1. Relatywizm indywidualistyczny w koncepcji Protagorasa z Abdery.

Protagoras był sensualistą, a sensualizm zaprowadził go do relatywizmu - poznanie jest względne, skoro oparte na spostrzeżeniach, bo spostrzeżenia bywają różne u różnych jednostek, postrzeganie jest odbijaniem rzeczywistości, która w takim przypadku także może być względna

Relatywizm odnosił się do

• Koncepcja umowy społecznej

• Pojęcia prawa - prawo i sprawiedliwość to pojęcia bardzo względne bo stanowiące wole ludu, prawa należy się uczyć oraz pracować nad osiągnięciem lepszych jego form, głównie poprzez dyskusję wokół oceny zastanych instytucji

• Prawa natury - jest powściągliwy względem prawa natury bo również ono jest względne

2. Jaką rolę w kształtowaniu Protagorejskiej teorii państwa odegrał relatywizm indywidualistyczny?

Wg Protagorasa państwo nie pochodzi od bogów, a jest wytworem umowy społ. ( 1 koncepcja umowy społ. ) początkowo ludzie egzystowali w izolacji, potem - niebezpieczeństwa - łączyli się w hordy - to szkoła kultury politycznej, a potem państwo

Ludzie stworzyli państwo i prawo dla własnej korzyści, nie mają więc one charakteru wiecznego, doskonałego mogą być zmienione zgodnie z wolą i interesami tych jednostek, państwo powinno być zorganizowane w sposób służący jednostce, powinno być przydatne dla rozwoju jednostki, a co a tym idzie i całego społeczeństwa, ponieważ ludzie zrezygnowali z naturalnej wolności i poddali się rygorom państwa i prawa dla własnej korzyści, państwo określa zasady współżycia, które ograniczają naturalną wolność jednostek, ustalając miarę dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości.

3. Wpływ relatywizmu indywidualistycznego na koncepcje sofistów ( na przykładzie teorii Protagorasa z Abdery, Gorgiasza z Leontinoi).

Goriasz z Leontinoi - 483-375r. p.n.e. - wpływ relatywizmu indywidualistycznego obserwujemy w reprezentowanym przez niego kierunku zwanym okazjonalizmem, twierdził on że nie ma zasad wspólnie obowiązujących cała społeczność - nie są to nawet sformalizowane i zinstytucjonalizowane reguły prawne, bowiem znacznie ważniejsze od ich przestrzegania jest uzależnienie dobrego czy złego postępowania od konkretnych okoliczności, to czy ktoś zachowa się zgodnie ze swoim interesem czy nawet interesem zbiorowości zależy od „dzielności” jednostki, dochodzi w ten sposób do obserwacji zjawiska pluralizmu moralnego, w znaczeniu funkcjonowania w tym samym czasie w danym społeczeństwie kilku różnorodnych systemów moralnych, chodzi o moralność mężczyzny i kobiety, moralność wojownika, rzemieślnika, kapłana czy lekarza.

4. Koncepcja umowy społecznej w teorii państwa sofistów.

Sofiści nie byli zgodni co do przyczyn warunkujących ustrój polityczno-prawny, jedni uzasadniali porządek prawny interesami całego społeczeństwa, inni interesami panującego, jeszcze inni państwo i prawo traktowali jako rezultat zgodnej decyzji społeczeństwa, aby zagwarantować porządek całości kosztem ograniczenia wolności obywateli.

Protagoras z Abdery był twórca umowy społecznej, twierdził, że ludzie zanim doszli do porozumienia żyli najpierw we wzajemnej izolacji, co wiązało się z różnymi niebezpieczeństwami, gdy te niebezpieczeństwa stały się zbyt nieznośne, ludzie - coraz mądrzejsi zaczęli łączyć się w hordy, one stały się szkoła nabywania kultury politycznej, by ostatecznie ludzie zdobywszy zdolności polityczne porozumieli się ze sobą, co do powołania do życia państwa, skoro zaś to państwo powstało z woli ludzi, to powinno służyć człowiekowi, a konkretnie woli większości, gdyż to ona dała początek państwu.

Trazymach zgadzał się z faktem że u źródeł państwa leży porozumienie się ludzi, twierdził jednak że zawarli je przedstawiciele mniejszości, którzy sprawując władze kierują się tylko własna korzyścią.

Wg Kalliklesa państwo i prawo powstało jedynie w interesie ludzi słabych, którzy obawiają się silnej, zdolnej i bezwzględnej jednostki podporządkowującej sobie ludzi mniej zdolnych i słabszych, jednostek taka zagraża ich bytowaniu

Alkidamas i Likofon dowodzili, że z umownego charakteru państwa wynika wolność i równość wszystkich obywateli, którzy ograniczają swe naturalne prawa dla zapewnienia wzajemnego bezpieczeństwa - kwestionują instytucje niewolnictwa jak stan naturalny, podobnie uważał Hipiasz z Elidy, który przedstawił wielką wspólnotę ludzką założoną z „krewnych współobywateli” świata.

Gorgiasz zaś twierdził, że konwencje społeczne wiążące ludzi są zależne od okoliczności miejsca i czasu.

Sofiści

Sofiści, powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.

Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).

Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.

Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację.

• nie udzielali jednoznacznej odpowiedzi jaka forma rządów jest dobra

• państwo według nich nie jest tworem sił pozaziemskich , powstało z woli ludzi

• odrzucili rozważania nad istnieniem i istotą bogów

• byli burzycielami świętych tradycji greckich

• uważali się za nauczycieli i wychowawców współobywateli, za nauki pobierali słone wynagrodzenia ku zgorszeniu konserwatystów

• uczyli jak przemówienie najsłabsze uczynić najsilniejszym

Przedstawiciele:

Protagoras z Abdery

• V w. przed Chr. - ojciec sofistów, twórca relatywizmu społecznego

„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy: tych, które są, że są , tych , których nie ma, że nie ma

• relatywizm indywidualistyczny - człowiek jest miarą wszechrzeczy, człowiek jest jedyna miara instytucji społecznych. Wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi , to porozumienie ludzi , a nie natura decyduje o biegu rzeczy.

• Antropocentryzm - człowiek jest wartością samą w sobie

• Indywidualizm - jest punktem odniesienia do Relatywizmu

• Relatywizm - wszelkie wartości mają charakter względny

Umowa społeczna

Koncepcja umowy społecznej w teorii państwa sofistów.

Sofiści nie byli zgodni co do przyczyn warunkujących ustrój polityczno-prawny, jedni uzasadniali porządek prawny interesami całego społeczeństwa, inni interesami panującego, jeszcze inni państwo i prawo traktowali jako rezultat zgodnej decyzji społeczeństwa, aby zagwarantować porządek całości kosztem ograniczenia wolności obywateli.

Protagoras z Abdery był twórca umowy społecznej, twierdził, że ludzie zanim doszli do porozumienia żyli najpierw we wzajemnej izolacji, co wiązało się z różnymi niebezpieczeństwami, gdy te niebezpieczeństwa stały się zbyt nieznośne, ludzie - coraz mądrzejsi zaczęli łączyć się w hordy, one stały się szkoła nabywania kultury politycznej, by ostatecznie ludzie zdobywszy zdolności polityczne porozumieli się ze sobą, co do powołania do życia państwa, skoro zaś to państwo powstało z woli ludzi, to powinno służyć człowiekowi, a konkretnie woli większości, gdyż to ona dała początek państwu.

Nieco odmiennie zagadnienie to przedstawiają Trazymach i Kallikles, ale nie wiemy czy istnieli oni w ogóle poza poetycką wyobraźnia Platona, z dzieł, którego poznajemy myśl sofistów. Trazymach zgadzał się z faktem że u źródeł państwa leży porozumienie się ludzi, twierdził jednak że zawarli je przedstawiciele mniejszości, którzy sprawując władze kierują się tylko własna korzyścią. Gorgiasz zaś twierdził, że konwencje społeczne wiążące ludzi są zależne od okoliczności miejsca i czasu. Głosił pluralizm moralności.

• znaczyło to, że człowiek-obywatel jest jedyna miarą instytucji społecznych

• relatywizm sofistów miał podstawowe znaczenie dla wysokiej oceny instytucji społecznych i politycznych

• podważał tezę o niezmienności natury ludzkiej

• konsekwencje, które ludzi wiążą są zależna od okoliczności miejsca i czasu

Gorgiasz

• twierdził, że znacznie ważniejsze od postrzegania sformalizowanych i zinstytucjonalizowanych reguł społecznych jest uzależnienie dobrego czy złego zachowania się od konkretnych okoliczności - okazjonalizm, punktem odniesienia nie jest człowiek ale określone okoliczności

• głosił pluralizm moralny

• w miejsce prymatu społeczeństwa wstawiał indywidualizm jednostki

5. Wpływ relatywizmu indywidualistycznego na koncepcje sofistów ( na przykładzie teorii Protagorasa z Abdery, Gorgiasza z Leontinoi).

Goriasz z Leontinoi - 483-375r. p.n.e. - wpływ relatywizmu indywidualistycznego obserwujemy w reprezentowanym przez niego kierunku zwanym okazjonalizmem, twierdził on że nie ma zasad wspólnie obowiązujących cała społeczność - nie są to nawet sformalizowane i zinstytucjonalizowane reguły prawne, bowiem znacznie ważniejsze od ich przestrzegania jest uzależnienie dobrego czy złego postępowania od konkretnych okoliczności, to czy ktoś zachowa się zgodnie ze swoim interesem czy nawet interesem zbiorowości zależy od „dzielności” jednostki, dochodzi w ten sposób do obserwacji zjawiska pluralizmu moralnego, w znaczeniu funkcjonowania w tym samym czasie w danym społeczeństwie kilku różnorodnych systemów moralnych, chodzi o moralność mężczyzny i kobiety, moralność wojownika, rzemieślnika, kapłana czy lekarza.

Hipiasz z Elidy

• „prawo tyranizuje ludzi i w wielu przypadkach zadaje gwałt naturze”

• prawo wbrew naturze nie jest prawem

• „każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu”

• lepiej przestrzegać praw natury, ich naruszenie godzi w prawdę i w konsekwencji przynosi straty nieporównywalnie większe aniżeli niepostrzeganie praw ludzkich

Wielką zasługa sofistów było związanie prawa natury z zasada równości ludzi

Głosząc szacunek dla instytucji politycznych i społecznych, zrywając z zasadą ich boskości, ucząc aktywności politycznej i kształtując przywódców dla ludu sofiści odegrali pozytywną rolę w procesie kształtowania się w Atenach i innych poleis teorii ludowładztwa.

Człowiek jest miarą wszechrzeczy - dokonaj interpretacji i rozwinięcia myśli Protagorasa z Abdery.

Wprowadzając to zdanie P. postawił człowieka na centralnym miejscu, a jego uczucia, wyobrażenia myśli uczynił kryterium prawdy i dobra. To człowiek jako jednostka obserwując świat sam dokonuje oceny czy coś jest dobre/złe czy cos jest prawdą czy nie. Każdy stosuje w tej ocenie subiektywne kryteria - własne odczucia, myśli, nie istnieją zatem kryteria obiektywne, które mogłyby wyznaczyć obiektywna prawdę, dobro, zło. Wszystko jest relatywne - zależy od tego, kto ocenia.

Wynika więc z tego, że wg P. takie zjawiska społ. jak moralność, państwo czy prawo są pojęciami zmiennymi - często ustanawianymi w interesie silniejszych . P. wprowadza zwątpienie w niezmienność prawd i stałość związków społecznych, nie ma obiektywnego pojęcia prawdy czy dobra, gdyż jedno i to samo zjawisko można oceniać z szeregu odmiennych stanowisk w zależności od woli, przekonań czy interesów oceniającego. Ten relatywizm P. przeniósł też na zagadnienia społeczne, co doprowadziło go do przekonania, że państwo i prawo nie maja charakteru doskonałego, bo mogą być zmienione zgodnie z wolą i interesami jednostek.

6. Omów podobieństwa i różnice między koncepcjami sofistów a myślą Sokratesa.

Podobieństwa ( przedmiot rozważań człowiek )

a) ogromna rola wiedzy w ich filozofiach

- Sof. głoszą wszechstronność wiedzy i jej praktyczna przydatność, korzyści materialne

- Sok. wiedza = cnota, korzyści duchowe

b) nacisk na indywidualizm

- Sof. człowiek miarą wszechrzeczy - stawiają człowieka w centrum

- Sok. Poznać samego siebie to droga do poznania świata

c) koncepcja prawa

- dystans miedzy prawem naturalnym a prawem pisanym ( Hippiasz z Elidy i Sok. )

- prawa natury obowiązują same przez się ( Antyfon Sofista )

- mędrzec odkrywa i formułuje prawa natury ( Antyfon Sofista )

- Sok. pr. natury wynika z natury rzeczy, przez wiedze zdobywa się cnotę, mędrzec poznaje prawa natury

Różnice

a) relatywizm u Sofistów zmienne zasady etyki,

Sok. zasady etyki niezmienne, wynikają z natury rzeczy

b) Sof. prawa stanowione można zmieniać zgodnie z interesem jednostek, Sok. prawa stanowionego należy zawsze przestrzegać choćby było niesprawiedliwe

c) Sof. państwo wynik umowy społ., rządy ludu, Sok. rządzić mają mądrzy

7. Wymień i omów metody badawcze Sokratesa

Wiem, że nic nie wiem Sokrates w dochodzeniu do wiedzy, która uważał za równoznaczną z cnotą, stosował 3 metody badawcze, wszystkie polegające na zadawaniu pytań,

a) metoda maieutyczna - położnicza - polegała na takim zadawaniu pytań, aby odpowiadając na nie rozmówca sam doszedł do słusznego twierdzenia, nazwa „położnicza” związana z tym, że pomaga narodzić się myśli za pomocą pytań ( matka S. - akuszerka )

b) metoda negatywna - elenktyczna -przez pytania obalenie fałszywej tezy rozmówcy, polega na poszukiwaniu prawdy poprzez zadawanie pytań obalających zazwyczaj ugruntowane sądy - ma pomóc dojść do ustaleń niepodważalnych, - absurd - przeciwnik w czasie rozmowy zaczyna sam sobie zaprzeczać, ukazać niewiedzę rozmówcy, doprowadzał do tego, że rozmówca sam sobie postawił tezę i później rozmawiając sam sobie zaprzeczał - uświadamiał sobie swoją niewiedzę

c) metoda pozytywna - protreptyka, S. zakładał przede wszystkim poznanie samego siebie, by następnie móc poznać drugiego człowieka i pomóc mu w wychodzeniu z niewiedzy. Zasada postępowania człowieka powinna być cnota, do której prowadzi wiedza. Identyczność wiedzy i cnoty nakazuje na drodze rozumu dochodzić do zasad etycznych, przy czym głos wewnętrzny - rodzaj intuicji ( daimonion ) ma być pomocą w poszukiwaniu słusznej drogi.

8. Intelektualizm etyczny Sokratesa.

Cnota to mądrość, wiedza. Sprawiedliwość to wiedza jak postępować.

Intelektualizm etyczny - Sokrates uważał, iż aby w działaniach ludzkich nie przejawiał się rozdźwięk między wiedzą a czynem, między tym , co dyktuje rozum, a do czego pcha namiętność potrzebna jest wiedza prawdziwa i pełna, którą człowiek przejmuje się do głębi. Wiedza potrzebna do cnoty to wiedza o sprawiedliwości i odwadze, to wiedza etyczna. Opiera się nie na czysto teoretycznym roztrząsaniu, lecz na praktycznym rozsądku.

Sokrates własnym przykładem pokazywał, jak zdobywać wiedzę. Metoda "nauczania”, jaką się posługiwał była metodą dyskusji, współpracy umysłowej. Składała się z dwóch części, negatywnej i pozytywnej, "elenktycznej” i "maieutycznej”, pierwsza uczyła, jak usuwać fałszywe przekonania, druga - jak zdobywać prawdziwe.

9. Sokratejska koncepcja jako przejaw racjonalizmu i intelektualizmu etycznego.

S. głosił, że istnieją niezmienne zasady etyczne, które stanowią trwały fundament życia społ. Te normy etyczne wynikają z natury rzeczy są więc absolutne, ponadczasowe, powszechne, trwałe niezależnie od woli kogokolwiek.

Taka niezmienna i bezwzględnie obowiązująca zasadą współżycia ludzkiego jest wg S. idea cnoty, przez która rozumiał on sprawiedliwość, odwagę, wstrzemięźliwość ( korzystanie z bogactw i przyjemności życia ale powściągliwie ). Zrozumienie tej cnoty jest równoznaczne z etycznie poprawnym zachowaniem - wiedzieć co to jest sprawiedliwość, to być sprawiedliwym. Nikt świadomy nie postępuje źle więc złe postępki nie wynikają z nieznajomości cnoty. Do cnoty prowadzi więc wiedza - rozumowe poznanie. Każdy człowiek podlega słabościom i popędom, ale tylko mądry opanowuje namiętności, a działając rozumnie działa dobrze. Wychodząc z zasad absolutnej etyki, która można zdobyć dzięki wiedzy S. doszedł do arystokratycznej koncepcji ustrojowej. Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc najlepsi. Jedynie mądrzy poznawszy cnotę sprawiedliwości ( A istota państwa - sprawiedliwość ) mogą rządzić dobrze.

10. Metoda maieutyczna i jej znaczenie w myśli Sokratesa.

Metoda maieutyczna to inaczej sztuka położnicza. Sokrates mniemał, że każdy człowiek nosi w sobie wiedzę prawdziwą, ale jej sobie nie uświadamia, że trzeba mu w tym dopomóc, trzeba wydobyć zeń prawdę, przeto funkcja nauczyciela podobna jest do sztuki położniczej. Sokrates spełniał ją przy pomocy pytań. Metoda jego była metodą wspólnego szukania, metodą, która do dziś nosi nazwę heurystycznej. Pytania złożone dzielił na najprostsze i nadawał im taką formę, że zmuszały jedynie do odpowiedzi twierdzącej albo przeczącej. Odwoływały się one nie do konkretnych wiadomości lecz do zdrowego rozsądku.

11. Metoda elenktyczna- jej cel znaczenie w myśli Sokratesa

Metoda elenktyczna, czyli metoda zbijania polegała na doprowadzaniu do absurdu: fałszywą tezę przeciwnika Sokrates przyjmował poważnie ("ironia” Sokratesa) i pytaniami zmuszał do wyciągania z tezy konsekwencji dopóty, aż doprowadziły do twierdzenia sprzecznego z tezą pierwotną. Celem było zdemaskowanie tego, co jest tylko pozorem wiedzy, i oczyszczanie zeń umysłu.

12. Protreptyka Sokratejska

Filozofia wg Sokratesa jest nawoływaniem do cnoty ( protreptyka ), do uczenia się cnoty. Wg niego ważne jest aby wychować dobrego człowieka i dobrego obywatela. Cnota obowiązuje bez względu, czy zyska powszechne uznanie, czy pogardę. Cnota nie jest relatywna.

15. Ustrój polityczny demokratycznych Aten

a) ustrój społ. Aten

1. ludność wolna

a)obywatele - mężczyźni od 18/20 roku życia, rodzice, obywatele Ateńczycy, 2 letnia służba wojskowa

b)nieobywatele - wyzwoleńcy, cudzoziemcy ( metiojkowie )

2. niewolnicy

b) struktura polityczna : Zgromadzenie wszystkich obywateli ( eklezja )

• udział wszystkich obywateli

• organ ustawodawczy

• wybór urzędników

• sądownictwo - ostracyzm

• kontrola władzy wykonawczej

• głosowanie jawne poprzez podniesienie rąk ( tajne - ostracyzm Wielka rada 500

• organ wybieralny - bierna prawo wyborcze - 30 lat - dożywotnio byli archonci

• przygotowanie projektów do głosowania dla eklezji

• władza wykonawcza, administracyjna

• polityka zagraniczna

• sądownictwo w sprawach przestępstw zagrożonych kara śmierci

16. Wymień i omów zasady demokracji ateńskiej.

• Równość obywateli wobec praw - isonomia - tj. równość głosu i udziału we władzy, w traktowaniu obywateli w urzędzie podatkowym, przed sądem, na agorze. Urzędy obsadzano na drodze losowania.

• Rządy oparte na większości

• Zasada wolności - wolność słowa - każdy ma prawo do zabrania głosu, za poglądy nie można nikogo karać ani nawet ganić

• Pochodzenie i majątek nie determinują - przyznanie się do ubóstwa nie jest ujmą, jest nią nie próbowanie wydobycia się z ubóstwa

• Tolerancja

• Zasada praworządności - dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu, obywatele są twórcami prawa, zmieniają je kiedy przestaje im ono służyć, ale dopóki obowiązuje musi być przestrzegane - prawo jest „panem” demokracji

• Duża aktywność obywateli w życiu politycznym

17. Idealizm obiektywny Platona.

Platon twierdził, że istnieją 2 światy

a) świat idei - doskonały, prawdziwy, wieczny, absolutny, idee przyjmują postać bytów logicznych

b) świat odbijający idee - niedoskonały, nietrwały, złudny, nieprawdziwy, narzuca się naszym zmysłom

Platon przyjmuje także dwoistość duszy i ciała, z której to zasady wyprowadza dwoistą postać poznania świata - poznanie o charakterze rozumowym - za pomocą zmysłów daje nam złudna namiastkę wiedzy, poznanie intuicyjne - jest wyższe i doskonalsze od rozumowego.

W procesie poznawania istotne znaczenie ma dusza człowieka, która przed narodzinami przebywała w świecie idei i po śmierci tam powróci.

Prawa świata idei są niezmienne, poznać i przeniknąć może je jedynie mędrzec ( dlatego on jest w stanie stworzyć organizację doskonałą odpowiadającą idei dobra, sprawiedliwości, piękna, prawdy ). Zdolności poznawcze i rozum zwykłych ludzi przedstawił Platon w postaci jeńców skutych kajdanami w jaskini. Cienie, które obserwują na ścianie to dla nich jedyny rzeczywisty byt.

Demiurg zbudował świat na wzór idei, on sam jest doskonały tak jak idee, świat je odbija, najniżej w hierarchii znajduje się bierna materia. Dusza wg Platona to cos innego od materii, ma ona zdolność samodzielnego działania, jest nieśmiertelna i włada śmiertelnym ciałem, jest aktywna, dusza znajduje się wyżej od materii.

18. Platońska koncepcja duszy ludzkiej a model państwa idealnego.

Idealne państwo zbudowane jest na podobieństwo duszy człowieka. Dusza tak samo jak społeczeństwo składa się z nierównych, odlanych z różnych kruszców części - jedna, zrobiona ze złota charakteryzuje się inteligencją i mądrością - to filozofowie nazywał ich „stróżami doskonałymi”, którzy rządzą, druga - zrobiona ze srebra - odwagą - to wojownicy, oni bronią społeczeństwa przed wrogiem, trzecia z brązu - cnota i opanowanie - rzemieślnicy, powołani do zaspokajania potrzeb materialnych ogółu.

Żadna z tych grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi - tylko wszystkie razem tworzą harmonijną, bo składająca się z nierównych części całość. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są dlań potrzebni, każda z grup ma inne zadanie i przez to musi żyć w innych warunkach. Platon poza polem widzenia pozostawiał niewolników. Niewiele pisał na temat rzemieślników ich zadaniem było pracować, aby ci kt rządzą byli wolni od trosk materialnych.

19./20. Idealizm obiektywny Platona a jego teoria wstecznej ewolucji świata zewnętrznego.

Platon stworzył koncepcję idealizmu obiektywnego, który zakłada że istnieją 2 światy - idei i odbijający te idee - rzeczywisty. Pierwszy z nich jest doskonały, drugi - niedoskonały.

Teoria wstecznej ewolucji świata zewnętrznego była pierwszą w dziejach historii filozofią dziejów. Opierała się na koncepcji idealizmu obiektywnego zakładając, że ustroje państwowe jako realne są niedoskonałe, ulegają ciągłym zmianom, ewoluują do najgorszego ustrojów.

Najpierw była timokracja, rządy odważnych które były stosunkowo najlepsze - ale wadę tego ustroju stanowiła mała stabilność. Wojownicy w miarę upływu czasu stawali się amatorami luksusu, wygody - do głosu doszli bogacze. Symbolem oligarchii (rządy moznych)było skąpstwo rządzących. Chcieli być jeszcze bogatsi dlatego popadali w konflikt z ludem - tak powstały demokracje - ustrój najbardziej chwiejny. Cechują go brak dyscypliny społecznej, respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących, demoralizacja wśród ludu. Nad motłochem bez trudu może zapanować demagog - powstaje tyrania. Jest to najgorszy ustrój, bo racja stanu jest tu interes osobisty despoty - karierowicza.

Kres tej niepożądanej ewolucji może położyć tylko ustanowienie rządów „stróżów doskonałych” - filozofów, gdyż odzwierciedlają porządek idealny, panujący we wszechświecie trwale i niezmiennie.

21. Koncepcja państwa idealnego Platona.

• państwo średniej wielkości , liczba 5040 liczba ludności

• grupy rządzące żyją we wspólnocie majątkowej i rodzinnej

• nie znają rodziny

• związki kobiet i mężczyzn wyznacza losowanie

• wychowywanie dzieci odbywa się wspólnie i na koszt państwa

• rodzice nie powinni znać swojego potomstwa

• elita nie zna własności prywatnej

• wyzwolenie od pokus osobistych, rodzinnych i majątkowych pozwala na dystans wobec polityki

• ten kto rządzi nie może mieć własności , ten kto ma własność nie może rzadzić

• miało to na celu eliminacje korupcji

• ci kt decydują się rządzić państwem nie mają rodziny

ludzie podzieleni są na 3 grupy:

zrobiona ze złota charakteryzuje się inteligencją i mądrością - to filozofowie nazywał ich „stróżami doskonałymi”, którzy rządzą, druga - zrobiona ze srebra - odwagą - to wojownicy, oni bronią społeczeństwa przed wrogiem, trzecia z brązu - cnota i opanowanie - rzemieślnicy, powołani do zaspokajania potrzeb materialnych ogółu.

