontrakcja tych form zaimkowych, gdy w polszczyźnie tak nie było ani nie jest).	mego, twego, swego

DOBA NOWOPOLSKA

Język ruski oddziaływał na mowę ludu i mniej wykształconych warstw miejskich na obszarach przejściowych między zwartym obszarem etnograficznym polskim i ruskim. Był to proces stary, mający swoje odbicie także w dialekcie kulturalnym. Najważniejszymi objawami wpływu ruskiego na mowę Polaków ziem południowo-wschodnich jest:

1. przeciąganie zgłosek akcentowanych z równoczesną redukcją, a nieraz i zmianą barwy zgłosek nie akcentowanych;

2. zatrata nosowego rezonansu wygłosowych samogłosek -ę -ą;

3. odróżnianie x i y;

4. wymowa w przed spółgłoską jak ł;

5. zamęt w odróżnianiu męskoosobowych i rzeczowych form w M. l.mn. rzeczowników i przymiotników oraz l.mn. czasu przeszłego;

6. zapożyczenia ruskie, np. bałakać `gadać', bidkać `narzekać', durniczka `rzecz za darmo', kuczy mi się `nudzi mi się'

---