• Żadna z tych grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi - tylko wszystkie razem tworzą harmonijną, bo składająca się z nierównych części całość

Totalitaryzm państwa Platona

• ingerencja państwa idealnego we wszystkie dziedziny życia : cenzura, ludzie nie byli w stanie odróżnić prawdy od fałszu

• traktowanie Platona jako twórcy totalitaryzmu jest przejawem anachronizmu

• projekt Platona należy traktować w sposób metaforyczny, jego celem miało być zilustrowanie istoty porządku wewnętrznego człowieka

• jego opis i uwagi na temat państwa odnoszą się do starożytnej polis w kt system społecznej i politycznej kontroli był znacznie bardziej rozwinięty niż we współczesnych państwach

• istotą państwa totalitarnego jest ekspansja i zawłaszczanie coraz to nowych obszarów życia społecznego związanych z istnieniem społeczeństwa obywatelskiego jak: wolność prasy swoboda zgromadzeń , niezależne instytucja naukowe, cały ten obszar starożytnym Grekom nie był znany

• model państwa Platona dopuszczał kobiety do sprawowania najwyższych stanowisk, nawet córka rolnika może zostać filozofem

Niewątpliwie model platoński jest przykładem doskonałej organizacji, ale nie można stwierdzić, że było to państwo totalitarne - miało po prostu niektóre jego cechy, ewentualnie można by określić model państwa idealnego jako prototyp państwa totalitarnego.

22. Natywizm w teorii Platona.: teoria anamnezy:

pogląd w teorii poznania, przyjmujący tezę, że umysł ludzki zawiera wiedzę wrodzoną, wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego,

- Dusza przed wcieleniem przebywała w świecie idei.

- Zapomina o nich pod wpływem ciała.

- Własnym wysiłkiem może je sobie przypominać.

- Ciało jest więzieniem duszy.

23. Idealizm obiektywny Platona a koncepcja anamnezy.

• Anamneza czyli sztuka przypominania sobie

• reinkarnacja+ natywizm+ anamneza

• Natywizm- pogląd w teorii poznania, przyjmujący tezę, że umysł ludzki zawiera wiedzę wrodzoną, wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego,

Platon odrzucił koncepcję, że rzeczy można poznać tylko przez dotknięcie z nimi. Odrzucenie jej konsekwencją teorii idei - poznanie ma obejmować idee, a postrzeganie zmysłowe nie nadaje się do ich poznawania. Jeśli w ogóle można poznać idee to tylko myślą. Podobnie jak istnieją 2 rodzaje bytu, istnieją 2 rodzaje poznania - rozumowe i wrodzone. Platon przyjmował, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, a to tłumaczy, że zna je od urodzenia. W życiu obecnym nie potrzebujemy już zdobywać wiedzy o ideach, wystarczy, że je sobie przypomnimy. Wiedza wrodzona jest przypomnieniem - anamnezie ( koncepcja anamnezy )

24. Platońska koncepcja rządów filozofów.

W państwie idealnym władza należałaby do filozofów. Głosząc równouprawnienie kobiet P. dopuszczał je do najważniejszych stanowisk. Rekrutacja do tej grupy obejmowałaby najbardziej uzdolniona młodzież, która przechodziłaby zupełnie szczególny system edukacji, obejmujący w wieku 17-20 lat głównie gimnastykę, w 20 roku życia zostałaby przeprowadzona selekcja celem odbycia 10-letnich studiów o rozległym programie, w którym filozofia byłaby wykładana do 30 roku życia. Wiek pomiędzy 35 a 50 rokiem powinien być poświęcony sprawowaniu funkcji publicznych, aby po 50 roku dojść do połączenia wiedzy i rozumu, uprawniających do zajmowania najwyższych stanowisk w państwie.

Filozofowie stali ponad prawem, które sami tworzyli.

26. Teoria prawa Platona.

Platon uważał że prawa powinny być podporządkowane polityce ( nadrzędność interesu ogólnego ), państwo powinno tworzyć prawa, które zapewnia stabilność i harmonię. Raz ustalone prawa mogą być sprawdzone tylko raz po 10 latach od wprowadzenia.

Platon stał na stanowisku, że filozofowie - władcy nie powinni być skrępowani sztywnymi zasadami systemu norm prawnych. Nierówności między ludźmi oraz niestałość ludzkich rzeczy sprawiają że nie da się stworzyć jednego systemu norm dla wszystkich. Platon stwierdzał wprost, że prawo nie może być nigdy ściśle stosowane do wszystkich przypadków. Nieskrępowanie prawem miało w praktyce ułatwić władcom rządzenie i zapewnić im uprzywilejowaną pozycję.

27. Koncepcja cnoty Platona.

4 cnoty kardynalne - mądrość, odwaga, umiarkowanie, sprawiedliwość.

Złoto - mądrość, odpowiednie predyspozycje do sprawowania władzy w państwie - mędrzec

Srebro - odwaga - wojownik

Brąz - umiarkowanie - lud

Cnota = wiedza, ważna jest wiedza wrodzona.

Harmonia mądrości, odwagi i umiarkowania daje sprawiedliwość.

28. Przypowieść o jaskini platońskiej a idealizm obiektywny.

Idealizm obiektywny - podstawa - istnieją 2 światy - idei i odbijający te idee. Świat idei - doskonały, identyczny z bóstwem lub tez stanowi jego twór, drugi świat jest niedoskonałym odbiciem pierwszego. Świat idei - absolutny, jego prawa - niezmienne, dobre i trwałe, oparte na zasadach hierarchii. Jedynie mędrzec może przeniknąć jego tajemnice, tylko on tez może zbliżyć państwo do idealnego wzorca, tworząc organizacje doskonałą. Odpowiadająca ideom dobra, sprawiedliwości piękna i prawdy. Zdolności poznawcze i rozum zwykłych ludzi ilustrował obrazem jeńców zamkniętych w jaskini : skuci kajdanami uniemożliwiającymi im obserwowanie wejścia do groty traktują przesuwające się po przeciwległej do otworu ścianie cienie jako jedyna postać rzeczywistego bytu.

30. Idealizm obiektywny Platona a hylemorfizm Arystotelesa.

Arystoteles żywił przekonanie, że bytem samoistnym czyli substancją są jedynie rzeczy. Jest to przekonanie nie uznające bytu samoistnego poza realnymi rzeczami i zrywające przez to z Platońskim idealizmem. Własności pojęciowe, ogólne , gatunkowe Arystoteles nazwał formą, pozostałe materią. Dla Arystotelesa materia nie istnieje samodzielnie tak jak nie istnieją idee, wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją tylko konkretne zespoły materii i formy. Był to zasadniczy pogląd Arystotelesa nazywany hylemorfizmem. Forma wg Arystotelesa była równie niezbędna jak materia ale znacznie ważniejsza od materii. Formę traktował jako realny odpowiednik pojęcia zupełnie tak jak Platon pojmował ideę. Był to zasadniczy czynnik poznania i bytu. Z rzeczy poznajemy to co zawarte jest w jej pojęciu, czyli poznajemy jedynie formę. Z tego wynika, że materia jest niepoznawalna.

ARYSTOTELES

Państwo

• Odrzuca platońskie niezmienne i idealne polis

• Państwo to synteza mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich

(doskonalszych bo samowystarczalnych)

• celem było zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka , A krytykowała cyników za pogardę dóbr materialnych

• Kształt ustroju zależał od

• siły i efektu walk społecznych

• stanu gospodarczego

• charakteru narodu

• położenia geograficznego

• wielkości terytorium

• podział państw na dobre / złe

• Zależnie od tego kto rządzi, jednostka , grupa czy ogół:

• dobre ustroje to: monarchia, arystokracja, politea

• złe : tyrania, oligarchia, demokracja

• oligarchia to rzady bogaczy

• demokracja rzady biednych

POLITEA to najlepsza forma państwa, to swoista mieszanina oligarchii i demokracji z przewagą elementów demokratycznych

Podział Społeczeństwa:

• ZNAKOMICI - niepracujący posiadacze żyjący z cudzej pracy

• STAN ŚREDNI - ci co nie są ani bogaci ani biedni

• posiadają wysoko cenione cnoty średnich

• (umiarkowanie, rozsądek, kroczenie pośrodku drogi)

• nie są tak zdemoralizowani bogactwem jak znakomici

• obca jest im chciwość i skłonność do buntu

• oni dysponują danymi aby aktywnie rozwijać działalność społeczną

LUD - rzemieślnicy, kupcy, żeglarze, wyrobnicy,

• żyją z pracy rąk własnych

31. Omów podstawowe zasady etyki Arystotelesa.

W etyce A. w ramy platońskie wprowadził realistyczna i empiryczną doktrynę. Głosił, że nie ma innego dobra niż dobro realne, szukał celów osiągalnych. Etyka Arystotelesa była etyka empiryczną, A. łączył normy z opisem działania ludzkiego, wyprowadzał je z realnej natury człowieka. Chciał powszechność stron pogodzić z indywidualna natura człowieka. A. uważał, że naturę dobra znajdzie nie drogą abstrakcyjnego rozumowania, lecz przez ustalenie, jakie w rzeczywistym życiu ludzie stawiają sobie cele. Cele ludzkości są wyższe i niższe. Wyższe są te, których niższe są środkami. Łańcuch tych środków i celów nie może się ciągnąć w nieskończoność. Musi istnieć jakiś cel najwyższy, który do niczego nie jest środkiem. Celem najwyższym nie było dobro idealne ani zewnętrzne lub społeczne ale doskonałość jednostki. A. widział ją w działaniu właściwym człowiekowi, człowiekowi właściwa natura człowieka jest rozum, tak więc dobro najwyższe leży w działaniu rozumu, ono jest osnową życia doskonałego.

32. Koncepcja cnoty Arystotelesa.

Dwa są rodzaje cnót:

-moralne, czyli cechy charakteru. Cnoty te wiążą się z pożądliwą, a więc nierozumną częścią duszy. Można je wypracować jedynie dzięki nawykowi;

-intelektualne, czyli cechy umysłu. Cnoty te wiążą się z rozumną częścią duszy i można je kształtować poprzez naukę.

Cnoty moralne

Zdaniem Arystotelesa istnieje dwanaście cnót moralnych, z których każda narażona jest na niebezpieczeństwo niedostatku i przesady. Dla przykładu, moralna cnota męstwa lokuje się pomiędzy przesadą w postaci głupiej brawury a niedostatkiem, którym będzie oczywiście tchórzostwo.

Cnoty intelektualne

1. Istnieje dziewięć cnót intelektualnych pięć głównych i cztery pomocnicze:

-Wiedza instrumentalna Czyli praktyczna umiejętność rozwiązywania problemów

-Wiedza naukowa Dotyczy faktów występujących w świecie

-Roztropność Pozwala znaleźć równowagę pomiędzy własnymi potrzebami a potrzebami innych.

-Inteligencja Bez niej nic by się nie działo w naszym umyśle

-Mądrość Trzeba dożyć odpowiedniego wieku, poznać dużo rzeczy, zanim dostąpi się wreszcie mądrości

2. A oto cztery pomocnicze cnoty intelektualne:

-Pomysłowość Odmiana mądrości praktycznej, która wyraża się w umiejętności pozyskiwania informacji potrzebnych do podjęcia właściwej decyzji.

-Bystrość Cecha ta uzupełnia wiedzę o świecie zewnętrznym, będąc umiejętnością rozpoznawania wszystkich trudności i zawiłości związanych z podejmowanym wyborem.

-Rozwaga Aby wybór był dobry, trzeba też wziąć pod uwagę korzyści i szkody innych.

-Spryt Ostatnia z pomocniczych cnót intelektualnych. Samego w sobie trudno go jednak uznać za cnotę.

33. Cnoty dianoetyczne i etyczne w etyce Arystotelesa.

Działalność rozumu obejmuje 2 dziedziny : poznania i działania praktycznego. Odpowiednio dwojaki są też zalety człowieka :

• Cnota dianoetyczna = intelektualna - wynika z założenia, że cnota to rozum

• Cnota etyczna = moralna - natura ludzka jest złożona, a wszystkie jej potrzeby muszą być zaspokajane, człowiek musi spełniać czynność praktyczne, chodzi o to by je spełniał rozumnie, to znaczy by żył zgodnie z cnotami etycznymi, systemu cnót nie można wydedukować, można go ustalić tylko na drodze empirycznej. Cnót jest tyle ile właściwych człowiekowi czynności. W każdej dziedzinie można i należy odnaleźć „środek”. Na tej podstawie A. określał cnotę jako usposobienie zachowujące środek. To była koncepcja „złotego środka”.

34. Teoria sprawiedliwości Arystotelesa

Sprawiedliwość jest fundamentalna zasadą w myśleniu A, gdyż rozsądna organizacja ustroju powinna zmierzać do jej zagwarantowania w stosunkach między ludźmi oraz miedzy władzą a poddanymi. Zasadniczo rozróżnia 2 postacie sprawiedliwości - ogólną - formalna i szczegółową - materialną. Sprawiedliwość ogólna jest zagwarantowana i przewidziana w normach prawnych. Dają one wyraz poczuciu i kryterium sprawiedliwości powstałym w ideologii czynnika ustanawiającego prawo. Sprawiedliwość szczegółowa odpowiada poczuciu obywatela w zakresie podziału praw i obowiązków przypadających każdemu. Pojęcie sprawiedliwości szczegółowej dzieli A. na 2 grupy : 1) sprawiedliwości wyrównującej - przyznającej każdemu pewne prawa i obowiązki w sposób równy i to niezależnie od walorów zasług konkretnej jednostki, 2) sprawiedliwości wymierzającej - proporcjonalnej - biorącej za podstawę wartości indywidualne jednostki w jej wkładzie na rzecz działania pożytecznego, odpowiadającego interesom polis, innym grupom ludzkim czy poszczególnym obywatelom.

Sprawiedliwość w sensie instytucjonalnym łączy się z pojęciem prawości. Prawość jest rodzajem sprawiedliwości - ma uzupełniać prawo w wypadkach, których ono nie przewidziało.

A. wprowadza tez pojęcie sprawiedliwości politycznej, która opiera się na rządach prawa i dzieli na przyrodzoną - odpowiednik naszych praw naturalnych i stanowioną - opiera się na decyzjach ustawodawcy. Zarówno jedna jak i druga sprawiedliwość jest zmienna.

35. Znaczenie woli ludzkiej w teorii etycznej Arystotelesa.

A. zakłada współzależność prawa stanowionego z prawem natury. W przypadku, gdyby prawa natury zawiodły, wówczas wkroczyć powinien rozsądek oparty na poczuciu „ słuszności” i „prawości”. W sumie jednak zarówno sprawiedliwość jak i niesprawiedliwość, wyznaczają podstawowe kryteria postępowania podczas gdy dopiero czyny ludzkie okazują się sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Każdy czyn musi być oparty na woli określonego działania i wówczas może być dopiero klasyfikowany jako sprawiedliwy.

36.Cnoty

Arystoteles twierdził, że wszyscy mamy możliwość rozwijania owych cnót moralnych i intelektualnych, ale najprawdopodobniej tylko nieliczni tę możliwość urzeczywistnią. Aby umieć kształtować cnoty, a zwłaszcza cnoty moralne, musimy umieć stosować regułę złotego środka. Mówiąc inaczej, tak musimy kontrolować swoje uczucia i reakcje wobec różnych sytuacji i osób, abyśmy potrafili zawsze postępować z godnością. Musimy być pewni, iż nie popadamy w żadną ze skrajności i potrafimy ulokować się pośrodku nich, aczkolwiek Arystoteles nie omieszka podkreślić, iż nie chodzi tutaj bynajmniej o coś rodzaju średniej arytmetycznej.

Jakkolwiek mocne byłyby uczucia, nie mogą dominować nad moim rozumem; są wprawdzie bardzo ważne, ale jeszcze ważniejsza jest nasza wobec nich postawa, czyli nasze cnoty. Chodzi o to, czy tak potrafimy posterować swoimi uczuciami, abyśmy dostosowali je do tego, co zaleca rozum.

38. Teoria państwa Arystotelesa

40. Geneza państwa

Jednostka i państwo w teorii Arystotelesa.

Państwo jest wtórne w stosunku do jednostki lecz stoi ponad jednostką, gdyż tylko ono zapewnia szczęście ( samowystarczalność ). Celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych duchowych potrzeb człowieka, państwo powinno realizować maximum szczęścia swoich obywateli. Człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, a ten, który z natury żyje poza państwem jest albo nędznikiem albo istotą nadludzką. W państwie najlepiej urzeczywistnia się społeczna natura człowieka, w państwie wolny człowiek uzyskuje status obywatela. Państwa ma nadrzędne znaczenie wobec jednostki i rodziny, choć historycznie rodzina, gmina były przed państwem. Przynależność do państwa jest wynikiem dobrej woli jednostki - nie można jej do tego przymusić. Państwa ma za zadanie zaspokoić wszystkie potrzeby materialne i duchowe ludzi. Celem państwa jest szczęście i dobre życie wszystkich jednostek. Ten pełny rozwój moralnych i materialnych wartości, którego ludziom potrzeba. Człowiek powinien żyć jednak cnotliwie i rozumnie, a nie tylko wygodnie. P. scala jednostki i działa na ich rzecz.

41. Teoria ustrojów państwowych Arystotelesa.

Platon wyznawał koncepcję degeneracji ustrojów państwowych. Arystokracja i monarchia degenerowały najpierw ku timokracji (rządom ludzi żądnych zaszczytów), a następnie ku oligarchii (rządom możnych), demokracji (rządom ludu, dla Platona wręcz - motłochu), wreszcie ku tyranii (opartej na strachu).

43. Teoria przewrotów państwowych Arystotelesa.

Kształt ustroju zależy od wielu czynników : siły i efektów walk społecznych, od stanu gospodarki, charakteru narodu, położenia geograficznego, wielkości terytorium. Ustrój dobry w jednych warunkach, może się okazać zły w innych. Generalnie można mówić o państwach złych i dobrych. Zależnie od tego, kto rządzi - jednostka, grupa, czy ogół dobra formy to : monarchia, arystokracja i politea, złe formy - tyrania, oligarchia, demokracja. Kryterium stanowi to, czy rządy są sprawowane w interesie ogółu - dobre, czy tylko dla własnej korzyści - złe.

Podstawowym kryterium zróżnicowania społecznego pozostaje majątek. Ze względu na zróżnicowanie majątkowe wyróżniamy oligarchie i demokrację - najczęściej spotykane ustroje. Oligarchia - rządy bogaczy - nawet gdyby stanowili większość, demokracja - rządy biednych - nawet gdyby stanowili mniejszość. Największą sympatię żywi A. do politei - mieszaniny demokracji i oligarchii z dominacja stanu średniego. Przyczynę zróżnicowania ustrojów widzi w fakcie, że z natury jedni ludzi są nastawieni na rządy królewskie, a inni na rządy w ramach ustroju zwanego politeą, a więc każda z tych form jest dla nich sprawiedliwa i korzystna. A. przeciwstawia monarchie tyranii, monarcha powinien gwarantować poszanowanie prawa i godności poddanych i sprzyjać równorzędnemu kierowaniu państwem. Tyrania powstaje droga degradacji i nadużycia władzy królewskiej lub jej przejęcia przez demagogów. Ustrój ten jest przeciwny naturze człowieka, w nim gwałcone są prawa i sprawowane rządy dalekie od umiarkowania i rozsądku. Celem tyrana jest użycie, celem króla - piękno moralne. Tyrana cechuje pogoń za pieniędzmi, a króla dbałość o cześć. Tyrania jest ustrojem najgorszym sprzyjającym naruszaniu interesów jednostki oraz wspólnoty.

Arystokracja to rządy grupy wybitnych obywateli, wyróżniających się majątkiem, urodzeniem, wykształceniem Gdy w arystokracji przewagę uzyskują najbogatsi przekształca się ona w oligarchię, która jest formą zdegenerowaną, cechującą Wiele wad widzi tez Arystoteles w demokracji, gdzie władza należy do ludu. Wadą jest możliwość decydowania przez lud mający większość i władzę, często z pominięciem i naruszeniem prawa. Lud staje się wtedy despotą, a demokracja przekształca się w tyranię. Najbardziej właściwa jest politea.

45. Koncepcja politei Arystotelesa.

Platon według swoich koncepcji stworzył wizję polis idealnej czyli takiej, którą rządzi idea uniwersalnego dobra i sprawiedliwości. W państwie wszystko musi mieć charakter powszechny - nie ma tu miejsca na indywidualność, lecz jedynie najbardziej ogólne zasady, wzorce. Państwo jest jednym organizmem, wszyscy obywatele muszą mieć ten sam cel, jest to warunek ładu.

Państwo musi być ascetyczne, konieczne jest wyrzeczenie się wszelkich dóbr doczesnych. Ma panować komunizm- nie jest to rozumiane jako wspólne posiadanie ale jako wyrzeczenie się prawa do posiadania oczywiście na rzecz państwa.

46. Zasada „złotego środka” a teoria ustrojów państwowych Arystotelesa.

Najlepsza forma ustrojową jest forma pośrednia między oligarchia a demokracją. Urzeczywistnienie jej zależy od siły stanu średniego. Gdy stan średni przeważa nad pozostałymi grupami mamy do czynienia z politeą. Stan średni - nie za bogaci i nie za biedni, drobni właściciele niewolników, częściowo zmuszeni pracować sami na mniej hańbiących stanowiskach. Nie są oni zdemoralizowani bogactwem jak znakomici, lecz obca jest im tez chciwość, skłonność do buntu, tak jak jest w przypadku ludu. Cnotami średnich są umiarkowanie, rozsądek, wybieranie bezkompromisowych rozwiązań i unikanie radykalizmów. One określają warunki rozwoju jednostki, a w rezultacie polis. Ustrój politei gwarantuje pewna stabilizacje rządów oraz dbanie o dobro polis jako całości, przy zagwarantowaniu możliwości rozwoju obywatela. Politea charakteryzuje się najwyższym stopniem poszanowania prawa, szanowania godności jednostki i zbiorowości oraz zagwarantowania sprawiedliwości i stabilności rozwoju. System politei spełniałby role rozwiązania kompromisowego, mającego neutralizować konflikty społeczne. Politea wg A. jest systemem najbardziej trwałym, wykluczającym walki wewnętrzne, ale nie bezwzględnie najlepszym. Bowiem „choć często inny ustrój jest lepszy, to jednak wcale to nie przeszkadza, że dla niektórych państw korzystniej jest utrzymać ustrój odmienny” Politea to mieszanina oligarchii i demokracji,

Koncepcja politei jest związana z zasadą „złotego środka” A. Osiągnięcie doskonałości oznacza znalezienie drogi środkowej. Zrozumienie konkretnej sytuacji ma umożliwić zachowanie umiaru i doprowadzić do odnalezienia złotego środka. A. zaleca „nie przesadzaj z niczym”, najlepsze rozwiązanie to szukanie kompromisowych rozwiązań, unikanie skrajności, co gwarantuje równowagę społeczną i trwałość państwa. Cnota to środek między skrajnościami, więc najlepsze jest życie, które trzyma się środka możliwego do osiągnięcia dla wszystkich. Umiarkowanie i środek najlepsze są również w stanie posiadania. Państwo natomiast chce posiadać możliwie równych i podobnych obywateli a temu odpowiada stan średni.

48. Omów koncepcję A. pod kątem zawartej w niej krytyki Platona.

Platon-dedukcja od ogółu do szczegółu

Arystoteles- indukcja od szczegółu do ogółu

Ponadto odrzucił platońską idealną polis, dobrą na wszystkie okoliczności niezmienną.

Arystoteles - państwo - twór natury, człowiek z natury stworzony do życia w społeczeństwie, odrzuca umowę społeczną

Platon - idealna polis - rygorystyczna, zhierarchizowana, 5040 obywateli, koncepcja anty-indywidualistyczna, zbudowana na wzór duszy człowieka - z nierównych części, izolowane, każda sfera dokładnie kontrolowana, władza - filozofowie

Arystoteles - odrzucenie wizji idealnej polis Platona, niezmiennej odpornej na okoliczności, dobrej na wszystkie okazje - kształt zależy od kilku czynników - stanu gospodarki, natężenia i rezultatu walk społecznych, charakteru narodu, położenia geograficznego i wielkości terytorium

Platon - poznanie - charakter rozumowy, ale większe znaczenie ma wiedza intuicyjna, poznanie intuicyjne - najwyższy poziom poznania, człowiek składa się z materii i niematerii

Arystoteles - przeciwstawienie się poglądom Platona na temat bytu - odrzucenie platońskiego aprioryzmu, badał, byt realny - materia i forma, byt samoistny = substancja jedynie rzeczy, materia nie istnieje samodzielnie ( materia i forma )

Platon - cnota = wiedza, ważna wiedza wrodzona, 4 cnoty kardynalne - mądrość, odwaga, sprawiedliwość, umiarkowanie

Arystoteles - cnota - złoty środek miedzy skrajnościami, odrzucenie wiedzy wrodzonej

51. Wymień i scharakteryzuj podstawowe założenia myśli cynickiej.

Cynizm to najstarsza szkoła hellenistyczna pochodząca z IV w. p.n.e. Cynicy ( Antystenes z Aten, Krates, Diogenes z Synopy ) • człowiek powinien żyć własnym życiem, dążyć do swojego szczęścia

• szczęście jest najwyższą wartością w życiu człowieka, polega na cnocie i mądrości, a te oznaczają życie w zgodzie z naturą

• minimalizm życiowy - kult prostoty życia i ascezy, dbanie jedynie o potrzeby naturalne

• odrzucenie rozkoszy cywilizacji, bo te są sprzeczne z cnotliwym życiem

• indywidualizm, który prowadzi do odrzucenia ograniczających człowieka konwencji społecznych, a nawet odrzucenia państwa

• anarchizm, idea bezpaństwowości, człowiek ma tylko jedną ojczyznę - cały świat

• skrajny egalitaryzm - zrównanie wszystkich - niewolników i kobiet także

• wartościami bezwzględnymi są wiedza, spokój i równowaga idea pracy - postawa aktywna - praca na rzecz społeczności

52. Jaka rolę w epoce hellenistycznej odegrała myśl cynicka.

Cynizm był ideologią szczególnie atrakcyjną dla niższych warstw społecznych, upośledzonych kulturalnie, politycznie i materialnie. Odrzuciwszy wartości materialne i postulując poszukiwanie cnót jedynie w świecie wartości duchowych nie przysporzył sobie cynizm zbyt wielu zwolenników. Z powodu tak dużego dystansu między jego koncepcjami a ówczesną rzeczywistością, cynizm nie zawsze znajdował zrozumienie i nie zdołał wywołać pożądanych zmian.

53. Jaką rolę w kształtowaniu myśli cynickiej odegrał Diogenes z Synopy.

Diogenes ok. 421 - 323 r. p.n.e. był ideałem cyników. Głosząc tezy, że dobra materialne nie posiadają żadnego znaczenia był konsekwentny - jak głosi legenda, żył w beczce, a za ubranie służył mu tylko jeden płaszcz. Wobec życia proponował przyjąć minimalizm; głosił kult prostoty. Tylko w ten sposób można odkryć „prawdziwego człowieka” Zgodnie z ideą bezpaństwowości głosił, że jest obywatelem całego świata. Zresztą za jedyna prawdziwą ojczyznę uznawał świat.

54. Wymień i omów podstawowe założenia epikureizmu.

Podstawowe założenia filozofii epikureizmu to dążenie do szczęścia poprzez uwolnienie się od potrzeb. Epikurejczycy zalecali ograniczenie swych potrzeb prowadzące do stanu ATARAKSJI - czyli całkowitego uspokojenia.

Klasyfikacja potrzeb wg Epikura:

• potrzeby materialne i konieczne - zdobywanie pożywienia

• potrzeby naturalne i niekonieczne

• potrzeby nienaturalne i niekonieczne - ambicja, żądza władzy itd.

Ta klasyfikacja wskazywała na postulat trzymania się z dala od spraw politycznych - ŻYJ W UKRYCIU, gdyż zajmowanie się takimi sprawami prowadzi do zaspokajania potrzeb nienaturalnych i niekoniecznych. Człowiek powinien koncentrować się na wartościach umysłowych, a nie na dobrach materialnych i gromadzeniu ich.

Epikur głosił, że droga do szczęścia prowadzi wśród przyjemności, ale należy umiejętnie unikać przykrości i wszystkiego co zakłócałoby wewnętrzny spokój - JEDYNYM DOBREM JEST PRZYJEMNOŚĆ. Warunkiem osiągnięcia szczęścia jest przyjęcie właściwie rozumianej hierarchii potrzeb i dążeń.

55. Koncepcja umowy społecznej w epikureizmie.

Epikurejczycy nie lekceważyli konwencji społecznych i politycznych, nie odwracali się także od państwa, tolerowali je i uznawali jego wartości. Państwo jest pożyteczne bo gwarantuje zewnętrzny spokój. Chroni jednostkę przed zawiścią innych .- oto założenia, które legły u kolebki rozumnej umowy społecznej. Normy prawne są potrzebne, bo określają zachowania naganne i pożądane. Prawo powstało na skutek odejścia od pierwotnej wolności, prowadzącej do zadawania sobie zbyt wielu krzywd i wzniecaniu ciągłych niepokojów. Jednak rozsądny człowiek powinien pozostać na uboczu spraw państwowych poszukiwać przyjemności w kręgu swego życia osobistego.

57. Zenon z Kation jako twórca stoicyzmu.

Wszystko jest z góry zdeterminowane, a my jesteśmy marionetkami. Nazwa stoik pochodzi od gr. słowa stoa oznaczającego bramę. Stoicy byli wyznawcami determinizmu - uważali, że wszystko podlega prawom opatrzności ( ten skrajny determinizm doprowadził do postawy skrajnej bierności jednostki ). Przy takiej postawie jednostka miała 2 wyjścia - albo ucieczkę od życia i cierpliwe znoszenie wszelkich przeciwności albo zamknięcie się w sobie i doskonalenie własnych cnót.

Zenon początkowo uważał, że mędrzec powinien interesować się sprawami politycznymi, a nawet brać udział w rządach, późniejsi stoicy odeszli od tego programu, twierdząc, że mędrzec powinien zajmować się poznawaniem prawdy, a nie praktyczna polityką.

58. Jaką rolę we wczesnym stoicyzmie odegrało zagadnienie wolności.

Wolność pojmowana była na równi z mądrością, ponieważ tylko człowiek mądry jest zarazem wolny. Tylko on akceptuje oparty na rozumie porządek świata i nie usiłuje go zmienić. W związku z tym, że ludzie są z natury równi - tak głosili stoicy - a więc w każdym tkwi istota boża, która pozwala posiąść mądrość. Każdy ma więc szansę być nie tylko mądrym ale i wolnym. Wolność jest więc kategorią ducha, stanem wewnętrznym. Kategoria wewnętrzną jest także stan niewoli. „Znam tylko jedną niewolę, niewolę własnej głupoty” - Kleantes . Człowiek mądry może więc wegetować w kajdanach, podobnie jak formalnie wolny faktycznie może być niewolnikiem.

59. Koncepcja cnoty w stoicyzmie.

Cnota to doskonalenie rozumu związane z poszukiwaniem i dociekaniami nad prawdą, chęć poznania dobra i zła, a więc dążenie do ogólnego doskonalenia swej kultury intelektualnej. Tak więc pojmowaną cnotę mógł zdobyć każdy człowiek - wolny i niewolnik, mężczyzna i kobieta, bogaty i biedny itp. Cnota posiada bowiem wartości bezwzględne i oderwane od przywilejów konkretnej jednostki. Uprawianie cnoty zależy od subiektywnych cech człowieka. To doprowadziło do wyznaczenia zupełnie innej, niż wówczas przyjętej, granicy podziału miedzy ludźmi - ludzie dzielili się na obdarzonych cnotą mądrości i głupców. Ta stoicka klasyfikacja była dość bezwzględna, gdyż zakładała, że ktoś jest mędrcem, albo nie, nie uznawali żadnych stanów pośrednich.

60. Kosmopolityzm we wczesnym stoicyzmie.

Świat stoików polega na hierarchii opartej na stopniach doskonałości. Wyróżniali zatem świat roślin, zwierząt, ludzi, bogów. Ludzi i bogów łączy rozum, jedyna różnicą jest fakt, że ludzie są śmiertelni, a bogowie nie oraz, że bogowie posiadają rozum doskonały, a ludzie muszą doskonalić swoją wiedzę. Prowadziło ich to do teorii kosmosu jako wspólnego świata bogów i ludzi, skutkiem tego było sformułowanie teorii obywatelstwa światowego - kosmopolis., czyli postulat głoszący zrównanie wszystkich ludzi jako sobie równych, choćby na zasadzie człowieczeństwa i praw naturalnych, przysługujących każdej jednostce. ( koncepcja bardzo postępowa ) Stoicy uważali, że każdy człowiek jest światem w miniaturze, mikrokosmosem, będącym odbiciem makrokosmosu. Stoicy byli prawdziwymi kosmopolitami, bardziej otwarci na współczesna im kulturę niż cynicy. Kultura humanistyczna to kultura kosmopolityczna - można było czuć się tak samo w Syrakuzach czy gdzieś daleko na wschodzie np. Babilonii.

61. Mediostoicyzm a filozofia starej stoi.

Stara szkoła stoicka(- trwa on od końca wieku IV i przez cały wiek III p.n.e. W okresie tym filozofię stoicką rozwijali: Zenon Kleantes i Chryzyp) była polemiką z wcześniejszym Ogrodem Epikura. W portyku (od niego nazwa stoicyzmu) Zenona inaczej niż w Ogrodzie Epikura dopuszczano krytyczne uwagi nad naukami założyciela szkoły. W okresie tym wykorzystano, zaproponowany przez Akademię podział filozofii na trzy części. Podział ten ma ułatwić dochodzenie do prawdy. Całą filozofię porównuje się tu do sadu, w którym logika pełni funkcję muru wyznaczającego teren sadu, a zarazem służy jako bastion obrony; drzewa przedstawiają fizykę, stanowią bowiem podstawową strukturę, czyli, to bez czego nie byłoby sadu; wreszcie owoce, które są celem całego obiektu, przedstawiają etykę.

62. Neostoicyzm a mediostoicyzm.

Mediostoicyzm Neostoicyzm

Różnice:

- tendencje spirytualistyczne spirytualizm

- rozróżnienie cnót na teoretyczną (mądrość) i praktyczną (sprawiedliwość, umiarkowanie, wielkoduszność) cnota rozum, dobro, trud

brak nacisku na praktykę  jest ten nacisk

Wspólne:

- świat dualistyczny

- świat wieczny (w mediostoicyzmie u PANAITIOSA tylko)

- pogodzenie się ze świadomością przemijania

63. Etyka społeczna w filozofii Seneki.

Seneka to przedstawiciel późnego stoicyzmu. Listy moralne do Lucyliusza Seneki stanowią swoisty podręcznik zasad etycznych. Seneka poszukiwał wskazówek życia mądrego, godnego i szlachetnego, doszedł do przekonania, że staje się ono takim w wypadku postępowania zgodnego z prawami natury. Życie zgodne z prawami natury jest gwarancją cnót każdego obywatela i podstawą do harmonijnego rozwoju jego osobowości. Taką postawę określał jako „prawy rozum” lub „doskonały rozum”. Poszukiwanie prawdy powinno stać się zadaniem nie tylko dla mędrca, ale niemalże każdego człowieka. Właściwy katalog cnót, przemyślanych jako nakazy etyczne, stać się może nie tylko rękojmią harmonijnego rozwoju osobowości jednostki, ale także zbiorowości. Należy zatem dzielić się z innymi wybaczając doznane od nich krzywdy. Seneka odwoływał się do prostoty i naturalności obyczajów, miało to zapobiec zepsuciu moralnemu. Postulował umiarkowana postawę, przestrzegał przed chciwością ( to jedna z głównych przywar ludzkich ), majątek ma służyć jedynie zaspokojeniu naturalnych potrzeb człowieka.

64. Omów koncepcję powszechnego braterstwa Seneki.

Ideał ogólnoludzkiej wspólnoty i obywatelstwa światowego pojmował Seneka niezwykle szeroko. Uważał, że wszyscy są wobec siebie równi i wolni, łamiąc tym samym fundamentalną dla jemu współczesnych barierę dzieląca ludzi od niewolników. Tak pojęta idea obywatelstwa była zapowiedzią koniecznych zmian. Seneka zdawał sobie sprawę, że są to chwilowo tylko ideały, postulował zatem łagodne traktowanie niewolników. Miał to być pierwszy krok do uznania ich godności i prawa do wolności.

65. Teoria państwa i prawa Seneki.

Teoria państwa opiera się na poczuciu praworządności i bezpieczeństwa, zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego. Sprawiedliwość wewnętrzna powinna opierać się na przestrzeganiu prawa. Senekę raziła korupcja, samowola i nieludzki wyzysk namiestników rzymskich. Uważał, że takie postępowanie burzy fundamentalne zasady prawa natury i sprawiedliwości. Prawo potwierdzone zasadami prawa naturalnego powinno stanowić wytyczną działania sądów. Sądy powinny stać na straży prawa. Podobnie sprawa wygląda z polityką zagraniczną - najmniejszą rzeczą winien jestem pokój. Wojny burzą naturalny porządek., prowadzą do zdziczenia obyczajów, a to nie sprzyja umiarkowaniu i łagodności, które powinny być wykładnikiem nie tylko życia jednostki, ale całych społeczeństw.

Seneka zalecał zajmowanie się działalnością państwową, jeśli służyć będzie ona bezpośredniemu urzeczywistnianiu uznanych wartości filozoficznych. W tym znaczeniu stoicyzm powoli poszukiwał dróg współdziałania jednostki z państwem.

Teoria prawa - prawo powinni gwarantować bezpieczeństwo i sprawiedliwość. Rozsądek i sprawiedliwość - te zasady powinny przyświecać sądom, które wydając wyroki, kierować się powinny dążeniem do sprawiedliwości oraz zapewnieniem społeczeństwu spokoju i bezpieczeństwa. Sądy powinny dążyć do sprawiedliwego karania przestępców oraz stosować prewencję, aby zapewnić społeczeństwu stabilizacje poprzez eliminację niebezpiecznych jednostek. „Sądząc innych - sądzisz siebie” - Seneka.

66. Doktryna Seneki a wczesne chrześcijaństwo.

Najważniejsza - strona praktyczna badań; występował przeciw wszelkim spekulacjom, nadużyciom logiki. Był moralistą. Cnotą - prawy i doskonały rozum, dobrem- moc ducha, przejawiająca się w życiu zgodnym z naturą, ważny - spokój. Świat jako byt stworzony przez najwyższą inteligencję ma wg filozofa swoją rację i cel. Bóg - we wszystkim, co daje pojęcie panteizmu stoickiego. W tym miejscu zbliżył się do etyki chrześcijańskiej, za którą- w dziedzinie problematyki społecznej- na pierwszym miejscu stawiał dobro (uniwersalizm poznawczy). (Jeśli chcesz być kochany, kochaj!). Dla Seneki ważniejsza jednak powinność wobec ludzkości, nie zaś wobec jednego człowieka - pod takim kątem patrzył na państwo. W jednowładztwie - ratunek dla ówczesnego Rzymu, jednak potępiał jakąkolwiek tyranię. Wg Seneki bardzo ważna u władcy jest łagodność, ale powinien on też umieć karać. Kara - trzy cele: 1) powodować poprawę przestępcy; 2) zapobiegać występkom na przyszłość; 3) eliminować przestępców i tym samym zapewniać innym spokojne życie. Ujawnia też umiłowanie mądrości. Za innymi filozofami, także stoickimi, chwali doskonałość mędrca. Warto dodać, że wywarł duży wpływ na tragedię europejską, między innymi autorstwa Shakespeara, Cornellia i Racinego.

67. Jaką rolę w rozwoju późniejszego stoicyzmu odegrał Epiktet?

Epiktet poskreślał i głosił potrzebę zniesienia bariery dzielącej ludzi na wolnych i niewolników - nawiązywał w ten sposób do Seneki. Wskazywał przy tym fikcyjność i niesprawiedliwość takiego podziału. Głosił ideę wszechludzkiego obywatelstwa, wszechludzkiego związku zrzeszającego ludzi wolnych i niewolników. Ponadto łączył filozofię stoików z cynizmem, uważał że między tymi szkołami nie ma żadnych różnic. Jego metodą wykładania była DIATRYBA - sam sobie stawiał pytania i na nie odpowiadał lub prowadził dialog z fikcyjnym rozmówcą, koncentrował się na zagadnieniach moralnych o etycznych.

68. Omów główne założenia etyki Epikteta.

• Idea wszechświatowego obywatelstwa

• Głosił najwyższą sprawiedliwość, którą wyprowadził z boskich nakazów braterstwa i miłości ludzi, znajduje ona urzeczywistnienie we wspólnocie ludzkiej ,wolność i niewola to dla niego tylko kategorie moralne a nie społeczne

• Jedynym dobrem - cnota, a majątek, sława, zdrowie to tylko dobro w naszym mniemaniu, człowiek dążąc do szczęścia musi żyć w zgodzie z naturą i poznawać się wewnętrznie

• Idea pracy - jest ona zaszczytnym zajęciem, ma ona polegać na zdobywaniu rzeczy niezbędnych, nie może natomiast prowadzić do chęci bogacenia się

• Mędrzec Epitketa trzyma się z dala od polityki, głosząc zasady moralne, uszczęśliwiające ludzi,

• prawdziwym osiągnięciem jest brak pożądania czegokolwiek - królem jest, kto nie pożąda niczego

69. Koncepcja braterstwa wszechludzkiego Epikteta.

To koncepcja wszechludzkiego obywatelstwa, wszechludzkiego związku zrzeszającego ludzi wolnych i niewolnych. W tym znaczeniu E. przeciwstawia się dzieleniu ludzi na wolnych i niewolników. Podział taki uważa za fikcyjny i niesprawiedliwy. Epiktet sam był niewolnikiem do 40 roku życia, stąd ta idea - wówczas skrajnie wywrotowa. Idea ta była wyrazem najwyższej sprawiedliwości, wywodzącej się z praw naturalnych - równości i sprawiedliwości oraz z boskich nakazów braterstwa i miłości ludzi.

70. Kosmopolityzm późnego stoicyzmu.

Ideologia wszechświatowego obywatelstwa prowadzi do podwójnego traktowania patriotyzmu. Człowiek posiada w rezultacie dwojakie obywatelstwo : danego państwa lub miasta oraz obywatelstwo światowe. Pierwsze oznacza istnienie konkretnych więzów prawnych, drugie odnosi się do sfery świadomościowej, do kultury filozoficznej przekonującej nas o istnieniu wspólnoty ludzkiej.

71. Koncepcja braterstwa wszechświatowego w filozofii Marka Aureliusza.

Marek Aureliusz ( 121 - 180 ) był pod silnym wpływem stoicyzmu, jako władca Rzymu ( cesarz od 161 ) starał się wcielać w życie podstawowe założenia stoicyzmu. Kontemplacyjna postawa odkrywania własnej osobowości skłoniła go do podjęcia idei wszechświatowego obywatelstwa. Ideę ta M. pojmował przede wszystkim jako wspólnotę filozofii. Ta idea wspólnoty prowadzi go do odrzucenia niewolnictwa jako zasady. Podejściem tym przerastał epokę, w której żył. Zalecał zatem przynajmniej ludzkie traktowanie niewolników. Idea wszechświatowego obywatelstwa staje się rękojmią rozsądnego zachowania, jest pewnym wymogiem stawianym wszystkim, bez względu na pełnioną funkcję.

Jednak on sam nie utożsamiał się z filozofią Platona. A. studiował retorykę, zajął się stoicyzmem. Człowiek z innymi ludźmi ma wspólny umysł. Ogromne znaczenie ma natura. Spojrzenie na państwo- podobnie jak wcześniejsi stoicy nie wyposaża go w organizację polityczną. Pojmuje - jako wspólnotę ducha, budowaną przez wszystkich ludzi. Idzie tropem kosmopolityzmu stoickiego. Państwo światowe, w którym ludzie wobec siebie są solidarni i dobrzy, w którym działają wedle Bożego planu zdaje się być dla cesarza- filozofa wystarczające. Przy czym ludzie powinni być świadomi, iż muszą być posłuszni prawu świata, to jest prawu natury.

72. Monizm w filozofii stoickiej.

Monizm- pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm (utożsamienie Boga z przyrodą, negowanie Boga jako istoty). To właśnie stoicy stworzyli podstawy tego kierunku, dopełnił ich Marek Aureliusz (próbował połączyć teorię panpsychizmu, czyli pogląd, iż materia żyje i ma naturę psychiczną, swą świadomość z boską naturą świata, wypełnionego pneumą- rozumem świata, który wszystko ożywia). Monistycznie rzeczywistość pojmowali stoicy pierwszego okresu, czyli szkoły starej. Do poznania całej rzeczywistości służyła im fizyka. Świat dla niech był cielesny i materialny, był jednością.

73. Filozofia średniego stoicyzmu

Stoicyzm okresu średniego (II- I w. p.n.e) zawiera tendencje eklektyczne. Widać również tutaj nowego ducha rzymskiego, nauki Platona i Perypatu szkoły Arystotelesa. Przedstawicielami tego okresu są Panaitios i Posejdonios.

Szkoła stoicka za czasów Panaitiosa powzięła nowy kurs. Powodem takowych zmian były skutki polemiki szkoły stoickiej z opanowaną przez sceptycyzm Akademią, zafascynowanie się Panaitiosa nową mentalnością rzymską, a także lektura dzieł Platona, pierwszych filozofów akademii i Arystotelesa. Panaitios złagodził trochę surowość niektórych twierdzeń etyki, zmodyfikował pewne punkty psychologii i fizyki. Pogląd o skończoności świata zastąpiono ideą o wieczności świata, co pociągnęło za sobą zmianę pewnych podstawowych koncepcji fizycznych. Zmianie uległa również funkcja Boga, z twórczego ognia, do roli rządcy a nie twórcy kosmosu.

74. Determinizm i kosmopolityzm w filozofii stoickiej

Świat - rozumny ład i harmonia. Naturalny porządek kosmosu - oparty na determinizmie, wszystkim rządzi przeznaczenie, los ( rozum= natura= los= twórczy duch =przeznaczenie ). Rozum jak dusza w człowieku przenika wszystkie jego części → świat - twór ożywiony. 4 natury zamieszkują kosmos - rośliny, zwierzęta, ludzie, bogowie. Najściślejsze związki - ludzi z bogami, łączy ich rozum, różni - bogowie rozumni z natury, ludzie osiągają rozum własnym wysiłkiem. Kosmos - ojczyzna ludzi, bogów - mają określone rozumnością miejsce. Rozum - udziałem każdego człowieka, przenika wszystkich. Ale nie każdy jest mędrcem - co jest potencjalna szansą, czł. musi własnym wysiłkiem w sobie rozbudzić - zdolność rozumienia, praktykowanie cnoty.

Determinizm: pogląd głoszący, że fakt, moment i miejsce zajścia każdego zdarzenia oraz jego przebieg określone są jednoznacznie przez zdarzenia, które je poprzedziły w czasie i które z nimi współwystępują.

W kosmologii stoicy stali na stanowisku doktryny "wiecznego powrotu", mówiącej o cyklicznym niszczeniu świata przez ogień i powtórnym jego rozwoju. Tak przynajmniej było ze stoikami starej szkoły Zenona z Kition i jego uczniów- Kleantesa i Chryzypa, a także u Posejdoniosa z okresu mediostoicyzmu.

76. Prawo natury w filozofii Seneki.

Rozróżnia prawo naturalne, oparte na przenikających świat boskim rozumie, i prawo stanowione. Uznanie wyższości pierwszego uznał za synonim mądrości. Sprawiedliwość - oddawanie każdemu co mu się należy. Prawo powinno być równe dla wszystkich. Największa kara dla przestępcy - jego wyrzuty sumienia i stały lęk przed sprawiedliwością. Sędziowie powinni się kierować 3 zasadami przy wymierzaniu kary : poprawa przestępcy, zapobieganiem występków na przyszłość oraz zapewnienie zgodnego współżycia przez eliminowanie niepoprawnych.

77. Kosmopolityzm neostoicyzmu

Seneka Młodszy, Muzoniusz Rufus, Epiktet i Marek Aureliusz.

Seneka- jedyną prawdziwą ojczyzną świat, świat bogów i ludzi (kontynuuje wiec jak pozostali postulaty twórcy stoicyzmu- Zenona z Kition). Poza jednak tą ojczyzna, także druga- mniejsza, z którą wiąże człowieka przypadek. Seneka, choć jak pozostali odcina się w pewien sposób od życia publicznego chwali tych, którzy poświęcają się działaniu na rzecz swych ojczyzn. Wszakże naturą człowieka jest działanie, ważne jednak by nie przesadzić (stoickie umiarkowanie) i mieć też czas na inne zajęcia.

Epiktet- Także idealne państwo upatruje w praworządnym państwie światowym. Zdaniem Epikteta- między Bogiem a ludźmi istnieje braterska więź. Bóg i ludzie tworzą idealną społeczność. Człowiek szlachetny i prawy podporządkowuje swój rozum władcy.

Marek Aureliusz- Uznawał, że wszystkim kieruje rozum świata- zgodnie ze swym zamysłem. Co więcej, pojmował świat jako jeden wielki organizm, w którym natura lubi tworzyć i tworzy ciągle rzeczy nowe. Człowiek jest cząstką całości. Mówi: Łatwiej bowiem mógłbyś znaleźć jakąś odrobinę ziemi nie stykającą się z inną odrobiną ziemi, niż człowieka zupełnie odciętego od związku z ludźmi. Człowiek jest w tym sensie obywatelem świata, że ma z innymi ludźmi ma wspólny umysł.

78. Stoicyzm Epikteta

Nauczał Epiktet posługując się diatrybą. Diatryba - rodzajem dialogu z fikcyjnym rozmówcą, co stanowi kontynuację cynickich kazań. Na pierwszy plan swych rozważań, wysuwa etykę i intelektualizm. Jest też moralistą. Podkreśla wagę godności ludzkiej. Nie rozróżnia on ludzi wolnych i niewolnych. Niewolnikiem nazywa jednak tego, który pragnie rzeczy. Potępia próżniacze życie, chwali pracę. U niego także występuje idea kosmopolityzmu stoickiego. Idealne państwo upatruje w praworządnym państwie światowym. Między Bogiem a ludźmi istnieje braterska więź. Bóg i ludzie tworzą idealną społeczność.

79. Kosmopolityzm w koncepcji Marka Aureliusza

Marek Aureliusz- Uznawał, że wszystkim kieruje rozum świata- zgodnie ze swym zamysłem. Świat jako jeden wielki organizm, w którym natura lubi tworzyć i tworzy ciągle rzeczy nowe. Człowiek - cząstką całości. Czł. - w tym sensie obywatelem świata, że ma z innymi ludźmi ma wspólny umysł.

80. Etyka teistyczna późnego stoicyzmu

W świetle etyki teistycznej uznawał świat jako stworzony przez najwyższą inteligencję, która dała mu swoja racje i cel. Bóg jest we wszystkim, co daje pojęcie panteizmu stoickiego. W tym miejscu zbliżył się do etyki chrześcijańskiej, za którą- w dziedzinie problematyki społecznej- na pierwszym miejscu stawiał dobro (uniwersalizm poznawczy). Dla Seneki ważniejsza jest jednak powinność wobec ludzkości, nie zaś wobec jednego człowieka. Także pod takim kątem patrzył na państwo. Muzoniusz Rufus- Także u niego pojawia się dualistyczna koncepcja świata. Bóg jako rządca kosmosu (kosmopolityzm) dał człowiekowi nad pewnymi rzeczami władzę, a nad innymi nie. Ta dostępna dla człowieka władza jest najpiękniejszym darem, jednak należy go umiejętnie wykorzystywać, zgodnie z zamysłem bożym; wtedy będzie wolność, pogoda, bezpieczeństwo, sprawiedliwość, cnota… To, że nad pewnymi rzeczami mocy nie ma człowiek trzeba przyjąć ze spokojem i dać nad nimi panować Bogu. Moc którą ma człowiek powinna być w miarę możliwości utrzymywana, ale i oddana gdy Bóg tego zażąda.

Zdaniem Epikteta- między Bogiem a ludźmi istnieje braterska więź. Bóg i ludzie tworzą idealną społeczność..

81. Koncepcja wolności w stoicyzmie

Mądrość identyczna z wolnością, tylko czł. mądry - zarazem wolny, akceptuje oparty na rozumie charakter świata i nie usiłuje go zmienić. Ludzie z natury są równi - w każdym tkwi ta sama iskra boża - pozwala mu posiąść mądrość; każdy ma szansę być mądrym i wolnym, ale nie każdy się nim staje. Wolność - kategoria ducha, stan wewn., może być bez pokrycia w przymiarce do realnych stosunków społ., kategoria wewn. również stan niewoli.

82. Stoicyzm a chrześcijaństwo

Jezus Chrystus - ideologia apolityczną, moralizuje, natomiast nie głosi nauki społecznej. W tym względzie podobny jest stoikom. Prawy chrześcijanin także nie uczestniczył w życiu publicznym, tego również wystrzegali się stoicy . Idealny chrześcijanin to człowiek spokojny (spokój stoicki), mający respekt przed współczesnością i przyszłością, skoncentrowany na sprawy wewnętrzne. Klemens Aleksandryjski z kolei głosił program dostosowywania chrześcijaństwa do świata, wykorzystywał w swej koncepcji ideę stoickiego szlachetnego męża. Można powiedzieć, ze chrześcijaństwo i stoicyzm łączy etyka miłości, skromności, rzetelności, umiaru i wybaczania.

83/84/85. Scharakteryzuj ustrój społeczny i polityczny Rzymu republikańskiego..

Republiką Rzymską rządziła ściśle wyselekcjonowana grupa rodzin arystokratycznych, których członkowie piastowali najwyższe urzędy państwowe, konsekwentnie i z pełną świadomością realizując swoje interesy.

Najważniejsze instytucje polityczne Rzymu :

• Zgromadzenie Ludowe - do niego należało wypowiedzenie wojny, zawieranie pokoju, wybieranie urzędników, uchwalanie prawa

• Senat -ciało składające się z 300 członków, głównie byłych urzędników, zasiadających w nim dożywotnio, w społeczeństwie zakorzeniona świadomość autorytetu senatu, który stał na straży państwa i porządku społecznego

• Urzędnicy - posiadali prawo inicjatywy ustawodawczej, nie ponosili odpowiedzialności • Pretorzy - podlegało im sądownictwo

• Trybuni ludowi - plebejscy pełnili funkcję oficjalnych patronów i reprezentantów plebsu

Ustrój społeczny - wykształcił się podobnie jak ustrój polityczny w czasie walk plebejuszy z patrycjuszami, społeczeństwo dzieliło się na :

• Arystokrację - czyli tzw. nobilów ( wąska elita arystokracji senatorskiej, ciesząca się największym poważaniem i wpływami politycznymi, byli to czołowi senatorowie i ich rodziny, przede wszystkim konsulowie ) i patrycjuszy - również arystokracja ale mniejszego formatu

• Stan ekwicki - ekwici czyli bogaci przedsiębiorcy, kupcy i bankierzy - arystokracja finansowa

• Plebs ( plebejusz : wywodzili się oni z napływowej ludności wolnej, trudniącej się handlem i rzemiosłem, nie mogli piastować żadnych urzędów i stanowisk, mieli jednak majątek i mogli odbywać służbę wojskową, zaczęli więc zabiegać o wpływy i wiedzę - stąd walka plebejuszy z patrycjuszami o dostęp do urzędów

86. Jaka rolę w kształtowaniu ustroju społecznego republikańskiego Rzymu odegrały reformy Serwiusza Tuliusza.

Serwiusz Tuliusz 6 król rzymski 578 - 543r p.n.e.) przeprowadził reorganizacje społeczeństwa Rzymu, na skutek walki plebejuszy z patrycjuszami o wpływy i dostęp do urzędów. Podzielił społeczeństwo ( wszystkich zdolnych do noszenia broni ) na 5 klas, podstawa - kryterium majątkowe. W każdej klasie utworzono centurie. Ogółem powstało 193 centurii z czego 98 przypadał na klasę 1, złożoną z ludzi najbogatszych. Na zgromadzeniach obywatele dzielili się na centurie i każda klasa otrzymywała tyle głosów, ile wystawiła centurii, Zgromadzenie centurialne ( comitia centuriata ) decydowało o najważniejszych sprawach państwa - uchwalało odtąd prawa, decydowały o sprawach wojny i pokoju, wybierały urzędników, straciły znaczenie więc zgromadzenia członków rodu, ale patrycjusze nadal mieli przewagę. Istotne jednak było to, że decyzje zapadały również przy udziale plebejuszy. Oparcie na zgromadzeniu centurialnym oznaczało ostateczne ugruntowanie się republiki arystokratycznej. Władza najwyższa w państwie należała do 2 konsulów wybieranych na rok oraz urzędników ( magistratu

89. Reformy Gajusza Grakchusa - treść i znaczenie.

• Gajusz - był trybunem ludowym, działał w komisji agrarnej,

• przeprowadził ustawę wprowadzającą kwitów do trybunałów sądowych, co pozwalało im sądzić senatorów oskarżonych o nadużycia podczas pełnienia funkcji namiestnika prowincji.

• przeprowadził ustawę zbożową, która pozwalała ubogim obywatelom rzymskim nabyć zboże po umiarkowanej cenie.

• ustanowił dziesięcinę na terenie prowincji Azji, a przetarg na dzierżawę tego podatku był przeprowadzany w Rzymie ( co wykluczało machloje ),

• przedsięwziął budowę dróg, przywrócił ustawę agrarną Tyberiusza, był autorem kolonizacji na ziemiach Kapui i Tyrrentu, chciał rozszerzyć obywatelstwo rzymskie na Latynów i Italików.

90. Omów przyczyny i znaczenie reform braki Grakchów.

Reformy agrarne zostały przeprowadzone, , bo chłopstwo znacznie zbiedniało, a stanowiło przecież trzon armii rzymskiej - Grakchowie chcieli silnej, zdrowej armii. Chcieli ograniczyć wielką własność ziemską, przez podział ziemi na działki dla biedoty. Plebsowi tez poświęcili ustawę zbożową. Tak wiec lud miał żyć częściowo z podziału łupów, a częściowo na koszt skarbu państwa. W interesie zrujnowanych rolników przywrócił Gacjusz ustawę rolna Tyberiusza i zaplanował kolonizację. Aby pozyskać najbogatszych obywateli Rzymu, ekwitów Reformy Grakchów upadły, ale wpływy popularów rosły, zaś arystokratów słabły.

91. Jurysprudencja rzymska i kodeksy.

Prawo rzymskie okresu antycznego. Okres królewski, okres republiki, okres pryncypatu i dominatu. Przemiany ustroju politycznego nie miały na ogół bezpośredniego wpływu na rozwój prawa.

Pryncypat (od łac. princeps civium Romanorum) - forma władzy w okresie Cesarstwa Rzymskiego wprowadzona po 27 roku p.n.e. przez Oktawiana Augusta. Skupiała władzę w rękach jednostki, przy pozorach zachowania instytucji republikańskich. Pryncypat był formą sprawowania władzy przez pierwszego obywatela republiki princepsa (cesarza), skupiającego władzę jako imperator,

Dominat (łac. dominus et deus - pan i bóg) - termin używany przez współczesnych historyków na określenie ustroju Cesarstwa Rzymskiego (III w.) po reformach Dioklecjana. Charakteryzowała go absolutna władza cesarza

I faza rozwoju prawa rzymskiego - do ok. poł. III w. p.n.e. - okres prawa antycznego lub archaicznego. Państwo rzymskie - na niewielkim terytorium, mieszkańcy rządzili się przede wszystkim prawem zwyczajowym, utrwalonym w tradycjach przodków ( mores maiorum). Prawo - przeniknięte elementami sakralnymi, znajomość prawa i jego realizacja - kolegia kapłanów. Poł V wieku p.n.e pierwszy spis obowiązującego prawa - XII tablic - spisane prawa były osiągnięciem plebejuszy, którzy widzieli w nim środek ukrócenia samowoli arystokracji rodowej w zakresie wymiany prawa i gwarancję utrwalenia porządku prawnego.

Prawo rzymskie epoki klasycznej. Od schyłku republiki do połowy III w. n.e. Poprzedzał ja okres formowania się podstaw prawa klasycznego ( w II i I w p.n.e. ) - okres przedklasyczny. Podłożem przemian - wielki rozrost terytorialny po wojnach unickich. Prawo musiało obsługiwać teraz skomplikowane stosunki produkcji i wymiany na ogromna skalę. Źródła prawa - uległy zróżnicowaniu, obok prawa stanowionego ustaw dawnych zgromadzeń republikańskich oraz uchwał senatu, które w dobie pryncypatu ustąpią swym znaczeniem wobec ustawodawstwa cesarzy, czyli konstytucji cesarskich, rozwinęła się prawotwórcza działalność urzędników i znawców prawa. Czasy pryncypatu otwierały „złoty wiek” jurysprudencji rzymskiej, kiedy to Oktawian August zaczął udzielać niektórym prawnikom przywileju udzielania porad pod autorytetem cesarkim, a więc mających moc wiążącą.

92/94. Polibiuszowska koncepcja ustroju mieszanego.

Aby zapobiec degeneracji ustrojów należy stworzyć stabilny ustrój mieszany ( nie jest to ustrój „chemicznie czysty” ) . Powinien być on stworzony tak jak w Rzymie w sposób naturalny i spontaniczny ( apoteoza ustrojów rzymskich ), zawierający pierwiastki monarchiczne ( Rzym - rządy 2 konsulów ), arystokratyczne ( władza senatu ) oraz demokratyczne ( zgromadzenie ludowe ).Wszystkie te czynniki tworzą łącznie system idealnej równowagi, zapewniają trwałość państwa, dają perspektywę rozszerzania pod przywództwem Rzymu cywilizacji i opanowywania świata.

93. Teoria cyklicznego rozwoju państw Polibiusza.

Polibiusz - grecki historyk II w. p.n.e.

Obserwacje przemijania różnych form ustrojowych i wydarzenia jakich był świadkiem w Rzymie, skłoniły Polibiusza do przyjęcia platońskiej teorii cyklicznego rozwoju państwa, chociaż po dokonaniu zmian i uproszczeń, zastępując schemat paltoński własnym cyklem przemian ( zamknięte koło historii ). Podobnie jak u Platona państwo wg Polibiusza jak organizm człowieka przechodzi przez stadium wzrostu, rozkwitu, by dojść do upadku ( ewolucja ustrojów prowadzi do degeneracji ). Okresowi wzrostu odpowiada forma monarchii, przekształcająca się z czasem w tyranię, oznaczającą wyjście z tego stadium. Ustanowienie ustroju arystokratycznego, czyli rządów najlepszych odpowiada okresowi wzlotu czy rozkwitu. Stwarza warunki rozwoju ekonomicznego, politycznego i kulturalnego. Arystokracja z czasem przekształca się w oligarchię, to jest zdegenerowana grupę obejmującą władzę i dążącą do osiągnięcia własnych zysków. Wywołuje to gniew ludu, protest i w konsekwencji ustanowienie demokracji. Oligarchia i demokracja to przejście do 3 stadium - upadek. Demokracja nie jest ustrojem stabilnym, a demagogowie wykorzystują bezmyślny lud. W tym punkcie następuje zamknięcie cyklu rozwojowego oraz otwarcie nowego, wychodzącego z władzy królewskiej.

96. Przedstaw program głównych stronnictw politycznych republikańskiego Rzymu.

• Popularzy - populares - ugrupowanie polityczne w starożytnym Rzymie, którego początki działalności przypadają na czasy braci Grakchów ( 2 poł. II w. p.n.e.), byli przeciwnikami optymatów, szukali oparcia w zgromadzeniach ludowych, przeciwstawiali się polityce dawnej arystokracji, opowiadali się za reformami agrarnymi, rozdawaniem zboża, prawami dla Italików, umorzeniem długów sądowych oraz oddaniem ekwitów sądom o zdzierstwa na prowincjach, początkowo popularzy wykorzystywali trybunat ludowy, w późniejszych czasach przywódcami popularów byli ludzie wywodzący się z nobilów ( Grakchowie, Mariusz, Juliusz Cezar )

• Optymaci - optimates ( z łac. najlepsi ) w starożytnym Rzymie konserwatywne ugrupowanie polityczne, które powstało w 2 poł. II wieku p.n.e., optymatami byli członkowie bogatych i wpływowych rodzin senatorskich, mieli poparcie w senacie i dążyli do utrzymania kontroli nad państwem przez nadzór nad administracją i finansami państwa, aby utrzymać swoją pozycję, przeciwstawiali się jakimkolwiek próbom zmian ( demokratyzacji ) ustroju republiki, szczególnie zacięte walki toczyli optymaci z popularami w czasie reform Grakchów - 133 - 121 r. p.n.e.

97. Pojęcie natury w nauce Cycerona.-Marek Tuliusz Cyceron ur w Arpinum II./I w. p.n.e.

Natura powinna być jedyną wskazówką postępowania, można ją poznać przez rozum a życie w zgodzie z natura pozwala osiągnąć cnotę. Cycero uważał że istnieje wieczna i niezmienna sprawiedliwość polegająca na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu ( prawa natury, najwyższe miejsce, zaszczepione ludzkiej naturze przez rozum wspólnoty dla bogów i ludzi - stoicki logos ). Prawo natury potwierdza ogólne przekonanie ludzi o jego istnieniu, jako idei rozsądnego działania w umyśle każdego obywatela. Żadna siła nie może zmienić prawa natury, jego wieczny charakter. Dowodził, że pewne czyny są z natury ujemne, inne dodatnie, ale świadomość naturalnej istoty czynu przesądza o zachowaniu ludzi, tak więc jedynie dzięki prawu natury można ocenić czyny ludzkie jako sprawiedliwe czy niesprawiedliwe.

100. Koncepcja kręgów społecznych Cicerona a kosmopolityzm stoicki.

Najszerszy krąg tworzy cała społeczność ludzka, a każda jednostka jest obywatelem miasta, państwa, całego świata. C. wzorował się na Polibiuszu i jego teorii ustroju mieszanego.

101. Idea obywatelstwa wszechświatowego w nauce Cycerona.

Znajduje ona oparcie w prawach natury, Cyceron nawiązując do Arystotelesa przedstawia stopnie łączenie się ludzi w grupy począwszy od związku kobiety z mężczyzną ( coniugium ), przechodzącego po urodzeniu się dzieci we wspólnotę domową ( familia ). Następna forma jedności prawnej, moralnej, gospodarczej jest państwo - miasto ( civitas ) , prowadzące do jedności narodowej ( gens natio ). Wyższą postacią jest ludzkość ( gens humanum ) jako zbiorowość społeczna, złączona wspólnym rozumem oraz poczucie prawa natury. Na tej podstawie formułuje Cyceron pojęcie obywatelstwa światowego ( człowiek poprzez prawa natury jest obywatelem rodziny, miasta, państwa, całego świata - jednostka, rodzina, miasto, państwo, ludzkość ). Związek jednostki z państwem jest podstawowy i zasadniczy. ( rodzina, państwo, miasto, naród, cała ludzkość )

102. Jaką role w kształtowaniu myśli Cycerona odegrał stoicyzm.

Cyceron wiele głównych myśli powtarzał za stoikami, jednak oprócz tego korzystał z innych systemów filozoficznych, w jego twórczości widać wpływy Arystotelesa i epikureizmu. Elementy filozofii stoickiej można odnaleźć w poglądach Cycerona na temat rozumu, który umożliwia poznanie natury, a tym samym pozwala na osiągnięcie cnoty ( rozum nakazuje człowiekowi cnotę męstwa , dążenie do poznania prawdy, postępowanie sprawiedliwie ). Istotna jest próba zsynchronizowania ustroju państwa z teoria prawa naturalnego i stanowionego, gdyż prawa państwowe ( ludzie są jednostkami społecznymi ) zawsze powinny być zgodne z prawem natury. Podobnie jak stoicy C. pojmuje pojęcie wolności, gdyż tylko mądry człowiek jest zarazem wolny, tylko on akceptuje oparty na rozumie porządek świata, nie traci wolności w państwie rządzonym prawami rozumu. C. zaczerpnął ze stoicyzmu kosmopolityczną koncepcję kolejnych kręgów społecznych, gdzie najszerszy krąg tworzy cała społeczność ludzka, a każda jednostka jest obywatelem miasta, państwa, całego świata. C. wzorował się na Polibiuszu i jego teorii ustroju mieszanego

104. Przedstaw i omów definicje państwa Cycerona.

PAŃSTWO - wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości „państwo - res publica jest to rzecz ludu - res populi”, tworzący państwo lud jest to wspólnota złączona więzami prawa, interesami i obowiązkami. Państwo wynika z porządku naturalnego, jest ono jedynym ze stopni uspołecznienia, ma charakter formalny, ale i religijny ( organizacja boska ). Opiera się na sprawiedliwości

105. Teoria prawa i sprawiedliwości w nauce Cicerona.

Cycero rozróżnia 2 podstawowe prawa

1) prawo natury - pyt 119.

2) prawo ludzkie - obowiązujące ( ius humanum ) w ramach tego wyróżniał : ius gentium - miało wyrażać idee prawne całej ludzkości, Cycero traktował je jako najdoskonalsze odbicie prawa natury i ius civile - prawo poszczególnego narodu. Rozróżnienie wynikało z ekspansywnego charakteru polityki Rzymu.

Sprawiedliwość - nie niej opiera się państwo, polega na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu. Jeśli rządzący stanowi prawa złe ( bo niezgodne z prawem natury ), to nie są one właściwie prawem ( przestają obowiązywać ), a państwo nie jest właściwie państwem. Nie można sprawiedliwości oddzielać od polityki. Oparte na sprawiedliwości organizacje państwowe maja na celu głównie to, by każdy mógł zachować swoją własność ( wg Seidlera - sprawiedliwość wg Cycerona jest tym, co ludzie przez wszystkie lata za sprawiedliwość uważali, związane jest to z faktem, że prawo natury powinno być odzwierciedlane w mądrości doświadczenia historycznego. 106. Idea zgody klas Cycerona. ( concordia ordinum )

To najważniejszy postulat społeczno-ustrojowy w doktrynie Cycerona, gdyż sama równowaga wewnętrzna w ustroju mieszanym nie wystarcza. Hasło zgody klas i stanów miało dotyczyć współdziałania „ arystokracji, senatu i ekwitów występujących w obronie podstawowych wartości przeciwko popularom (sceptycznie traktował wszelkie ideologie demokratyczne ), pospólstwu, które może wywołać zamieszki, ambicjom wodzów i rosnącym wpływom wojska. Idea ta miała przyświecać rządom zacnych arystokratów. Zgoda klas miała być gwarancją własności i zapleczem reform ustrojowych.

107. Koncepcja „państwa idealnego” Cycerona

Cyceron stworzył ustrój idealny wzorując się na koncepcji Polibiusza. Chciał jego zastosowania w Rzymie dla utrwalenia społecznego statusu quo i utrzymania własności. Ustrój ten łączyłby monarchię, arystokrację i demokrację w harmonijną całość, w gruncie rzeczy ten ustrój mieszany miał gwarantować przewagę arystokracji czyli stronnictwa optymatów, ponieważ ta klasa reprezentowała najwyższe walory społeczne predysponujące ją do sprawowania władzy, zapewnienia bezpieczeństwa i ukrywał niechęć Cycerona do ludu ( instrumentalnie podchodził do religii ). W epoce zamętu i wojen domowych, wśród nasilających się tendencji jednowładztwa Cyceron rozważał możliwość przekazania władzy mężowi idealnemu ( człowiekowi mądremu ), który w oparciu o radę najlepszych będzie rozjemcą, od niego może zależeć bezpieczeństwo państwa.

113. Omów doktrynę pryncypatu. 116. Przedstaw ewolucję doktryny pryncypatu w kierunku domiantu.

Pryncypat - łac. Principatis - rzymski system jednowładztwa, swoista forma monarchii rzymskiej polegająca na skupieniu władzy w rękach cesarza - który występował tylko jako pierwszy obywatel - princeps przy jednoczesnym zachowaniu pozorów ustroju republikańskiego, utrzymaniu senatu, konsulatu i trybunatu. Ta forma rządów zapoczątkowana przez Augusta trwała do II w. n.e. do czasu wprowadzenia przez Dioklecjana dominatu.

Podstawę suwerennej władzy princepsa stanowiły skumulowane w jego ręku i sprawowane dożywotnio urzędy, ale oficjalnie podkreślano trwanie instytucji republikańskich. Cesarz określał się jako pierwszy wśród równych. Najwyższe cnoty cesarskie to pobożność, łagodność, sprawiedliwość i dzielność. August występował jako nowy Romulus, fundator pax Romana, ojciec ojczyzny, twórca najsilniejszego ustroju. Wola cesarska była prawem, ale źródła miała w woli ludu, bo to lud przekazał mu władzę.

114. Porównaj doktrynę pryncypatu i dominatu. ( por. pyt. 135 i 137 )

Od schyłku III w. cesarz przestał być princepsem, stał się panem. Dominat - od słowa dominus, czyli pan. W tym okresie władza cesarska zyskała wsparcie ideologiczne. Imperator - teraz wszechwładny, mógł zmieniać prawo według własnego uznania. Jego absolutyzm stanowił zasadę jedności państwa. Ideologia boskości monarchy - przestępstwo przeciw niemu - świętokradztwem. Niezwyciężony cesarz był identyczny ze słońcem, symbolem władzy cesarskiej był orzeł. Boskie słońce jest panem cesarstwa, a cesarz - jego namiestnikiem. Kult solarny sprzyjał monoteizmowi, to zaś stawało się problemem politycznym. Kontynuacją ideologii monarchistycznej dominatu stał się później cezaropapizm.

118. Państwo świeckie w nauce św. Pawła z Tarsu.

Wg Pawła z Tarsu państwo może spełniać szereg zadań korzystnych dla człowieka. Państwo tępi przestępczość, zapewnia porządek i bezpieczeństwo, gwarantuje poszanowanie podstawowych praw i w tym sensie może stać się narzędziem Bożym. Wyprowadził stąd postulat lojalności wobec państwa - chrześcijanin powinien modlić się za królów. Jego sprzeciw budziło jednowładztwo i traktowanie panującego jak Boga. Pomimo lojalności wobec państwa chrześcijanin miał trzymać się z daleka od władzy, prowadzić życie ciche i pełne skupienia, ponieważ jest tylko pielgrzymem na ziemi.

Własność jest przydzielana ludziom w czasie użytkowania przez Boga.

Równość obowiązuje tylko przed Bogiem a na ziemi każdy ma pozostawać na swoim miejscu ( wezwanie, by niewolni byli posłuszni swoim panom, wolność wewnętrzna jest ważniejsza od wolności doczesnej.

Człowiek jest członkiem jednej z wielu współdziałających autonomicznych gmin, które uświadamiają mu, że przebywa w wielkiej społeczności - POLITEUMI obejmujących zbawionych w niebie i pielgrzymujących na ziemi.

120. Koncepcja dobrego chrześcijanina w I wieku n.e

Wobec władcy obowiązuje lojalność. Chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, czcić ja , ale w granicach wyższego obowiązku posłuszeństwa Bogu, bo Chrystus jest prawdziwym cesarzem, najwyższym władcą. W oczekiwaniu na „Dzień Pański” należy zachować spokój. Obywatelska bierność, bo gdy się czeka na rychłe przeniesienie do wiecznej ojczyzny w niebie, nie na miejscu są reformy ustroju ani dążenie do uzyskania wpływu na władzę. Wzór doskonałego chrześcijanina : człowiek spokojny, przyjazny ludziom, lojalny wobec pogan i ich władzy, pełen respektu wobec urządzeń doczesnych, prawy chrześcijanin - pielgrzym na tym padole - koncentruje się na sprawach wewnętrznych, w pokorze sposobią swą dusze do zbawienia.

121. Wkład Ireneusza bp Lyonu w doktrynę średniowieczną.

Stał na gruncie Pawiowej tradycji. Autor „Przeciw poganom”, bronił się przed współpraca z imperium. Państwo - nie pochodzi od diabła, a od Boga i jest niezbędne do poskramiania zła. Państwo ma prawo do żądania posłuchu ze strony obywateli, płacenia podatków, szanowania słusznych decyzji urzędów, niemniej jest ono tworem dla pogan, co wyklucza dialog i wszelką z nim współpracę. Chrześcijaninowi państwo jest potrzebne, ale on sam stroni od polityki i wiedząc o tym, że Bóg ześle karę na władze bezbożną, cierpliwie poddaje się nawet prześladowaniu.

124. Państwo - dzieło Boga czy szatana, interpretacja szkoły aleksandryjskiej.

Jej najbardziej znani przedstawiciele to Klemens i Orygenes. Klemens Aleksandryjski jest zaliczany do eklektyków chrześcijańskich nawiązujących do stoicyzmu, platonizmu i neoplatonizmu.

• Wcześniejsza pogańska filozofia zawierała częściowo liczne źródła prawdy i stanowiła przygotowanie do pełnego jej poznania, jakie przynosiła nauka chrześcijańska. W tym sensie chrześcijaństwo jest podsumowaniem rozwoju człowieka. Klemens przedstawia postęp jako przechodzenie ludzi stadiów rozwoju w coraz większym stopniu przygotowujących jednostkę do poznania prawdy.

• Idea prawa natury i sprawiedliwości znajduje wyjaśnienie w oddziaływaniu Opatrzności, jest to jeden potężny Logos, nadający postępowaniu człowieka sens znajdujący wyraz w zgodzie przytłaczającej większości ludzi na stosowanie zasad podstawowych. Klemens nazywa je prawem natury bezpośrednio związanym z poczuciem sprawiedliwości.

Orygenes

• Chrześcijanin posiada 2 ojczyzny : ziemską i boska ( odpowiada to teorii duszy i ciała ), dobrze zorganizowane państwo nie powinno prowadzić do sprzeczności tych 2 ojczyzn,

• Zaleca powściągliwość i dystans w stosunku do państw i prawa i podbudowuje to dość rygorystycznymi wymogami ubóstwa majątkowego,

• Chrześcijanin powinien być dobrym obywatelem i traktować państwo jako dar boży, państwo może być wykorzystywane do dobrego i złego w sytuacji, gdy przewagę zyskuje zło, to oznacza to, zę państwo zostało użyte jako „bicz boży” lub „kara boża”

• Cesarstwo jest pogańskie, ale jego ogólnoświatowy zasięg umożliwia realizację misji szerzenia wiary i w tym sensie cesarstwo jest darem bożym

126. Wpływ filozofii pogańskiej na szkołę aleksandryjską.

Rehabilitacja szczególnie stoicyzmu - filozofii antycznej. Klemens - obrońca filozofii greckiej, zbieżność jej założeń etycznych z nauką chrześcijańską.

Orygenes - miłośnik filozofii platońskiej.

Opis stworzenia świata i człowieka próbuje Orygenes zharmonizować z mitem Platona. Wierząc jednak w odwieczność tylko Boga, Logosu i Ducha, nie może przyjąć za swym filozoficznym mistrzem odwiecznych idei, jako substancji. Pojmuje ich istnienie co prawda odwieczne, ale tylko intencjonalne, w Boskim Logosie. Wydawało mu się to jak najbardziej stosowne, gdyż Bóg będąc niezmienny, musi być odwiecznie Stwórcą. Intencjonalność świata idei do tego wystarczała.

128. Tertuliańska nauka o państwie świeckim.

Kontynuował myśl św. Cypriana, bp Kartaginy, głoszącego konieczność wdrożenia silnej struktury organizacyjnej kościoła, jednej do przetrwania i walki z szatanem. Był ideologiem kościoła północnoafrykańskiego

• Chrześcijanie powinni tworzyć armię Chrystusa wojująca miłością, modlitwą, przebaczeniem, cierpliwością i ascezą

• Domagał się poszanowania przez wszystkie gminy obowiązków chrześcijańskich, sprowadzających się do rozległego katalogu ubóstwa i ascezy

• Chrześcijaństwo powinno być uznane za związek legalny, mogący wspierać ustrój państwa

• ostro potępiał pogańska kulturę Rzymu, należy modlić się za władzę, kochanie nieprzyjaciół

• Założył kościół tertulioński

129. Tertuliańska koncepcja praw.

U Tertuliana definitywnie zakończony został proces kształtowania się wczesnochrześcijańskiej doktryny dualizmu prawa Bożego i ludzkiego. Zwyciężyła idea bezwzględnego prymatu norm Bożych. Wszystkie ludzkie prawa, zwyczaje, przywileje nie oznaczają nic wobec prawdy. Czerpią one swoja moc ze zgodności z prawem Bożym. By stwierdzić moc obowiązującą norm prawa ludzkiego należy je przymierzyć do takiego wzorca, jakim jest prawo boże. Prawo, które takiemu badaniu nie chce się poddać jest podejrzane.

131. Jaką rolę w kształtowaniu doktryny chrześcijańskiej odegrał Euzebiusz z Cezarei.

Twórca teologii imperialnej. Błogosławieństwo dla idei rzymskiego uniwersalizmu i PAX Romana. Prezentacja sukcesów Konstantyna jako sukcesów chrystianizmu nad pogaństwem. Cesarstwo rzymskie uwolniło ludzi od wielości politycznej władzy, cesarz - imperator słowa bożego, boski władca, rządca nad całą ludzkością. Monarchiom w jego doktrynie - podłoże tradycji politycznej Bizancjum miał stać się też inspiracją ideową sporów między chrześcijańską władzą świecką a uniwersalnymi, doczesnymi ambicjami władzy duchowej

135. Problematyka społeczna w doktrynie ojców kapadockich.

Byli to 2 bracia Bazyli - bp i metropolita Kapadocji i Grzegorz bp Nyssy oraz Grzegorz z Nazjanzu. Główne założenia:

• Za podstawę uznali teorię Orygenesa, że z filozofii pogańskiej wykorzystać należy cechy możliwe do zastosowania w nauce chrześcijańskiej

• Szczególny nacisk kładli na retorykę jako instrument skutecznej walki w krzewieniu idei bożych

• Doktryna społeczna

• Bezwzględne poczucie równości, nawiązując do platońskiej organicznej teorii państwa, przedstawili społeczeństwo jako Ciało Chrystusowe gdzie wszystkie części musza pozostawać w zgodności połączone harmonia miłości Kapadoccy opowiadali się także za równością kobiety i mężczyzny, a w konsekwencji za równouprawnieniem w małżeństwie

• największym pogwałceniem równości, braterstwa i miłości jest niewolnictwo - staje się ono grzesznym śladem natury ludzkiej, zaprzeczającym elementarnemu poczuciu sprawiedliwości, O. K. kwestionowali sensowność stosunków opartych na pracy niewolniczej

• opowiadali się przeciwko skrajnym nierównościom bogactwa i nędzy - wszystkie dobra należą do Boga, a człowiek otrzymuje je jedynie w użytkowanie

• idea równości prowadzi do uznania zasady powszechności pracy - praca staje się obowiązkiem ludzi zdolnych do tego,

• rozdział władzy świeckiej i boskiej, ale władca realizuje przynajmniej niektóre ideały chrześcijańskie

• potępia rządy tyrańskie

• teoria prawa - dualizm prawo boskie prawo boskie jest wzorem dla praw pisanych, które powinny odzwierciedlać jego podstawowe idee, czyli dobroć, równość, sprawiedliwość,

138. Teocentryzm

Pojęcie wolnej woli i wolności w doktrynie św. Augustyna.

Teocentryzm - pogląd uznający boga za przyczynę i cel istnienia wszystkich bytów

• człowiek kształtuje swe postępowanie w rezultacie świadomie i swobodnie podejmowanych aktów woli

• 2 znaczenia pojęcia wolności - wolność formalna i moralna, w. formalna oznacza możliwość wyboru przez każdą jednostkę między dobrem a złem -daje ona szansę na swobodę kształtowania swojego postępowania , zaś wolność moralna to wewnętrzna dyspozycja unikania zła i czynienia dobra - jest to podstawowy rodzaj wolności pozwalający na doskonalenie człowieka, będący zasadą postępu społecznego, moralnego i politycznego, prowadzący do ciągłego zbliżania się do Boga

139/140. Teoria 2 państw: Civitas Dei i Civitas Terrena w teologii św. Augustyna.

Państwo Boże - CIVITAS DEI :

• Będzie trwało wiecznie

• Jest wspólnotą dążących do Boga

• To niewidzialny Kościół Chrystusem jako głową

• Na ziemi jego obywatele są pielgrzymami - przechodniami

Państwo Ziemskie - CIVITAS TERRENA

• Tworzą wszyscy ludzie źli, upadli - od Adama do ostatniego grzesznika

• Nie jest identyczne z jakimkolwiek realnym tworem państwowym

• Trwa nieustanna walka między obywatelami Civ. Dei i Civ. Ter., ale i tak zwycięży Państwo Boże

Obywatel państwa realnego ( np. cesarstwa ) nie musi być zawsze obywatelem civitas terrena, bo źli i dobrzy są tu przemieszani. Tak samo i w kościele są przemieszani źli z dobrymi. Tylko Bóg wie kto jest dobry, a kto zły.

142. Wpływy dualizmu platońskiego na naukę św. Augusta.

Platon wyróżniał świat idei i świat materialny, będący odbiciem świata idei. Świat doskonały - idei i niedoskonały - ziemska rzeczywistość, która tylko dąży do doskonałości. Dostrzegany przez człowieka świat jest jedynie projekcją odbitego świata idei, będącego pierwowzorem dla wszystkiego, co zazwyczaj traktujemy jako rzeczywiste.

Platoński dualizm świata idei i świata rzeczywistości zmysłowej przetworzył Augustyn w :

1. Wizje 2 państw - bożego i ziemskiego

2. Dualizm człowieka - dusza i ciało

3. Dualizm sprawiedliwości - boża, pozostała

4. Kościół - widzialny - ziemski, ludzie dobrzy i źli, niewidzialny - obywatele Civitas Dei

Dualizm człowieka

a) Dusza

• Twór Boga

• Człowiek jako dusza posługująca się ciałem ( Platon )

• Wyższość nad ciałem

• Powstają w niej doznania i spostrzeżenia

• Nieśmiertelna ( Platon )

• Sama jest życiem ( Platon )

• Ożywia ciało ( Platon )

b) Ciało

• Twór Boga dlatego tez jest dobre

• Człowiek nie jest „upadłym aniołem”

• Musi być podporządkowane duszy

• Śmiertelne

143. Augustyńska filozofia dziejów - Tzw. Historiozofia.

Panorama doczesności jest skrajnie pesymistyczna : ogromna większość ludzi jest zła, ludzie są chciwi, żądni zaszczytów i władzy. Uciskają się wzajemnie, większy zjada mniejszego, wbrew optymistom Augustyn nie wierzył w postęp, im bliżej końca, tym więcej zła.

Nieprawda jest, że upadek Rzymu zwiastował klęskę rodzajowi ludzkiemu. Państwo ziemskie przemija. Każda władza została dana od Boga, ale Bóg stworzył państwo z powodu grzechu. Gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było. Tylko Bóg wie jaka będzie przyszłość. Dotychczasowe dzieje ludzkości są nieustanna walką państwa Bożego z państwem szatana. Z tego stanowiska upadek Rzymu był nic nie znaczącym epizodem.

Chrześcijanin winien z dystansu spoglądać na losy swej ziemskiej ojczyzny i doczesności. Nie ma się co zamartwiać tym, że na świecie jest coraz więcej zła, bo i tak na końcu zwycięży Civitas Dei.

144. Teoria predestynacji w doktrynie św. Augustyna. - Predestynacja = przeznaczenie.

Człowiek przeznaczony jest do dobra, stworzony przez Boga, Dobro Najwyższe. Bóg wybrał mniejszość, która tworzą obywatele Cicitas Dei. Jednak człowiek nie wie czy jest przeznaczony do zbawienia, czy tez nie, dlatego powinien wykorzystywać łaskę i wolną wolę by czynić dobro.

145. Wpływ manicheizmu na doktrynę św. Augustyna.

Augustyn nie mogąc znaleźć odpowiedzi na wiele pytań, które rodziły się w jego sercu przystąpił do Manichejczyków,z którymi związał się na kilka lat. Był to okres przed jego nawróceniem i przybyciem do Mediolanu. Manichejczycy - był to ruch religijny - sekta - która głosiła istnienie 2 różnych sobie pierwiastków :

a) światła - ciemności

b) dobra - zła

Zdaniem Manichejczyków istnieje między nimi nieustanna walka, a jej odbiciem jest walka światła i ciemności w człowieku, który może się „zbawić” jeśli dobrze pozna swój stan.

1. Manicheizm wywarł wpływ na augustiańskią wizje człowieka, który jest istotą złożoną z duszy i ciała, obydwa - dusza i ciało stworzone przez Boga SA dobre, Silnie podkreśla wyższość duszy nad ciałem i potrzebę jej dominacji, władzami duszy są : rozum, wola i pamięć, ciała - zmysły.

2. Drugim przejawem wpływu manicheizmu jest wizja państwa

a) Civitas Dei - państwo Boże, lepsze doskonałe

b) Civitas terrana - państwo ziemskie, obarczone złem.

146. Omów główne założenia programu społecznego św. Augustyna.

Nauka społeczna opiera się na założeniu poszanowania i równości człowieka. Z tego punktu widzenia rozwijał koncepcje :

• Własności ( pyt.160 ) i wspólnoty

• Wolności i równości

• Potępienia niewolnictwa

• Roli pracy i użyteczności zawodów ( pyt. 1… i 1…. )

Odrzuca arystotelowski pogląd iż niewolnictwo stworzyła sama natura. Wręcz przeciwnie, natura uczyniła człowieka wolnym i równym, a grzech i chciwość poniżyła człowieka sprowadzając go do roli niewolnika. Niewolnictwo zrodziło się bowiem z grzechu i należy do „państwa szatana”.

Jako ze zniesienie niewolnictwa było niemożliwe postulował wyzwalanie niewolników, ludzkie traktowanie oraz ich przyjmowanie do rodzin.

Podstawową komórka jest połączona silnymi więzami emocjonalnymi rodzina. Odpowiada ona naturze i prawu bożemu, stanowiąc podstawę dalszych organizacji politycznych. Podobnie jak władza ojca opiera się na woli bożej, tak samo władza państwowa nawiązuje również do woli bożej.

147. Zagadnienia własności i pracy w nauce społecznej Augustyna z Hippony.

Chciwość uznał Augustyn za jedna z zasad państwa ziemskiego, ale to nie dobra ziemskie były złe, Augustyn nie był ascetą, żądał tylko, by rzeczami się posługiwać a nie delektować. Dobra trzeba wykorzystywać jako narzędzia w ziemskiej wędrówce, ale nie wolno im podlegać. Własność prywatna rozbudza pragnienie bogactwa i luksusu, tłumiąc najważniejsze wartości oraz pozwala utracić z pola widzenia cel podstawowy - Boga. Należy godzić się z utrzymaniem własności, mając jednak na uwadze postulat możliwie szerokiego jej społecznego wykorzystania.

Filozofia pracy wyróżnia 3 postawy człowieka wobec życia :

1. Pasywną - lenistwo - niegodne człowieka, a przede wszystkim chrześcijanina

2. aktywną

3. kontemplacyjną

Postawa aktywna to praca wzbogacona kontemplacją, a prowadzającą się do refleksji nad wielkością dzieła bożego. Św. Augustyn był za ideą powszechnego obowiązku pracy. ( Kto nie pracuje ten nie je.)

148. Ideologia pracy i jej wpływ na naukę św. Augustyna.

Praca niewolnika to zajęcie wykonywane w złej intencji doprowadzające do moralnej i intelektualnej degradacji człowieka.

Praca wolna - oznacza działalność człowieka służącą kreacji nowych wartości wzbogacających osobowość i społeczeństwo niezależnie od ich treści fizycznych czy umysłowych.

Augustyn akceptuje wszystkie pożyteczne zajęcia, choć krytycznie wyrażał się o gladiatorach, aktorach i ludziach żyjących ze zbójectwa lub innych niemoralnych zajęć. Do najbardziej etycznie wartościowych zaliczał rolnictwo ( bo poprzez obcowanie z naturą można dowieść bezpośredniej obecności Boga ), rzemiosło, budownictwo, pasterstwo i handel.

Praca dowodzi godności i przydatności człowieka a bogactwo ma mobilizować do jeszcze większego wysiłku.

149. Teoria państwa św. Augustyna.

• Rozdział funkcji cesarskich i kościelnych ( Kościół może jedynie dorabiać )

• Rzymskie pojęcie „republika” Hipponita traktuje w 3 znaczeniach

o Jako zespół obywateli stanowiących organizacje polit.

o Jako organizacje

o Jako posiadanie obywatelstwa danego państwa

• W pojmowaniu samego państwa przejął definicję Cycerona - zespół ludzi uznających wspólne prawa i

korzystający z pożytku bytowania

• W każdym państwie żyje wielka masa grzeszników, obywateli Civitas terrena i garstka dobrych

obywateli Civitas Dei, nie jest w mocy państwa ze złych ludzi robić dobrych ( człowiek staje się dobry

tylko z łaski Boga ) Jedyne zadanie państwa to represja wobec ogromnej przewagi grzesznych.

• A zatem głównymi celami państwa są porządek i pokój ( oba opierające się na miłości jako poczuciu

sprawiedliwości )

• Państwo nie musi się jednak legitymować poczuciem sprawiedliwości, czasami rządy bywają po prostu

niesprawiedliwe, państwo jest wtedy „biczem bożym”, a chrześcijanin powinien ze spokojem znosić

dolegliwości

• Państwa zapobiega zderzaniu się egoizmów, daje ludziom zewnętrzny pokój i minimum bezpieczeństwa

• Bóg daje władze dobrym i złym, gdyż także poprzez złych ludzi Bóg realizuje swoje plany („Jego

motywy są tajemne, ale czy przez to niesprawiedliwe?”)

• Nawet najgorsze rządy chrześcijanie powinni tolerować, powinni być posłuszni nakazom, z wyjątkiem

nakazów sprzecznych z bożym prawem np. nakaz boskiego kultu cesarza

• Chrześcijanin może stawiać tylko bierny opór - męczennicy

• Państwo nie może sprawić by ludzie byli szczęśliwi, może jedynie ograniczyć na zewnątrz ich złe czyny

• Sprawiedliwość państwowa to niedoskonałe odbicie prawdziwej sprawiedliwości, jego pokój to

niedoskonałe odbicie wiecznego pokoju

• Św. Augustyn nie był przeciwnikiem wojen, jeżeli doprowadzą do pokoju

• Kościół może doradzać władcy, ale nie jest wina Kościoła, jeśli cesarz błądzi

• Ideałem państwa jest moralna doskonałość

• Demokrację uważa za nieosiągalną

• Są 2 postacie władztwa

1) władztwo opieki przebiega w granicach rozsądku i praw naturalnych ( państwo zabezpiecza sprawy najbardziej podstawowe, a przede wszystkim spokój )

2) władztwo tyrańskie zwane despotią, budzące zdecydowany sprzeciw jeśli narusza prawo boskie

151. Zadania państwa a cele Kościoła - doktryna św. Augustyna.

Zasady współdziałania państwa i Kościoła

• pierwotnie twierdzi, że do realizacji celów wyższych powołany jest Kościół, państwo zajmuje się sprawami materialnymi, państwo interesuje zewnętrzne postępowanie człowieka, kościół - jego życie wewnętrzne, państwo jest instytucja zmienną, kościół - stabilną, państwo istnieje w określonych granicach terytorialnych i obywatelskich, kościół jest powszechny

• autonomia nie oznacza izolacji, a raczej wspomaganie się

• potem pojawia się przekonanie o wykorzystywaniu władzy państwowej do aktywnego zwalczania herezji - państwo jako pomocnik kościoła

153. Zagadnienia prawa i sprawiedliwości w nauce św. Augustyna.

Teoria prawa:

• założenie konieczności posiadania przez państwo instytucji umożliwiających realizacje jego zadań - podstawowym jest więc prawo pisane za którym stoi władza państwowa

• praźródłem prawa pisanego jest prawo boskie, a dalej p. naturalne i doczesne

• prawo boskie jest ponadczasowe i doskonałe, zawiera najwyższą wiedzę i powszechna mądrość, stosowanie zasad prawa bożego wystarcza do pojednania z Bogiem

• prawo natury zostało wpisane przez opatrzność w dusze ludzka i każdy człowiek odkrywa je w sobie po osiągnięciu wieku dojrzałego, jest to katalog praw podstawowych, jego wzorcem jest w zarysie rzymskie „ius gentium”

• prawo doczesne zbliża się do rzymskiego pojęcia „iuris civilis”, nie zawiera zasady idealnej sprawiedliwości, często się zmienia, stoi za nim przymus państwowy, opiera się na zewnętrznej ocenie postepowania człowieka

• należy stosować prawo doczesne, bo gwarantuje pokój i poczucie bezpieczeństwa, ale jeśli koliduje ono z prawem boskim stosować należy to ostatnie ( tu tkwią korzenie prawa oporu )

Sprawiedliwość

• jedna z cnot kardynalnych

• kilka pojęć sprawiedliwości - m. in. jurydyczne, aksjologiczne, społeczne i religijne

• jest „sprawnością” - rodzajem wyższej kultury człowieka

• sprowadza się zasadniczo do oddania każdemu tego, co mu się należy - powinna wsparta miłością, bo inaczej degraduje się

• jest forma świadomości człowieka

• wzorcem jest sprawiedliwość boska.

159. Cezaropapizm był doktryną uzasadniającą skupianie w jednym ręku cesarza władzy świeckiej i religijnej. Najpełniej doktrynę tę wyraziła kodyfikacja praw Justyniana I, cesarza bizantyjskiego i jednocześnie głowy Kościoła.

160. Justynian

Władza cesarska w ujęciu justyniańskim wspierać miała się na doktrynie religijno-prawnej, łączącej Kościół z tradycjami prawa rzymskiego.

Obowiązywały cztery zasady ustrojowe:

- boskość cesarza, ogólnie kierującego państwem

- arystokratyczny senat jako główna podstawa ustroju

- zespolenie najwyższego aparatu władzy państwowej z arystokracją

- odsunięcie ludu od spraw państwa.

Papalizm

Po śmierci Karola Wielkiego państwo Franków podupadło. Papiestwo odzyskiwało niezależność, a nawet nadrzędność wobec cesarza. Uzasadnieniem wzrostu władzy Kościoła były m.in. fałszywe dokumenty, jak rzekoma darowizna Konstantyna (przyznająca papieżowi władzę w Rzymie, Italii i zachodnich prowincjach, a także uznająca jego zwierzchność wobec patriarchów i wszystkich Kościołów chrześcijańskich) czy Decretalia pseudo-Izydora.

Teorie uzasadniające papieską władzę:

- teoria jedności świata - świat jak organizm ludzki, nie może mieć dwóch głów,

- teoria Kościoła-duszy i władzy świeckiej-ciała - byt najwyższy to byt uduchowiony, który uosabia papież

- teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa

- teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i "grzesznego państwa"

- teoria wikariatu - papież zasiada na tronie cesarskim w okresie bezkrólewia - prymat Rzymu nad światem

- teoria dwóch mieczy - papież depozytariuszem miecza świeckiego

- teoria darowizny Konstantyna - testament Konstantyna Wielkiego

- teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego

164. Relacja państwo - kościół Walezego, Grzegorza Wielkiego, Izydora

Kościół skłania się ku dualizmowi władzy świeckiej i duchowej (doktryna Gelazego). Równocześnie w rzeczywistości nadal papieże poddawali się władzy cesarskiej.

Św. Izydor z Sewilli uznał, że królem można nazwać tylko sprawiedliwego władcę. Miało to m.in. na celu ograniczenie władzy monarchy ramami moralnymi, religijnymi i prawnymi.

Dwa oblicza uniwersalizmu - cesarskiego lub papieskiego - definiowały spór w obrębie świata cywilizowanego.

167. Grzegorz VII

Grzegorz VII formułuje manifest teokracji chrześcijańskiej i papieskiego absolutyzmu - Dictus papae. Manifest ten formułuje przesłanki, a także definitywnie stwierdza nadrzędność papieża nad władzą świecką.

Grzegorz VII doprowadza do sporu z cesarzem Henrykiem IV, wzywając go do stawiennictwa w Rzymie i wytłumaczenia się z symonii. Doprowadził do publicznej pokuty cesarza. Teokracja papieska triumfowała.

Dalszy spór doprowadził jednak do wkroczenia Henryka IV do Rzymu i ucieczki papieża.

182. Elementy stoicyzmu w nauce św. Tomasza.

• metodologia

o hierarchia i harmonia świata pozostającego w jedności ze sferami duchowymi i Bogiem

o wszechświat przypomina wielka piramidę, u podstaw której leży materia złożona z 4 elementów - wody, powietrza, ziemi i ognia, ponad ta sfera wznosi się świat roślin i zwierząt, a dalej jako istota doskonalsza znajduje się człowiek, stanowiący ogniwo pośrednie między światem materialnym a duchowym. Ostatnia sfera jest sfera duchowa, a wszystko wieńczy Bóg.

o Z tego wynika, że człowiek jest szczególnym elementem struktury wszechświata ponieważ łączy się poprzez duszę ze światem duchowym i przez ciało ze światem materialnym, dusza i ciało powinny dla dobra prawidłowego rozwoju człowieka pozostawać w jedności

o Byt składa się z istoty ( essentia ) jako idealnej zasady określającej jedność zjawisk oraz z istnienia ( existentia) czyli materialnego i dostrzegalnego przez ludzi … bytu, z tego św. Tomasz wywiódł wniosek o konieczności istnienia istoty każdego zjawiska, a więc o konieczności istnienia Boga jako istoty świata. W tym sensie istnienie Boga jest nawet konieczne, podczas gdy pozostałe byty są jedynie przypadkowe i zależne. Krocząc ta droga przedstawił pięć słynnych dowodów istnienia Boga związanych z ruchem, niesamodzielnością świata, jego przypadkowością, stopniami doskonałości oraz celowością przyrody

o Poznanie rozumowe i akt wiary stanowią 2 zupełnie różne płaszczyzny poznania, stąd tez nie należy szukać rozumowych przesłanek istnienia Boga.

183. Teoria społeczna Tomasza z Akwinu.

Państwo jest wynikiem społecznej natury człowieka i tylko w państwie życie jednostki może być pełne.

• Naturalne uczestnictwo człowieka w społeczności, która organizuje się na zasadzie ogólnego porządku świata

• Społeczność to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumnego i celowego działania - życie społeczne jest więc tworzone przez aktywną postawę jednostek . Proces uspołeczniania ma więc 2 cechy : celowość czyli rozumną wolność i porządek czyli organizację.

• Społeczności ludzkie są podporządkowane, ale zachowują własna autonomię

• Idea ładu społecznego wymaga istnienia władzy, jako gwaranta porządku społecznego ( konieczność istnienia władzy wynika z zasad prawa natury m. in. porządku i hierarchiczności oraz z uświadomienia sobie nierówności miedzy ludźmi )

• Nowe wyróżnienie grup społecznych :

1) optymaci ( optimes ) czyli świeccy i duchowi feudałowie nie pracujący w swych majątkach, ale czerpiący

największe korzyści,

2) ludzie honoru ( populus honorabilis ) czyli posiadacze znacznie mniejszych fortun, pracujący

bezpośrednio w swych warsztatach produkujących,

3) biedni ludzie ( populus villis ) czyli nie posiadający majątku a świadczący jedynie swą pracę na rzecz 2

w/w grup

184. Ideologia pracy w nauce św. Tomasza.

• Praca jest naturalna potrzebą człowieka, a ponieważ człowieka stworzono do życia godnego i szczęśliwego, praca jest droga prowadzącą do tych celów, praca jest spełnieniem posłannictwa bożego, jest wartością boską i w związku z tym może być traktowana jako obowiązek

• Koniecznym warunkiem rozumnej organizacji pracy jest jej społeczny podział oparty na zasadach hierarchii

• Rozsądnie urządzona praca opiera się na kierownictwie ludzi mądrych i wytrwałości w spełnianiu obowiązków przez pozostałych

• Organizatorem pracy w najwyższej instancji jest państwo, które powinno zagwarantować powszechność i obowiązek pracy na zasadzie spokoju i sprawiedliwości,

• Teoria słusznej pracy ( sprawiedliwa zapłata za rzetelna pracę jest możliwa na zasadzie zawarcia umowy o świadczenie prac), ale umowa musi być zawierana między ludźmi wolnymi i równymi sobie, przynajmniej pod względem prawnym, sprawiedliwa płaca powinna gwarantować pracownikowi możliwość utrzymania wraz z rodziną oraz poczynienia pewnych oszczędności

185. Praca i własność w doktrynie społecznej św. Tomasza z Akwinu.

Praca - pyt 184

Teoria własności : utrzymanie własności prywatnej stanowi konsekwencję prawa natury i warunek niezbędny dla normalnego życia społecznego.

• Bóg dał człowiekowi naturalna władze nad swymi tworami, a więc dał mu też prawo do przywłaszczania ich sobie

• W każdym stosunku własnościowym wyróżnia się 2 aspekty :

1) samo posiadanie czyli władze posługiwania się daną rzeczą i korzystania z niej,

2) użytkowanie danej rzeczy

188. Teoria prawa Tomasza.

• Porządkiem najwyższym jest prawo boskie ( lex eterna ) - najdoskonalszy i niezmienny zapis sprawiedliwości, jest wyprowadzane z prawd wiary, ale w każdej epoce człowiek nadaje temu prawu inna interpretację : opiera się na nim prawo naturalne ( lex naturalia ) będące odbiciem prawa bożego w umyśle i świadomości człowieka ( podstawowe zasady prawa natury maja postać nakazów etycznych, człowiekowi naturalne jest dążenie do dobra ),

następnie jest prawo ustanowione przez ludzi w stosunkach społeczno-państwowych ( lex humana ) - ono uściśla jak stosować w praktyce ogólne zakazy i nakazy prawa natury, oraz prawo kanoniczne - w pewnym zakresie obowiązujące także państwa ( lex divina )

• Prawo boskie ma charakter transcendentalny, a prawo natury ( jego poznanie ) - subiektywny ( ono wiąże przez sumienie ), instytucja wskazująca drogi jego poznania jest kościół - kościół tym sensie może żądać by prawo państwowe pozostawało w zgodzie z prawem natury

• Myśl św. Tomasza jest myślą prarenesansu w sensie przygotowania zrębów nowej koncepcji państwa, społeczeństwa i wizji człowieka.Daje wyraz dominacji prawa natury nad prawem pisanym ( w starożytności oba te rodzaje prawa pozostawały w równowadze )

191. Monarchia a tyrania - rozważania św. Tomasza

Tomasz opowiadał się za rządem monarchicznym. Jednak i monarchia może ulec degradacji, dlatego pilna potrzeba ustalenia wiążących dyrektyw na przypadek rządów tyrana. Tyran - nie tylko w sposób nielegalny zdobył władzę, tez ten co władzy źle używa. Nadużycia -2 przypadki : narusza zasady prawa Bożego i naturalnego - poddani zwolnieni od lojalności, obowiązek wypowiedzenia posłuszeństwa, 2-narusza konstytucje pochodząca od ludu - lepiej znosić tyranię, bo skutki wystąpienia przeciw niej gorsze od niej samej. Tyrania-kara za grzechy poddanych. Rozstrzygnięcie czy to kara Opatrzności czy nie - nie w możliwościach zwykłego śmiertelnika, ale w kompetencji duchownych, Kościoła, papieża. Tylko władza duchowa może wystąpić z intencja obalenia tyrana.

192. Rola hierarchii w doktrynie św. Tomasza.

Hierarchia - istotna cecha każdej doskonałej całości, przenika także sferę prawa. Hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie. Istnieje w niebie, w Kościele, w państwie. Społeczeństwo jest z natury zhierarchizowane i jedni muszą być sługami innych, bo sa gorsi z natury. Podział społ.

194. Relacja państwo - Kościół w ujęciu Tomasza z Akwinu.

• Władza świecka jest zależna od duchownej, tak jak ciało zależy od duszy. U podstaw organizacji państwa leży porządek, pokój i sprawiedliwość.

Jedynie sama zasada i idea władzy pochodzi od Boga

• Władza to zrozumienie podporządkowania się jednych ludzi drugim - chodzi o to, by rządzący posiadali na tyle rozumu i poczucia sprawiedliwości, by rządzili mądrze i z należytym umiarkowaniem, co przemawia do każdego obywatela

• Ustrój ustanawiają ludzie i ich sprawą jest odwoływanie się do instytucji gwarantujących ład, sprawiedliwość i mądrość

• Wyróżnia następujące ustroje : monarchię, tyranię, arystokrację, demokrację, oligarchię i republikę

• Ustroje sprawiedliwe to : monarchia, arystokracja i republika

• Najlepszym ustrojem jest monarchia ponieważ rządy mają prowadzić do jedności to sama natura podpowiada, że najlepiej przewodzi stadu jednostka, poza tym władza monarchy pochodzi od Boga, brak sporów w centrum

• Idee leżące u podstaw organizacji państwa

1) idea porządku ( ordo )

2) idea pokoju (PAX )

3) idea sprawiedliwości ( iustitia ) - życie społeczne i państwowe powinno być zorganizowane przy równoczesnym poszanowaniu 3 zasad

• rozdział kościoła i państwa nie oznacza ograniczenia jego władzy tylko do spraw duchownych - kościół ma oceniać politykę z punktu widzenia spraw wyższych i tu uwidacznia się przewaga moralna papieża jako najwyższego autorytetu zarówno w sprawach kościelnych jak i państwowych - rozdział ten wie ma charakter formalny, bo w praktyce widoczna jest moralna i doktrynalna przewaga kościoła nad państwem

202. Teoria państwa Williama Occama.

Państwo - nie od papieża, prawo ustanowienia władzy - bezpośrednio do Boga, Bóg dał ludziom możność powoływania władców wg ich woli.

203. Teoria wolności w doktrynie W. Occama.

• Władza nie pochodzi od Boga, za to boskie jest prawo ustanowienia władzy przez ludzi

• Każda wspólnota może sobie kogoś postawić na czele

• Państwo zabezpiecza zarówno interes indywidualny, jak i ogółu

• KWESTIA WOLNOŚCI - traktowana w 2 znaczeniach - 1) filozoficznym - wolność absolutna oznaczająca możliwość czynienia wszystkiego, nawet wbrew rozumowi czy Bogu,

2) politycznym - oznacza konieczność ustanowienia prawnie zagwarantowanego katalogu praw jednostki - obywatel będzie mógł swobodnie zachowywać się w ramach społeczności, gdzie będą określone granice interwencji władzy

• Najwłaściwsze są państwa suwerenne, przy czym zasadniczym reprezentatorem suwerenności jest panujący, który jest obrońcą praw, zmierzającym do zabezpieczenia interesu zbiorowości przy zachowaniu dobra jednostkowego

• Funkcje władzy panującego : karanie winnych, ustanawianie praw i gwarantowanie sprawiedliwości

• 204. Teoria prawa W. Occama.

• Prawa ustanawia Bóg i on tez dowolnie kształtuje sferę obowiązków, ale posługuje się wobec ludzi określonymi prawidłowościami ( czyli prawa boskie są zależne od woli Boga )

• Wyróżnia prawo boże i naturalne, p. bożym jest suma zakazów i nakazów zawarta w Piśmie Św. ( ograniczone do Pisma św. ) -jest to więc prawo objawione, p. naturalne jest suma wyobrażeń odpowiadających „naturalnemu rozumowi”, ale nie musi być zgodne z prawem bożym

• P. ludzkie musi być zgodne z p. bożym i naturalnym

• W sferach nie objętych żadnym z tych 2 praw władca musi gwarantować wolność, poszanowanie godności i własności jednostki

• prawo naturalne dostępne ludziom bez objawienia, oczywiste nakazy, dyrektywy naturalnego rozumu

• pr. pisane - znaczna ich część jest produktem swobodnej konwencji

• podporządkować duchownych prawom ustanowionym przez państwo

206. Relacje państwo - Kościół w ujęciu W. Occama.

• Rozróżnienie miedzy Kościołem Bożym a Kościołem Rzymskim, ten pierwszy jest wieczny i nieprzemijającym, drugi - zmienny, doczesny, omylny

• K. Boży stroni od spraw państwowych ( prerogatywy w zakresie stosunków państwowych są szkodliwe i dla kościoła i dla państwa), a kościół Rzymski powinien dążyć do ideału K. Bożego, czyli powinien stronić od angażowania się w sprawy państwa

• Wierni powinny osądzać hierarchie kościelną, brać udział w soborach

Myśl Occama wywarła wpływ na koncyliaryzm ( krytyka prymatu papieskiego, władza najwyższa w kościele powinna należeć do soboru, odrzucenie dogmatu o nieomylności papieża, papież może być sądzony w kościele, a nawet usunięty z urzędu przez sobór lub kolegium kardynalskie jeśli popadnie w herezję )

208.Teoria suwerenności ludu Marsyliusz z Padwy.

Wykładał m. in. w Paryżu, gdzie zetknął się z awerroistami, których poglądy starał się później popularyzować w Padwie, podejmując teorię suwerenności ludu, temu tez poświęcił swoje główne dzieło „Obrońca pokoju”, które ściągnęło na niego klątwę papieża i ekskomunikę. Do końca życia pozostawał więc na dworze Ludwika Bawarskiego Suwerenność ludu :

• Jedna z podstawowych zasad organizacji państwa

• W całości można się jej zrzec tylko czasowo

• Burżuazyjne pojmowanie ludu, jako wszystkich ludzi zamieszkujących dane państwo

• Wychodzi z założenia społecznej natury człowieka

• Władza państwo powinna oprzeć się na woli suwerennego ludu ( Marsyliusz nazywa go pracodawcą ) bo zapewnia nas o trwałości państwa i poszanowanie ustanowionych w nim praw

• Suwerenność ludu oznacza, że wszyscy obywatele biorą udział w powoływaniu organów państwowych i stanowieniu praw ( suwerenność jest utożsamiana z mocą tworzenia prawa )

• Ta idea jest gwarancja wolności

• Zawiera w sobie postulat wyboru przez ludzie hierarchii kościelnej i papieża

• Idea ta jest jednolita w tym sensie, że nikt nie posiada przewagi nad innymi( nawet władca, który jest całkowicie podporządkowany ludowi )

• Ta zasada ustrojowa jest doskonała z 2 powodów : 1. ludzie chętniej słuchają praw które sami ustanowili, 2. lud lepiej niż jednostka rozpoznaje co jest dla niego dobre

210.Teoria państwa Marsyliusza z Padwy.

• Państw jest dziełem woli ludu

• Rodzina - gmina - państwo - czynnikiem, który zapoczątkował proces łączenia się grup w większe było dążenie do ochrony jednostki

• Państwo najlepiej gwarantuje suwerenność ludu, bo lud kontroluje jego formy organizacyjne

• Podział społeczeństwa na 6 grup : sprawujących władzę, rzemieślników, rolników, finansistów, wojskowych i kapłanów

• Wyróżniają się rządzący, bo na nich spoczywa szczególna odpowiedzialność

• Grupy pierwszoplanowe to duchowni, rządzący i wojskowi

211. Teoria państwa i prawa Marsyliusza z Padwy - Państwo - p.210

Prawo

• Prawo boże i prawo natury nie mają mocy wiążącej - są teorią zaleceń i nakazów

• Prawo musi mieć postać pisaną, ustanowioną przez ustawodawcę i musi być zaopatrzone w sankcje przymusu państwowego

• o fakcie istnienia samego prawa przesądzają 2 elementy : wola ustawodawcy i przymus

• zerwanie z dualizmem prawa

• do ustanowienia wystarcza większość głosów

212. Suwerenność ludu a uprawnienia rządu - doktryna Marsyliusza z Padwy

Jako pierwszy zdefiniował istotę suwerenności

• istotą suwerenności jest moc prawodawcza

• lud chętniej podporzadkowuje się prawom przez siebie stanowionym

• lud lepiej wie czego mu potrzeba

• lud wybiera , kontroluje władzę

• kontroluje, ocenia postępowanie papieża , duchowieństwa

• lud posiada moc prawodawczą

• lud nie może zrzec się suwerenności

• w sytuacji zagrożenia zewnętrznego lud może czasowo przekazać moc prawodawczą na rzecz rządu (czasowe przekazanie)

Relacja między państwem a kościołem

• państwo jest ponad kościołem

• kościół jest częścią państwa

Prawo w ujęciu Marsyliusza z Padwy

1.nie każda norma jest prawem

• sankcja przymusu - norma musi być nią obwarowana

2. źródłem prawa jest suweren - np. lud

• prawo boskie i prawo naturalne - nie pochodzi od suwerena , nie ma sankcji przymusu , nie są prawem nie spełniają tych 2 warunków

218. Koncepcja monarchii światowej Dantego Alighieri.

• Monarchia światowa - optymistyczna wizja dalszego rozwoju ludzkości

o Ludzkość powinna zjednoczyć się w jednej wszechświatowej monarchii, gdzie władza cesarska połączy wszystkich w społeczność wszechświatową

o Podstawowym celem jest zapewnienie wszystkim szczęścia, a jest to możliwe przy zachowaniu pokoju, który może utrzymać tylko cesarz

o Eliminacja wojny i anarchii

o Koncentracja wysiłków na rozsądnym urządzaniu świata

o Władza cesarska jest ucieleśnieniem rozsądku i sprawiedliwości, opiera się na ideach równości, pokoju i sprawiedliwości, jest jedyna i niepodzielna

o Formalnie cesarz będąc panującym jest jednocześnie sługa swych poddanych ( w sensie działania zgodnego z interesami społeczności )

o Cesarz wszystko posiada i niczego nie pożąda i dlatego tylko on może opanować skłonność ludzi do anarchii

o Idea narodu

 Naród posiada własne formy polityczne w ramach monarchii światowej - dopuszczalność autonomii

 Naród włoski, potomek starożytnych Rzymian powinien być fundamentem monarchii ( mają być ogrodem cesarstwa”)

 Części składowe monarchii to królestwo - regnum i miasto - civitas

220. Relacja państwo- Kościół w interpretacji Dantego.

o Brak sprzeczności miedzy ich celami - harmonia celów, bo obie instytucje służą dobru człowieka ( z tego wynika konieczność ich współdziałania ), tyle, że państwo dominuje w świecie materialnym a kościół w świecie duchowym

o Dobro pochodzi od Boga, pochodzi tez od niego państwo i prawo

o Państwo ma dbać o dobro obywateli na ziemi, a kościół prowadzi do zbawienia

o Brak zależności państwa od kościoła

Cele doczesne człowieka i cel wieczny nie są sobie podporządkowane w układzie hierarchicznym. Są to 2 cele ostateczne, a więc różnorodne. Państwo jest od Kościoła niezależne, obie te instytucje maja źródło w Bogu i to na różnych prawach. Państwo pochodzi od Boga tak, że papież nie jest tu pośrednikiem.

228. Ruch kacerski XVI wieku.

Herezja - poglądy na zagadnienia objęte wierzeniami religijnymi i mające religijną sankcję, odmienne od oficjalnej doktryny Kościoła i przezeń potępione. Nie były sprawą wewnątrzkościelną, to problem społeczny i polityczny, stanowiły one ideologie protestu społecznego i politycznego - godząc w podstawy systemu feudalnego, każdy protest przeciw feudalizmowi - protestem przeciw kościołowi z reguły przybierający szaty religijne i odwrotnie. Najczęściej w kołysce ruchów heretyckich odzywały się motywy religijne; niemniej uderzając w Kościół, uderzały one w feudalny system i rodziły społeczne i polityczne skutki. Większość sekt nie z inicjatywy uciskanych mas, ich twórcami - przedstawiciele rządzących często duchowni. Rządzeni te programy przyjmowali za swoje, im one służyły - WAŻNE. Kościół - szybko orientuje się w niebezpieczeństwie, heretycy - wrogowie Chrystusa, antypaństwowi, anarchiści, wrogowie społecznego ludu - na nich obelgi, drakońskie kary, nietolerancja - działalność inkwizycji.

234. Ideał władcy Machiavelliego zawarty w dziele „Książę”

Ludzkie zachowanie podlega dwóm zasadom: fortunie oraz virtu. Pierwszą należy rozumieć nie jako przeznaczenie, ale jako określone zrządzenie okoliczności, którym silna jednostka jest w stanie się przeciwstawić. Druga to cnota, rozumiana jako sprawność, skuteczność działania na rzecz państwa.

Idealny książę łączyć powinien w sobie cechy lisa i lwa, a więc sprytu i siły.

o Człowiek jest z natury bardziej skłonny do złych uczynków niż do dobrych

 Tylko jednostki dzielne osiągają sukces

 Interpretacja losów jednostki i narodu opiera się na pojęciach virtu i fortuny, virtu to całokształt cech osobowości człowieka, jego sił duchowych i fizycznych, umiejętności zrozumienia i interpretowania biegu wypadków historycznych,

• pierwowzorem księcia był Cezary Borgia

Jako książę miał działać skutecznie, odrzucając kryteria moralne ( liczy się cel, którym dla M. było zjednoczenie Włoch

o za najlepszy uznaje republikański ustrój mieszany - nawiązuje do Polibiusza

o podstawa republiki jest lud, do którego zalicza wyłącznie klasę średnią, bo tylko ona ma virtu ( jeśli zbraknie virtu państwo przestanie funkcjonować )

o sztuka rządzenia

o założenie, że ludzie są źli z natury, niesprawiedliwi w ocenach - władca musi więc dbać o pozory, jego postawa moralna nie może budzić podejrzeń, a w razie odejścia od niej należy zachowywać pozory poprawności

o zdecydowanie w stosowaniu siły i przemocy ( najlepiej nie rozciągać ich stosowania w czasie, bo to jątrzy poddanych )

o w razie użycia siły władca musi znaleźć odpowiedzialnych za zło - mogą być to wyżsi funkcjonariusze państwowi

241. Relacja państwo - Kościół w doktrynie Jeana Bodina.

Główną kwestią dzieła Bodinusa (naładowanego niezwykłą dawką erudycji, dziś jednak utrudniającą czytanie) było zagadnienie suwerenności władzy. Suwerenność, dotychczas rozumiana jako niezależność władzy państwowej, Bodin skonkretyzował, wskazując, że jest ona ciągła, niepozbywalna, nieograniczona, bezwarunkowa i niezależna. Wola suwerena staje się prawem, obowiązującym wszystkich poddanych.

Naczelnym atrybutem suwerennej władzy jest moc stanowienia norm prawnych. Wszelkie inne prerogatywy suwerena są pochodne wobec tej podstawowej funkcji.

W zależności od tego, kto w państwie "suwerenność dzierży", dokonać można typologii ustrojów. Gdy suwerenem jest jednostka, ustrojem jest monarchia, gdy jest to grupa - arystokracja; kiedy całe społeczeństwo - ludowładztwo.

idea suwerenności - suwerenność jest zjawiskiem obiektywnym towarzyszącym każdemu państwu bez niej nie może istnieć żadna struktura polityczna czy prawna, to główne znamię państwa, to :absolutna i nieustająca władza państwa”

• kościół i duchowieństwo

• papież nie może być suwerennym zwierzchnikiem monarchów

• papiestwo nie powinno posiadać żadnej władzy jurysdykcyjnej, za to powinno oddziaływać na ludność w kategoriach moralnych

• duchowieństwo jest jednym ze stanów w państwie

• państwo nie powinno wdawać się w sprawy religijne

• monarcha powinien traktować praktyki kościoła funkcjonalnie na zasadzie ich przydatności

• kościół powinien być podporządkowany prawom państwowym, dopuszczającym zasadniczo tolerancję religijną ( co nie oznacza powszechnej tolerancji i wolności wyznania ) - tolerancja ma być zależna od interesu państwa

Bodin był rzecznikiem silnych monarchii narodowych i

242. Wpływ augustianizmu na doktrynę reformacji.

Doktryny reformacji wyrosły na gruncie niezadowolenia z rosnącej potęgi politycznej i finansowej Kościoła. Były tez wyrazem odchodzenia od stosunków feudalnych, miały znaczenie polityczne , bo podcinały wpływy kościoła i dążyły do uwolnienia władzy państwowej od wpływu dogmatów. Zasadniczy postulat reformacji mówił o tym, że wiara jest sprawą bezpośredniego kontaktu jednostki z Bogiem. Co dalszy patrz 192.

246. Teoria państwa i prawa M. Lutra.

Marcin Luter 1483-1546, urodził się w rodzinie przedsiębiorcy górniczego, ukończył studia w Erfurcie, potem wstąpił do klasztoru augustianów. Po uzyskaniu doktoratu z teologii zaczął wykładać na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie w 1517 roku wystąpił przeciw sprzedaży odpustów. W 1520 spalił potępiającą go bulle papieską, a w 1521 w Wormacji odmówił odwołania swych poglądów. Od tej pory przechodzi na pozycje coraz bardziej konserwatywne ( w 1525 potępia powstańców chłopskich ).

Reformacja luterańska najsilniej oddziaływała w kręgach możnowładztwa, szlachty i mieszczaństwa.

• Poglądy teologiczne Lutra wywodzą się z augustiańskiej filozofii upadku człowieka w rezultacie skażenia natury grzechem pierworodnym, jedynie uznając swój upadek człowiek jest w stanie wzbudzić w sobie głębszą wiarę. Tak więc akt wiary jest podstawowy, a do jego powstania nie są potrzebne instancje kościelne. Akt wiary to niemal bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem, to uświadomienie sobie doskonałości boskiej na tle ułomności ludzkiej. Do tego wystarczy studiowanie Pisma św. ( zinterpretowanego przez Lura ) i subiektywna dyspozycja jednostki

• Wykorzystał 2 teorie św. Augustyna : o upadku natury ludzkiej i o 2 państwach - bożym i ziemskim

• Sformułował teorie kościoła jako wspólnoty sumień, gdzie wszyscy są sobie równi i wolni, wszyscy są także kapłanami, pewne funkcje liturgiczne zostały powierzone przez ludzi ludziom, a nie przez Boga. W tym sensie wszyscy mogli współuczestniczyć w kierowaniu kościołem, odrzucił instytucje pośredniczące między Bogiem a człowiekiem, pisma Ojców Kościoła oraz pozycje papieża ( na czele kościoła stoi Chrystus a nie papież )

• Państwo reprezentuje dobro porządku doczesnego, jest ono najwyższym arbitrem w stosunkach społecznych, kontroluje zewnętrzne zachowania człowieka ( ale nie może rozkazywać w sprawach wiary i sumienia ). Państwo jest suwerenem. Jego istnienie jest niezbędne, bo uniemożliwia ludziom coraz głębsze osuwanie się na dno zła( jest „ sługą gniewu bożego”, „biczem bożym” - nawiązanie do Pawła z Tarsu ). Taka koncepcja prowadziła do uzasadnienia absolutyzmu i gloryfikowania porządku i prawa w stosunkach wewnętrznych. W konsekwencji Luter odrzucił aspiracje ludu.

• Władca powinien lud zastraszać ( nawet karać niewinnych ) Lud zaś nie ma prawa badać czy władca działa legalnie, nawet gdy rządy są tyrańskie. Podobnie przedstawiał stosunki między panem a poddanym chłopskim. Potem zmodyfikował swoje stanowisko, wprowadzając możliwość podjęcia oporu przeciw władcy, ale tylko gdy wydane przez niego prawo taką możliwość przewiduje

• Kościół powinien być podporządkowany państwu i poddany jurysdykcji świeckiej. Państwo nie może rozciągać swej władzy na sprawy sumienia, ale w razie sporów interpretacyjnych zasad wiary może udzielić wiążących odpowiedzi. Zadaniem państwa jest zagwarantowanie porządku w sprawach uprawiania kultów wyznaniowych i stąd jego kompetencje w karaniu wszystkich głoszących zgubne doktryny wyznaniowe. W konsekwencji władca staje się najwyższym zwierzchnikiem kościoła.

• O Lutrze mówi się, że „upaństwowił kościół” ( państwo np. regulowało nauczanie, kazania ). Stworzył teorie 3 murów papiestwa : papiestwo w obronie przed reformacją otoczyło się 3 murami : 1. nadrzędność władzy duchownej nad świecką, 2. papież jako jedyny interpretator Pisma Św. 3. Papież jako jedyny może zwoływać sobory powszechne - zadanie reformacji polega na tym, aby te mury runęły

• Poglądy na prawo pogmatwane. Ale jest zwolennikiem prawa surowego i bezwzględnego. Poddani powinni czuć nieustanny respekt dla prawa. Powinno sprzyjać poszanowaniu tradycyjnych wartości, takich jak poszanowanie własności prywatnej, poszanowanie pracy społecznie użytecznej itp. Tradycyjnie wyróżnił prawo stanowione, prawo naturalne oraz prawo boże ( pewna niekonsekwencja - skoro człowiek jest z natury grzeszny to w takim razie prawo naturalne nie ma racji bytu )

251. Teoria państwa i prawa Kalwina.

Jan Kalwin 1509-1564 urodził się we Francji, studiował prawo, filozofię i hellenistykę, a po nastaniu prześladowań zwolenników reformacji przeniósł się do Bazylei, potem do Strasburga, gdzie stał się współtwórca reformacji nadreńskiej. Gdy wrócił do Genewy przez 23 lata ( 1541-64) sprawował w tym mieście „dyktaturę religijną”, nawiązując do republikańskich zasad ustrojowych. Korzystał z dorobku Urlicha Zwingla, przywódcy reformacji w Zurychu. Najważniejsze dzieło to „Instytucje religijne chrześcijaństwa”.

• W założeniach teologicznych nawiązywał do augustiańskiego modelu państwa, przy założeniu upadłości człowieka, dzięki uświadomieniu sobie doskonałości bożej, dzięki wierze człowiek ulega pewnemu uszlachetnieniu ( miłość do Boga wspiera akt wiary )

• Stara się ugruntować 2 podstawowe idee : nową etykę i poczucie dyscypliny społecznej. Etyka opiera się na kulcie pracy i skromności, prowadzić miała do bogacenia się jako wartości moralnej, czyli 3 podstawy nowej etyki : kult pracy, skromność, umiejętność wykorzystania bogactwa. Ujmując kościół jako niewidzialną wspólnotę wiernych dowodził konieczności rozciągnięcia nad wszystkimi kontroli ze strony funkcjonariuszy państwowych i kościelnych

• Organizacja kościoła oparła się na zasadach republikańsko - demokratycznych, gminy wybierały świeckich prezbitrów jako starszyznę oraz akceptowały kandydatów na kaznodziejów zwanych ministrami. Organem kierującym gmina był konsystorz ( kontrola obowiązków obywateli ) złożony z 6 duchownych i 12 świeckich. Zwoływano synody regionalne i ogólnopaństwowe, w których zasiadali reprezentanci gmin.

• Rozróżnienie 2 porządków - duchowego i politycznego, pozostają one w jedności - państwo dochodząc karności od obywatela, pogłębia jego czysto ludzkie cechy, wpływając na doskonalenie wiary i pracy

• Władza jest instrumentem boskim przekazanym w ręce monarchy lub innego organu kierowniczego i dlatego obywatele są zobowiązani do bezwzględnego posłuszeństwa ( nawet w razie rządów tyrańskich ), kwestionowanie legalności władzy jest świętokradztwem, chyba że wcześniej ustanowiono pewne instytucje powołane do powstrzymywania władzy w obronie ludu

• Opowiada się za ustrojami republikańskimi odpowiadającymi wzorcom elitarnych republik oligarchicznych ( rządy sprawują najlepsi, predestynowani do zbawienia, najbardziej religijni ), a jest zdecydowanym przeciwnikiem monarchii ( uważa że władza jednego człowieka nad ludem jest niedopuszczalna, ponieważ jednostka nie może konkurować z Bogiem )

• Współdziałanie państwa i Kościoła, obowiązki wyznaniowe urastają do rangi państwowych, sumienie obywatela staje się podstawowym czynnikiem wsparcia polityki państwa, państwo powinno dbać o czystość wiary, postawę etyczna poddanych

• Zasadniczym fundamentem ( fragmentem ?) prawa pisanego jest prawo boskie objawione w świętych tekstach, treść systemu prawnego - ochrona własności, porządku i stabilności pracy, wyeliminowanie przejawów marnotrawstwa i lenistwa

• Opowiada się za rozwojem kredytów razem z pobieraniem odsetek

• Była to ideologia odpowiadająca interesom wczesnej burżuazji

252. Dokonaj porównania doktryny M. Lutra i J. Kalwina.

Podobieństwa:

• Nie zgadzają się z ideą katolickiego centryzmu, odrzucając urząd papieski,

• niewidzialny kościół Chrystusa nie potrzebuje ziemskiej głowy, gdyż jest nią sam Zbawiciel,

• podkreślenie upadłości natury człowieka (za św. Augustynem)

• Pismo Święte źródłem wiary,

• Odrzucenie soborów,

• Idea niewidzialnego kościoła wiernych (u Kalwina jednak jest on widzialny, w tym sensie, że związany z aparatem państwowym)

Różnice:

• Luter: zasada fiducji, czyli wiary jako ufność w zbawienie ze względu na ofiarę Chrystusa, a nie za dobre uczynki. Najważniejsze dla zbawienia duszy jest wiara w Boga i jego słowa zawarte w Ewangelii. Kalwin: zasada predestynacji.

• Luter: wszyscy należą do kościoła; Kalwin: przynależność do kościoła przysługuje tylko predestynowanym.

• Luter: religia podporządkowana państwu, gdyż to gwarantuje porządek. Kalwin: państwo podporządkowane religii

255. Utopia komunistyczna Tomasza Münzera.

Tomasz Münzer 1490-1525, jego działalność koncentrowała się w miastach górniczych. Ukończył teologie - doktorat, pozostawał pod wpływem luteranizmu, husytyzmu i taboretów. Brał udział w walkach 1525 , nawoływał książąt saskich do przyjęcia radykalnego ducha reformacji. Swoje założenia przedstawił w „Articel Brief” (Królestwo boże na ziemi - egalitaryzm, społeczeństwo bezklasowe skupione w gminach, raczej społeczność a nie państwo; komunistyczna utopia z watkami religijnymi )

• Wspólnota i wolność chrześcijańska oznaczają dążenie do naturalnej wolności wszystkich a jedyną drogą prowadzącą do tego celu jest rewolucja

• Lud powinien odzyskać władzę, bo dopiero wtedy zapanuje porządek boży, bogactwa służyć będą wszystkim na zasadzie wspólnoty gwarantująca autentyczną wolność i równość, wspólnotę dóbr zagwarantuje sprawiedliwość, podstawą organizacyjną miały być demokratyczne gminy

• Zaatakował tezę Lutra, że jedynym objawieniem jest Biblia, objawieniem jest rozum, tylko dzięki niemu można osiągnąć zbawienie

258. Nurt radykalny w monachomanii.

Doktryna ta ukształtowała się w klimacie prześladowań i wojen religijnych połowy 16 wieku ( wpływy kalwinizmu ). Miała swoje źródła w konfliktach społecznych, w terytorialnych separatyzmach i w rozwoju gospodarki towarowej hamowanej przez absolutyzm królewski. Narodziła się we Francji skąd przeniknęła do prawie wszystkich państw Europy Zachodniej.

Jest doktryna skrajnie antykrólewską , ścierają się w niej różne wątki, ale wspólnym jest teza o prawie do obalenia tyranii i o prawie do królobójstwa. Monarchomachów nazywano królobójcami.

Nurt umiarkowany reprezentował Francois Hotman ( Franco - Galia, 1573 rok po nocy św. Bartłomieja ), który podejmował krytykę absolutyzmu z pozycji danych praw ludu francuskiego. Gloryfikował czasy Franków, gdy królestwo nie było dziedziczne, gdy lud decydował o uprawnieniach monarchy i mógł złych władców usuwać z tronu. Krytykował sobie współczesna arystokrację. Żądał przywrócenia potęgi Stanów Generalnych. Wyróżniał 2 rodzaje kontraktu społecznego: miedzy władcą a poddanymi i miedzy władcą i poddanymi a Bogiem.

Bardziej radykalni monarchomachowie za główna zasadę uważali ideę suwerenności ludu. Dowodzili, że to lud określił pożycie władcy w drodze umowy powołując do życia państwo. Treścią tej umowy było delegowanie części uprawnień ludu na króla. Ponieważ monarcha był zobowiązany tym porozumieniem w razie jego nieprzestrzegania może zostać pozbawiony władzy. Pojawił się argument, że lud nie aż tak nierozumny by przekazać całą władzę w ręce króla - dał jej tylko tyle, ile potrzeba do funkcjonowania państwa. Podkreślano, że złamanie kontraktu społecznego jest wystarczająca podstawą do czynnego oporu, przy czym rozstrzygnięcie, czy i w jakim stopniu umowa została złamana należy tylko i wyłącznie do ludu. Wielu monarchomachów obawiało się, żeby prawo oporu nie prowadziło do anarchii. Dlatego też twierdzono, że król jest niższy ludu, który jest suwerenem, ale stoi ponad jednostką. W związku z tym opór przeciwko władcy nie może być dziełem osoby prywatnej. Wielu pisarzy prawo oporu przyznawało arystokratom jako reprezentantom ludu, którzy powinni kontrolować monarchę i bronić przed nim praw ludu.

Pojawił się tez pogląd, że istnieją zasadnicze sprzeczności między prawami ludzi do wolności i równości a praktyką protyrańskiej monarchii. Ludzie okazali się naiwni, dając się zwieść obietnicom monarchów - stąd potrzeba ciągłego wpajania ludziom ideałów wolności i godności, konieczność dyskredytowania każdego przejawu despotyzmu.

260. Jaką role w kształtowaniu utopii T. Morusa odegrała koncepcja Platona.

Tomasz More ( Morus ) 1478-1535, pochodził z rodziny prawniczej, przez jakiś czas był adwokatem. Był doradcą Henryka VIII - spiker Izby gmin, szef skarbowości, lord-kanclerz. Po zerwaniu przez Henryka VIII stosunków z Rzymem popadł w konflikt z królem, broniąc kościoła katolickiego. W rezultacie został skazany na śmierć. Żył w okresie burzliwego rozwoju gospodarczego, kiedy pojawiły się pierwsze elementy kapitalistycznego sposobu produkcji - powodowało to pauperyzację społeczeństwa, zwłaszcza chłopów. Na tym tle rodzi się przekonanie Mora o złych rządach władców i arystokracji.

W 1516 powstała „Złota książka o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopia”

Główne założenia :

• Teoria państwa („Utopia”)

o „utopia” oznacza „kraj, którego nie ma”

o „Utopia” składała się z 2 części : krytyki ustroju francuskiego i hiszpańskiego ( choć tak naprawdę chodzi o Anglię ) i opisu stosunków na wsypie

o przedstawiona przez portugalskiego żeglarza Rafała Hitlodeusza ( Hyplodeusza )

o wizja utopijnego komunizmu drobnych producentów ( żadne reformy nie uzdrowią państwa dopóki będzie istnieć własność prywatna )

o dominują stosunki rzemieślniczo - rolnicze ( produkcja rolna i rzemieślnicza są podstawa powszechnego dobrobytu )

o obowiązuje idea pracy dla dobra powszechnego, dzięki czemu ludność jest ogólnie zamożna, pracuje się po 6 godzin, resztę czasu poświęcając na naukę

o ze wszystkich dóbr mieszkańcy wyspy korzystają z umiarem, co sprzyja prostocie obyczajów i skromności ( egalitaryzm )

o kultywacja tradycyjnych wartości moralnych, opartych na więzach rodzinnych

o prawo jest przystępne, ogólne, represje odgrywają w nim role drugorzędną, bo celem ewentualnej kary jest resocjalizacja, a kara jest zwykle ciężka i nieprzyjemna praca, do najcięższych przestępstw należy chciwość

o istnieje niewolnictwo - do grupy niewolników należą jeńcy wojenni i przestępcy

o ustrój z elementami demokratycznymi i hierarchicznymi

o organizacja władz : wybór i rotacja urzędników z zagwarantowaniem podstawowych uprawnień zgromadzeniu ludowemu, urzędnicy wykonują swoje funkcje na zasadzie powszechnego podziału pracy, ustrój ten jest hierarchiczny - każde 30 rodzin wybiera corocznie swoich urzędników ( filarchów ) ci z kolei wyłaniają spośród siebie swoich szefów ( protofilarchów ), na czele stoi książę, wybierany przez lud spośród 4 kandydatów wysuniętych na zgromadzeniu filarchów i protofilarchów, mający władze dożywotnio ( ale w razie skłonności do tyranii może zostać usunięty ), do jego obowiązków należy : kierowanie robotami publicznymi i polityka zagraniczna

o utopia prowadzi politykę pokojową, uczestniczy tylko w wojnach obronnych lub wyzwoleńczych ( ale dopuścił możliwość podbojów kolonialnych i interwencje w obronie szlaków handlowych ), prowadzi liczne interesy handlowe

o zasadą polityki zagranicznej jest dążenie do utrzymywania równowagi politycznej na pobliskim kontynencie

o zasada wolności i tolerancji religijnej ( z wyłączeniem ateistów ), duchowni pochodzą z powszechnych wyborów, nie posiadają żadnych praw jurysdykcyjnych, nie znają celibatu )

o zaczątki ekumenizmu - jedyna świątynia, uproszczony kult

o nie ma pieniędzy bo wszystkie potrzeby zaspokaja państwo, to gwarantuje wysoki poziom moralności

o racjonalizm w teorii Morusa - wierzył w możliwość przekształcenia ustroju wg kryteriów dyktowanych przez rozum i naturę

o „Utopia” miała uświadomić, że istnieją inne alternatywy rozwoju

261. Jaką rolę w ukształtowaniu programu kontrreformacji odegrał sobór w Trydencie 1545-63

Humanizm i reformacja poważnie podważyły autorytet papiestwa. Zostało więc ono zmuszone do aktywnego wystąpienia przeciw tym ideologiom i do podjęcia próby odzyskania utraconej pozycji. Po przeprowadzeniu reform wewnętrznych papiestwo chciało zdławić wpływy reformacji i poprzez przywrócenie jedności religijnej umocnić katolicyzm w podległości kurii rzymskiej.

Początkiem kontrreformacji było powstanie w 1540 roku Zakonu Jezuitów ( Loyola ). Obok tradycyjnych cnót zakonnych ślubowali oni bezwzględne posłuszeństwo papieżowi. Ich głównym zadaniem było zwalczanie wpływów reformacji. Szybko zdobyli duże znaczenie polityczne zwłaszcza dzięki opanowaniu szkół i stosowaniu zasady „cel uświęca środki”.

Kolejny krok to powstanie przy papieżu centralnego Trybunału inkwizycyjnego rozstrzygającego sprawy o herezję. W 1543 roku powstał pierwszy papieski indeks ksiąg zakazanych, Ostatecznie program kontrreformacji został przyjęty na soborze trydenckim 1545-63. Ustalono, że :

 Wykładnia Pisma Św. Przysługuje wyłącznie Kościołowi

 Wrócono do średniowiecznej formuły, głoszącej, że źródłem wiary na równi z Biblia są nauki teologów katolickich

 Warunek zbawienia - podległość wierzeń i wykonywanie dobrych uczynków

 Potwierdzono naukę o odpustach

 Zreformowano liturgię i ustalono formy kultu świętych

Chciano w ten sposób zaktywizować działalność Kościoła. Sobór podkreślił zwierzchność papieża w kościele. Zadbano tez o podniesienie kwalifikacji umysłowych i moralnych duchowieństwa - biskupom nakazano stałe przebywanie w diecezjach i częste wizytowanie podległego im kleru, ustalono cenzus wieku przy obejmowaniu godności kościelnych, wprowadzono obowiązek regularnego wygłaszania kazań, polecono periodycznie zwoływać synody, zaczęto na dużą skalę tworzyć seminaria duchowne.

264. Robert Bellarmin - współtwórca szkoły w Salamance

Teoretyczne uzasadnienie kontrreformacji było dziełem Hiszpanów i Włochów. Szczególnie duże zasługi położyła tutaj jezuicka szkoła w Salamance - Suarez, Bellarmin, Molin.

Ideologia ta uwzględniała realia polityczne i społeczne. W monarchiach absolutnych szukano porozumienia z władzami państwowymi, w państwach, w których silne było mieszczaństwa szukano kompromisu miedzy doktryną katolicką a nowymi tendencjami w gospodarce, w krajach, gdzie nadal dominował feudalizm szukano porozumienia ze szlachtą.

Najważniejszym ideologiem kontrreformacji był jezuita Francisco Suarez. Za punkt wyjścia w określeniu stosunku kościoła do władzy państwowej posłużyła mu teoria ludowej genezy władzy. Człowiek jest naturalnie wolny - nie można sprawować nad nim władzy bez jego woli. To lud ustanowił władze państwową. Lud nie jest trwałym suwerenem w tym sensie, że może zrzec się suwerenności na rzecz władcy częściowo lub całkowicie. W rezultacie nawet absolutyzm jest dopuszczalny, bo lud wyraził nań zgodę. Istotne jest jednak to, że od każdej władzy państwowej wyższa jest jedynie w pełni suwerenna władza papieska, która pochodzi bezpośrednio od Boga ( czyli w każdym państwie władze suwerenna sprawuje zawsze papież - nie wykonuje jej sam, a przez legalnego władcę).

Robert Bellarmin - jeden z najsłynniejszych teologów katolickich na początku XVII wieku, kardynał, dowodził, że wobec heretyków jedynie kara śmierci jest sprawiedliwa i konieczna, ponieważ szkodzą oni bliźnim bardziej niż korsarz czy rozbójnik bo zabijają duszę, ukaranie ich wpłynie korzystnie na wielu. Dla zatwardziałych heretyków jest dobrodziejstwem, że są usuwani z tego świata, albowiem im dłużej żyją, tym więcej wymyślają błędów, tym większa deprawują liczbę ludzi i zyskują sobie tym sroższe potępienie.

267. Pojęcie prawa w doktrynie absolutyzmu monarchii

Wiek XVII - monarchia absolutna najczęstsza forma ustroju w państwach europejskich. Tam gdzie jej nie ma - Holandia, Szwajcaria, Polska - próby stworzenia. Synteza starych konfliktów społecznych miedzy szlachtą a arystokracją oraz miedzy szlachta a duchowieństwem. Absolutny władca - rozjemca, arbiter. Monarcha - uosobienie jedności narodu, jego władza odzwierciedla potęgę zorganizowanego społeczeństwa.

Klasyczny absolutyzm francuski :

 kardynał Richelieu, Jacqes Basset, król Ludwik XIV - twórcy

 pełnia władzy monarszej niczym nie ograniczonej

 zaciekli wrogowie zgromadzeń przedstawicielskich

 król - prawo do dysponowania życiem poddanych, do reglamentowania ich sumień, mienia → nowożytny ideał despoty

 treści racjonalistyczne, laickie

 źródło władzy - Dei Gratia - podobnie jak Bóg powinien kierować państwem boskiego ładu w kosmosie, boski charakter - zasadzie następstwa tronu

 również racje historyczne

 argumenty racjonalistyczne

 król - symbol rozumu - rozum dostępny mu nieporównywalnie w stopniu wyższym niż poddanym, niektóre ujęcia - poddani całkowicie go pozbawieni

 tylko władca znający tajemnice świata wie co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem

 bunt - zasługuje na wzgardę i potępienie

 król = państwo, on tylko rozstrzyga co jest racja stanu a co nie

 cel państwa - szczęście poddanych

 monarcha absolutny - nie związany prawem, stoi ponad nim, jest jego symbolicznym twórcą, nawet prawo które stworzył nie może go wiązać, słucha tylko swojego rozumu, sumienia, tylko przed Bogiem zdaje sprawę ze swojego postępowania

 władca - teoretycznie nie zobowiązany do niczego, jedyny hamulec i sankcja - sankcje religijne

 jednostka pozbawiona praw gdy kolizja z władza lub wolą monarchy

 wentyl bezpieczeństwa - teoria policji - konieczność łączenia rządów osobistych z działaniem sprawnego aparatu państwowego.

272. Jaką rolę w doktrynie Grocjusza odgrywała koncepcja praw natury

Hugo de Groot 1583-1645, pochodził z zamożnej holenderskiej rodziny trudniącej się kupiectwem. Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym, wplatany w spory polityczne w 1619 roku znalazł się w więzieniu skąd zbiegł. Zamieszkał potem w Paryżu. „O prawie wojny i pokoju” 1625, „O wolności mórz”. Ideologia Grocjusza odpowiadała młodej burżuazji holenderskiej rozwijającej ekspansje kolonialną, bo szukała teoretycznego wsparcia dla aspiracji mieszczan. Uważa się go za twórcę nauki o stosunkach międzynarodowych.

Główne założenia:

Teoria prawa natury

 Dążenie do racjonalnej interpretacji ideologii prawa natury niezależnej od jakichkolwiek aksjomatów wyznaniowych - chodziło o wprowadzenie z natury człowieka zasad o trwałym charakterze ( w tym sensie prawo miało wskazywać drogi rozwoju jednostki i zbiorowości )

 Prawo to jest całkowicie niezależne, nawet Bóg nie może go zmienić ( nakazy i zakazy tego prawa wypływają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego że tak ogłosił je Bóg )

 Prawa natury - uniwersalne, ponadczasowe, autonomiczne, wartości samoistne

 Prawo natury - nakaz prawego rozumu, wskazującego, że pewien czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną, ma cechy konieczności, w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną natura człowieka, wypływa z natury człowieka, istniałoby nawet gdyby nie istniałby Bóg

 Źródła poznania prawa natury - poznanie społecznej natury człowieka, opierającej się na trwałej skłonności do życia z innymi w sposób zorganizowany i pokojowy oraz poznanie natury człowieka w sposób aposterioryczny, czyli poprzez obserwację powszechnych zasad zaakceptowanych przez ludzi wspartych przez „prawy rozum”

 4 podstawowe i samoistne prawa natury

1) obowiązek poszanowania cudzej własności

2) obowiązek wynagradzania szkód

3) obowiązek dotrzymywania umów

4) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

 prawa te miały zagwarantować przesłanki swobodnego i bezpiecznego handlu ( wszystkie dotyczą własności ). To skłoniło Grocjusza do przeniesienia tych zasad na grunt prawa międzynarodowego. Postulował przyjęcie zasady wolności mórz, przeciwstawiając się próbom hiszpańsko - portugalskim monopolizacji szlaków handlowych, także zasad wolności żeglugi, wolności wymiany handlowej i pacta sund servanda

 zapoczątkował teorię, że jednostce przysługuje prawo nieograniczonego działania w pewnej sferze, do której państwo nie ma dostępu

 w sytuacji zagrożenia praw natury można prowadzić wojnę sprawiedliwą ( klasyfikacja wojen na sprawiedliwe i niesprawiedliwe );, jest ona środkiem ostatecznym, stosowanym tylko w przypadku braku innej możliwości egzekucji praw, trzeba ja prowadzić w sposób możliwie humanitarny - Grocjusz zhumanizował prawo wojny ( żądanie ochrony grup nieuczestniczących w walce, należyte traktowanie jeńców )

 nawiązuje do rzymskich konstrukcji prawa podmiotowego i przedmiotowego - wyróżnia szczególny zakres uprawnień przysługujący konkretnej osobie jako prawa podmiotowe ( wg Grocjusza to „przysługująca osobie kwalifikacja moralna do zgodnego ze sprawiedliwością posiadania i zdziałania czegoś”) zapewniające jednostce znalezienie się pod ochrona innych zbiorowości

 pierwsza klasyfikacja praw podmiotowych „ wyróżnia

1. uprawnienia czyli władza w stosunku do siebie, nazwana potocznie wolnością

2. prawa podmiotowe dające władze w stosunku do innych

3. prawa dające władzę nad rzeczami w sposób pełny lub niepełny ( np. prawo własności, użytkowania, zastaw, wierzytelności )

 opowiada się przeciw równouprawnieniu narodów -„niektóre są do tego usposobione, że lepiej potrafią słuchać niż rządzić” - przygotowuje w ten sposób grunt pod holenderską ekspansję kolonialną

 każda forma ustrojowa niesie ze sobą możliwość wypaczeń i niezgodności związanych głównie z łamaniem prawa, o formie ustrojowej powinien decydować lud ( nawiązanie do teorii suwerenności ludu ), który może się swej suwerenności zrzec, powierzając sprawowanie władzy jednostce

 wyróżnia 2 typy suwerenności

1) ogólną - niezależna od wpływów zewnętrznych, jej podmiotem jest państwo i to bez względu na jego formę

2) szczegółową - podmiotem jest władza,

- jest to zaczątek suwerenności zewnętrznej i wewnętrznej

 ponieważ lud jest związany umową nie może dowolnie władców obalać, bo prowadziłoby to do anarchii ) do rządów absolutystycznych może dojść albo w wyniku umowy albo droga podboju ), ale także władca jest związany umową, więc nie może łamać dowolnie postanowień, a gdyby do tego doszło to lud może wypowiedzieć posłuszeństwo władcy, obie strony bezwzględnie obowiązują prawa natury, z którymi umowy nie mogą być sprzeczne

 jednoaktowa umowa społeczna - państwo powstaje w wyniku umowy między ludem a jednostką-władcą, umowa jest 2-stronna, bo obie strony przyjmują na siebie pewne zobowiązania, lud sam decyduje o władzy,

274. Koncepcja praw natury i umowy społecznej Puffendorfa

Samuel Puffendorf 1632-94, pochodził z Górnej Saksonii, ojciec - luterański duchowny. Studiował w Lipsku teologię, prawo. Pracował w dyplomacji. Przez 20 lat przebywał w Szwecji. Zdecydowany przeciwnik ustrojowego rozdrobnienia Niemiec. Reprezentuje niemiecką szkołę praw natury, która rozszerzyła zakres interpretacji prawno-naturalistycznych na inne dziedziny prawa.

Główne założenia :

 Możliwość racjonalnego poznania natury człowieka opierającej się na towarzyskim instynkcie i egoizmie

 Człowiek posiada 2 skłonności : instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego, z czego wypływają 2 podstawowe prawa natury :

1) każdy powinien chronić swoje życie, dobra i majątek

2) nikt nie może szkodzić społeczeństwu

 prawo natury to prawo wspólne dla wszystkich epok i ludzi, nie pochodzące od Boga ( Bogu Puffendorf przypisuje kreowanie ludzkiej egzystencji, ale formy postępowania jednostki są zależne od niej samej, Bóg stworzył człowieka i w tym momencie stracił możliwość zmieniania jego natury), prawo stanowiące zbiór nakazów dyktowanych przez rozum, uniwersalne

 na poznanie treści prawa natury składają się 3 elementy :

1) wartości moralne

2) treści prawa natury jako podsumowanie tych wartości

3) rozum jako instrument badawczy

 treści prawa natury zakładają świadomość istnienia 4 kompromisów

1) człowiek najbardziej miłuje siebie samego

2) bez pomocy bliźnich jednostka ludzka jest bezbronna

3) człowiek szuka pomocy i oparcia u swoich bliźnich

4) w naturze ludzkiej często tkwi destruktywna chęć szkodzenia sobie nawzajem

 ideał suwerennego władcy gwarantuje spokój i bezpieczeństwo ( spokój i bezpieczeństwo to również główne cele państwa - stąd władca musi być absolutny )

 praźródłem powstania państwa, a w ślad za tym i prawa była umowa społeczna składająca się z 3 aktów

1) umowy zrzeszania się jednostek w społeczeństwo

2) aktu nadającego społeczeństwu ustrój konstytucyjny

3) aktu poddania się społeczeństwa władzy suwerena ustanowionego w konstytucji ( ten akt uzasadnia absolutyzm, monarcha jest zobowiązany do zapewnienia społeczeństwu bezpieczeństwa, zaś społeczeństwo zrzeka się wszelkiego prawa oporu wobec władcy )

 jest to umowa jednostronna

 taka konstrukcja miała uzasadnić istnienie absolutyzmu i systemu feudalnego, który miał takie cechy pozytywne jak zapobieganie przestępczości wśród najniższych warstw, zapewnienie opieki leniwemu i niemądremu ludowi, w państwie absolutnym także kościół miał być podporządkowany państwu

 małżeństwo i ojcostwo traktował jako następstwo kontraktów cywilnych

 stan natury nie historyczny fakt, ale hipoteza wyjaśniająca zjawiska społeczne i ustrojowe

276. Koncepcja praw natury i umowy społecznej Spinozy

Benedykt Spinowa 1632-77 pochodził z żydowskiej rodziny osiadłej w Niderlandach, w 1655 został wykluczony z gminy żydowskiej za nieprawomyślność, był ateistą. Dążył do utrzymania możliwie pełnej niezależności intelektualnej. „Traktat polityczny”.

Główna założenia:

 Tolerancja jako podstawa uformowania nowej wizji umiarkowanego liberalizmu, religia jest społecznie użyteczna bo jest wykładem zasad moralnych, bo mobilizuje prosty lud do zachowań pożądanych ( jest substytutem filozofii dla ludu ), bo potwierdza swym autorytetem wzorce społeczne poprawnego postępowania ( to właśnie to przemawia za tolerancją )

 Ta tolerancja jest obustronna, tzn państwo powinno być tolerancyjne względem religii, religia względem państwa i różne religie względem siebie

• Tolerancja nie dotyczy wywrotowców, czyli osób głoszących niepodporządkowanie się prawu natury i umowie społecznej

• Pismo św. nie jest źródłem wiedzy

 Państwo powstało w drodze umowy społecznej

 Stan natury był stanem trwogi i wzajemnej wrogości, w którym panowała powszechna przemoc, a ponieważ ludzi w imię użyteczności zmierzają do utrzymania pokoju oraz korzystnego współdziałania, więc zawarli umowę, która jest krokiem do osiągnięcia tego celu

 Jednokatowa umowa społeczna - polegała na tym, że jednostki zrzekły się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa - zrzekli się wszystkich praw z wyjątkiem swobodnego myślenia, władza suwerena jest więc absolutna, ale tym suwerenem nie jest monarcha, a absolutne społeczeństwo, które ze względów utylitarnych skupiło w sobie całą moc zawierających umowę poszczególnych jednostek ( czyli najlepszy ustrój to demokracja)

 Wolność myślenia jest podstawowym prawem natury ( tolerancja )

 Wolność zyskuje szczególny wymiar w rozsądnym działaniu zarówno jednostki jak i zbiorowości

 Wolność jest swoboda postępowania w granicach reguł przyjętych i akceptowanych przez społeczeństwo

 Powstanie państwa w taki sposób dowodzi rezygnacji obywateli z części swej wolności

 Wolność to przede wszystkim wolność sumienia, wyznania, wolność głoszenia i wyznawania dowolnych poglądów, wolność poszukiwania prawdy

 Zadania państwa - zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa i zorganizowanie się w zakresie podstawowych usług bytowych ( przy pomocy siły i gróźb )

• Państwo stwarza podstawy szczęścia odszukiwanego przez jednostki w swobodnym rozwoju

• Państwo powinno oprzeć się na całkowitym zagwarantowaniu własności prywatnej i wolności obrotu

• Państwo w odniesieniu do kościołów tylko administruje formy ich funkcjonowania, co nie może w żadnym wypadku oznaczać jakiejkolwiek interwencji w wolność sumienia i wyznania, ale może ingerować w instytucje kościelne

• Najlepszy ustrój to demokracja, bo jest najbardziej zbliżona w formie sprawowania władzy do przekonań przeciętnego obywatela, bo najlepiej gwarantuje tolerancję i podstawowe prawa jednostki, bo najbardziej zbliża lud do jego praw naturalnych w sensie wolności i równości, w demokracji naturalne prawa człowieka przelewa na większość społeczeństwa, którego sam jest częścią

• Jest rzecznikiem demokracji pośredniej, cenzusowej - twierdzi, że lud dysponując pełnią praw do decydowania o sobie mógłby popaść w przesadę w ich stosowaniu i dlatego prawa polityczne powinni posiadać głównie zamożni obywatele - przeciwnik demokracji bezpośredniej

• Władza najwyższa - rada najwyższa - starsi lub pierworodni, kierowałaby obywatelami w sposób absolutny, pomoc w realizowaniu wolności - ludowa milicja, niezawisłe sądy, kontrolowany kościół

287. Jednostka i państwo w doktrynie Hobbese'a

Thoams Hobbes 1588-1679, wcześnie osierocony, dzięki opiece wuja otrzymał staranne wykształcenie szczególnie w zakresie klasyki. Studiował na Oxfordzie. Zajmował się wychowaniem zamożnych arystokratów. W trakcie podróży po Europie poznał cała czołówkę intelektualna kontynentu : Deskatresa, Galileusza, Gessandiego. Polityką zainteresował się ze względu na wydarzenia w Anglii. W okresie Długiego Parlamentu napisał rozprawę „Elementy prawa”, w której uzasadniał konieczność utrzymywania władzy absolutnej. W obawie przed represjami wyjechał do Paryża, gdzie w 1642 napisał traktat „O obywatelu”. W 1646 zajmował się wychowaniem późniejszego Karola II ( już po roku zrezygnował z tego zajęcia ). Po powrocie do kraju w 1651 opublikował swoje najwybitniejsze dzieło „Lewiatan”.

Główne założenia :

 Metodologia

o Precyzuje idee w sprawach społeczno-politycznych na wzór pojęć matematyczno-geometrycznych

o Opiera się na założeniach materializmu mechanistycznego, nakazującego pojmowanie rzeczywistości w ruchu

o Zadaniem filozofa jest wypracowanie zasad poprawnego rozumowania, opierającego się na analizie i syntezie

o Jego teoria jest oderwana od teologii, bo zmierza do poszukiwania praw stałych i racjonalnie poznawalnych

o System teoretyczny opiera się na 3 wyraźnie wyodrębnionych działaniach

1) filozofii przyrody - zajmującej się ciałami naturalnymi

2) filozofii człowieka - zajmującej się usposobieniem i obyczajami ludzkimi

3) filozofii państwa - mówiącej o obowiązkach obywatelskich

 stan naturalny - hipoteza oparta na analizie składników osobowości człowieka

o poznanie psychiki sprowadza się do analizy wrażeń zmysłowych, jako obrazów wywołanych ruchem przedmiotów

o natura uczyniła wszystkich równymi

o człowiek jest z natury egoistą, motoryczne siły jego postępowania tkwią w sprzeczności

1) nigdy nienasyconego pragnienia bogactw, zaszczytów i władzy prowadzącej zazwyczaj do sporów i walk miedzy ludźmi

2) nieustannego strachu przed niebezpieczeństwem gwałtownej śmierci wypływającego z naturalnego dążenia do obrony swego życia; w tej sytuacji pozostawienie ludzi samym sobie skazuje ich na ciągłą walkę i wzajemne wyniszczanie się wszystkich

o tak więc stan natury - stanem anarchii, gdzie toczy się nieustanna walka wszystkich przeciwko wszystkim i która charakteryzuje się właściwościami

1) panuje absolutna wolność, każdy używa swej siły i swego rozumu do osiągnięcia tego co chce i nikt nie może mu w tym przeszkodzić

2) człowiek korzysta jedynie z uprawnień nie posiadając obowiązków - stąd każde działanie jest wyrazem jego wolności, ale nie istnieją żadne reguły ograniczające zakres tego działania

o natura ludzka, stan natury - człowiek istota rządzona namiętnościami, z natury egoista, ludzie nie chcą się pogodzić z równością, każdy chce więcej dóbr, władzy, szacunku → konflikty, rabunek, przemoc, nieustanna groźba konfliktu zbrojnego

o człowieka- istota rozumna, przejaw rozumu - instynkt samozachowawczy, nakazuje dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej swobody na rzecz praw innych ludzi, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty - kierowanie się tymi zasadami niemożliwe póki trwa stan wojny, zasada postępowania ludzi - wolność naturalna

o w stanie natury nie ma pokoju, bo nie ma władzy, która stanęłaby na jego straży, rozum nie mógł wziąć góry nad namiętnościami

o powstanie państwa - gdy ludzie zwyciężyli nad namiętnościami przez czynny akt woli - zawarcie umowy społecznej - każdego z każdym, państwo - Lewiatan

o wraz z powstaniem państwa - ustała naturalna wolność ludzi, początek życia społecznego, pojawiły się prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i gospodarki

o pochwała absolutyzmu - państwo = absolutny władca jednostek

o umowa - porozumienie jednostek, suweren nie był stroną, z nikim się nie umawiał, otrzymał pełnię władzy w darze od ludzi

o poddani nie mogą zmienić warunków umowy, zrzekli się bowiem naturalnej wolności w całości i nieodwołalnie, zmiana formy rządzenia nie wchodzi w grę, poddani nie mogą oskarżyć suwerena o niesprawiedliwość, bo źródłem jego władzy - wola jednostek, każdy ma swój udział w działaniu suwerena

o suweren nie zależy od poddanych

o umowa stworzyła od razu władzę - społeczeństwo = państwo - jest jego suwerennej władzy podległe

o umowa jednoaktowa = w jednym momencie tworzy się społeczeństwo, państwo i władza

o prawo władcy - niepodzielne, nie może ich stracić, przekazywać

o tylko władca decyduje o polityce, tylko suweren może reprezentować swoich poddanych

o suwerenna władza rozciąga się także nad Kościół i jego urzędników

o religia - potrzebna, uczy pokory, posłuszeństwa

o absolutyzm - wyraz woli ludu, wynika z przesłanek racjonalnych

o surowy dla poddanych, nie obdarza nadmiarem łask, ale i tak lepiej niż anarchia

o każde osłabienie władzy → choroba państwa, może być śmiertelna

o absolutny władca - skutecznie rządzi egoistycznymi ludźmi, mającymi skłonność do ściągania interesu ogólnego pod swoje stopy

o nie upiera się przy absolutyzmie królewskim

o absolutne państwo - ład, porządek, stróż własności, gwarant gospodarczego obrotu, umożliwia jednostkom zaspokajanie ich elementarnych potrzeb i ambicji

o mądry władca nie będzie tyranem, zostawi poddanym margines swobody - mogą się bogacić, uczyć, mieć rodzinę, pożytecznie być aktywnym w służbie państwowej

o nie ma prawa oporu, ale koniec posłuszeństwa - gdy władca przestaje być zdolny do realizacji podstawowego celu - zapewnienia bezpieczeństwa swym poddanym, to nie wynika z umowy społecznej

o pozostało tylko prawo do życia

291. Locke'a teoria stanu natury i umowy społecznej a doktryna Hobbese'a

Różnica poglądów na naturę człowieka i wstępne warunki życia społecznego ujawniła się najwyraźniej w koncepcjach stanu naturalnego stanowiących integralną część omawianej doktryny prawnonaturalnej. Zajmują c się ta kategorią, leży sobie przede wszystkim uświadomić, że nie miała ona charakteru historycznego. Rozważania o stanie naturalnym nie miały być odpowiedzią na pytanie jaki był wcześniejszy stan ludzkości. Jeżeli w ogóle brano w rachubę możliwość faktycznego istnienia stanu naturalnego, to traktowano go jako stan, który mógł przydarzyć się zarówno dawniej jak i współcześnie, w sytuacjach, kiedy to ludzie nie mają ze sobą „nic wspólnego oprócz gatunku ludzkiego”. W ujęciu Hobbese'a każde ograniczenie suwerenności władzy państwowej stanowiło krok w stronę stanu natury. Podobny status miało to pojęcie w koncepcji Locke'a ( mimo wypełnienia go zupełnie inną treścią ), który był gotów odnosić je nie tylko do stanu przed powstaniem państwa ( społeczeństwa obywatelskiego ), lecz również do wszelkich sytuacji kryzysowych i państw rządzonych w sposób absolutystyczny ( jako że władca absolutny czyni się samo swoim własnym sędzią, odtwarzając tym samym stan naturalny, kiedy to każdy sam wymierzał sobie sprawiedliwość).

Nietrudno więc zauważyć, że rozważania o stanie naturalnym były eksperymentem myślowym mającym na celu ujawnienie, czym jest państwo, przez opis sytuacji jakie przypuszczalnie istniałyby, gdyby go nie było. Rozważania te zmierzały do ukazania działania sił natury w eksperymentalnych warunkach politycznej ( a czasem i społecznej ) próżni - w warunkach nieistnienia tego, co uważano za szczególnie istotne dla politycznego i społecznego ładu. Wykorzystywany w tych badaniach materiał empiryczny miał charakter głównie ilustracyjny i był czerpany z bardzo różnych źródeł zalążkowej wiedzy o ludach pierwotnych ( Ameryka u Hobbesa i Locke'a obserwacji stosunków międzynarodowych i stosunków miedzy obywatelami różnych państw, analizy współczesnych kryzysów politycznych). Kategoria stanu naturalnego miała zarazem wyraźny sens dydaktyczny, chodziło nie tylko o wyjaśnienia, czym jest państwo, lecz i o pokazanie, jakim powinno ono być.

Możemy wyróżnić 2 zasadnicze typy koncepcji stanu naturalnego, które odpowiadają dość ściśle dwóm konkurencyjnym koncepcjom natury ludzkiej. Pierwszy reprezentowany w XVII wieku przez Hobbesa odznaczał się uznaniem stanu naturalnego za stan bez jakichkolwiek więzi miedzy jednostkami, drugi - przez Locke'a - nie wykluczał istnienia w stanie natury nawet stosunkowo rozwiniętych stosunków społecznych.

Przesuwając granice między tym stanem a stanem społecznym do punktu powstania politycznych gwarancji stosunków spontanicznie ukształtowanych na podstawie zasad prawa naturalnego. Pierwszemu typowi rozumienia stanu naturalnego (Hobbes) odpowiada ujęcie człowieka jako istoty z natury aspołecznej, interesów zaś poszczególnych jednostek jako bezwzględnie ze sobą sprzecznych. Ponieważ jednostki są ze sobą równe, tzn. maja takie same naturalne uprawnienia, powstaje między nimi rywalizacja i walka, której uczestników powściąga co najwyżej strach przed śmiercią z rąk silniejszego. Walka o przetrwanie jest tu zawsze walką z drugim człowiekiem. Stan naturalny jest wtedy nieuchronnie stanem wojny wszystkich przeciwko wszystkim, której kres może położyć tylko suwerenna władza posiadająca posłuch jednostek dzięki temu, że w zamian za bezwzględne posłuszeństwo zapewnia bezpieczeństwo życia i własności. Dopiero ona gwarantuje przestrzeganie nakazów i zakazów prawa naturalnego odkrywanych przez rozum ludzki, ale pozbawionych w praktyce mocy obowiązującej tak długo, jak długo nie stoi za nimi siła. Dopiero władza umożliwia istnienie stosunków społecznych i społeczeństwa jako swego rodzaju zbiorowej osoby.

U podstaw 2 rozumienia stanu natury (Locke) leżała antropologia nominalistyczna która zakłada, że człowiek jest istota społeczną, a interesy jednostek są ze sobą zbieżne. Człowiek w stanie naturalnym interesuje się drugim człowiekiem nie tyle jako potencjalnym podmiotem czy przedmiotem agresji, ile jako podobną sobie; istota, z którą można nawiązać korzystną dla obu stron współpracę. Człowiek walczy o przeżycie nie z innymi ludźmi, lecz z przyrodą, którą opanowuje dzięki swej pracy. W rezultacie stan natury nie musi być stanem wojny, lecz może być stanem pokoju, dobrej woli, wzajemnej pomocy i ochrony życia. Właściwy stan natury to ludzie żyjący zgodnie z rozumem. Tak więc stan naturalny jest tu stanem społecznym, w którym respektowane są zasady prawa naturalnego regulujące wzajemne stosunki miedzy jednostkami i umożliwiające ochronę własności tak w sensie szerokim, obejmującym limes, liberties, estates jaki i wąskim obejmującym tylko zdobyte dzięki pracy dobra materialne. Mamy tu wprawdzie do czynienia z idealizacją społeczeństwa drobnych posiadaczy, z których każdy uprawia swój kawałek ziemi i nie ma ani chęci, ani potrzeby odebrać cokolwiek swemu sąsiadowi. Locke uważał tak rozumiany tan natury za stan zdecydowanie lepszy od istniejącego w warunkach władzy absolutnej. Sytuacja nieco komplikuje się wówczas, gdy zostaje wynaleziony pieniądz umożliwiający gromadzenie większej ilości bogactw niż ktokolwiek potrzebuje dla zaspokojenia swych potrzeb, ale nawet wynikające z tego zależności nie likwidują stanu natury jako stanu równości, w którym wszelka władza i jurysdykcja opiera się na wzajemności i nikt nie posiada jej więcej niż drugi. Okazuje się wszakże, że na pewnym poziomi rozwoju własności człowiek jest stale narażony na inwazję ze strony innych.

Niebezpieczeństwa opisane przez Hobbesa sa wg Locke'a najzupełniej realne, z tym wszakże, że wynikają nie z własności ludzkiej natury, lecz z osiągniętego przez ludzi poziomu stosunków gospodarczych. W ten sposób pojawiła się konieczność ukonstytuowania się społeczeństwa w społeczeństwo obywatelskie, czyli takie, w którym każda wzięta z osobna jednostka nie dba już sama o ochronę swych naturalnych uprawnień, lecz przekazuję tą funkcję wyspecjalizowanym organom działającym na podstawie prawa pozytywnego. Powołanie do życia społeczeństwa obywatelskiego nie jest pierwszym aktem zrzeszenia się ludzi, lecz tylko stworzeniem gwarancji, których już istniejąca wspólnota zaczęła potrzebować wobec zagrażających jej sił odśrodkowych. U Hobbesa państwo potrzebne by wprowadzić w życie prawa naturalne, u Locka - by działanie tego prawa przedłużyć.

W doktrynie Hobbese;a akt stworzenia władzy politycznej okazuje się nie odwracalny, gdyz jakikolwiek bunt przeciwko niej byłby zarazem rozwiązaniem społeczeństwa i powrotem ludzi do stanu anarchii. Hobbes zakłada wprawdzie zgodę jednostek na powołanie suwerena, ale ma na myśli zgodę jednorazową, która nie wymaga odnawiania bez względu na to, co czyni suweren. Jego władza jest niczym nie ograniczona i właśnie taki jej charakter umożliwia samo istnienie społeczeństwa. Wg Locke'a władza została powołana przez już istniejąca wspólnotę do wykonywania określonych zadań, z którymi ona sama nie mogła sobie poradzić. Jeśli władza nie wywiązuje się ze swoich zadań lub uzurpuje sobie uprawnienia z nimi niezgodne staje się nie tylko niepotrzebna ale i szkodliwa. W takiej sytuacji lud ma prawo do rewolucji z reorganizacji społeczeństwa obywatelskiego.

Idea umowy społecznej natomiast oznacza przejście od stanu naturalnego będącego już stanem społecznym do stanu społeczeństwa obywatelskiego. Bez względu na to, na jakim poziomie umieszczono początek więzi międzyludzkich, nie wyobrażano sobie aby można było wyjaśnić istnienie społeczeństwa obywatelskiego bez założenia umowy miedzy wchodzącymi w jego skład jednostkami. Skoro są one równe i wolne, jedynie jakieś porozumienie może wytłumaczyć charakterystyczne dla życia społecznego ograniczenia i zależności. Dlatego tez umowa społeczna daje wyraz poszukiwaniu przez człowieka skuteczniejszych środków ochrony praw własnych, w szczególności bezpieczeństwa, praw własności i wolności.

Locke nie zgadza się z Hobbesem, iż w drodze umowy społecznej człowiek jest pozbawiony wszystkich praw na rzecz suwerena. Locke uważa bowiem, że człowiek przystępuje do umowy wówczas, gdy chroni ona podstawowe wartości w jakie wyposażyła go natura. Sensem umowy społecznej jest więc ochrona praw naturalnych, które są lepiej chronione przez władze publiczne. Powstałe w wyniku umowy państwo nie jest dziełem boskim ani kreacją natury lecz rozsądnego zachowania się człowieka. Powstanie społeczności wymaga zdaniem Locke'a wyrażenia zgody przez każdego obywatela. Natomiast do powstania instytucji państwowych wystarczy zgoda większości. Dlatego Locke inaczej niż Hobbes wyróżnia w toku powstawania społeczeństwa i państwa 2 rodzaje umów społecznych.

Pierwsza to umowa o powstaniu społeczeństwa, 2 opiera się na zorganizowanym już społeczeństwie, powołuje rząd, jest więc to umowa dotycząca powstania państwa. Teoria Hobbesa różni się pod tym względem, że jedna umowa dotyczyła zarówno powstania społeczeństwa jak i państwa. Rozpad rządu wiązał się więc z uwstecznieniem całej społeczności, odpowiadającego zarysowanej przez Hobbesa wizji stanu natury.

Umowa o powstaniu państwa opiera się na konstrukcji powierzenia rządowi pełnomocnictw. Stabilność polityczna zagwarantowana jest w przypadku przestrzegania umowy społecznej przez rząd. Gdyby umowa została naruszona lud może się odwołać do czynnego oporu. Państwo również dzięki pełnomocnictwom zawartym w umowie społecznej uzyskuje możliwość represjonowania jednostek, które łamią podstawowe prawa.

Hobbes natomiast przytacza postać Lewiatana - któremu wszyscy są podporządkowani. Wola suwerena staje się podstawowa miara zachowania jednostek, ów wola staje się u Hobbesa źródłem prawa, jednostronnie przesadzającym o sposobie zachowania się jednostek. Doktryna Hobbesa spotkała się z ostra krytyka, zarzucano mu brak poczucia rzeczywistości i rozsądku, a w konsekwencji dojście do abstrakcyjnej konstrukcji absolutnej władzy Lewiatana, wprowadzającego swoje uprawnienia z jakoby dobrowolnego aktu woli poddanych.

292. 3-podział władzy Locke'a

Podział władzy stanowi gwarancje poszanowania praw, wolności jednostki i społeczeństwa. Locke wyróżnia 3 dziedziny sprawowania władzy „ ustawodawstwo, wykonywanie praw i stosunki międzynarodowe - polityka zagraniczna. Odpowiada temu legislatywa, egzekutywa i władza federalna. Podstawowym podziałem jest jednak podział między legislatywa a innymi rodzajami władzy, ponieważ władza wykonawcza może się nawet łączyć z federalną. Nie jest natomiast możliwe łączenie władzy władza nieograniczoną, a ma jedynie reprezentować jak wykonawczej z ustawodawczą, oznaczałoby to zagrożenie wolności człowieka.

Idea podziału władzy nie oznacza u Locke'a zagwarantowanie ich równowagi, przewagę posiada władza ustawodawcza. Parlament nie cieszy się jednak najszersze kręgi obywateli. Jest podporządkowany prawom natury oraz prawu pozytywnemu. Wybory do parlamentu wyobrażał sobie na zasadzie cenzusu majątkowego. Parlament miał podejmować decyzje większością głosów. Na straży nienaruszalności tych praw powinny stać niezawisłe sądy. Zasadniczy więc cel działalności państwa sprowadza się więc do obrony nienaruszalności praw podmiotowych.

293. Wpływ teorii umowy społecznej Locke'a na jego koncepcje 3-podziału władzy

W wyniku umowy społecznej doszło do porozumienia się jednostek, które powołały społeczeństwo, następnie w wyniku umowy z władcą doszło do powstania rządu, czyli państwa. W konsekwencji rozwiązanie drugiego aktu, miedzy społeczeństwem a rządem, nie niweczy samego społeczeństwa, które jest starsze niż państwo, podobnie jak od państwa i społeczeństwa starsza jest jednostka.

Locke zwraca uwagę na potrzebę szacunku wobec stworzonej przez samo społeczeństwo władzy. Nie popierał tym samym władzy, która nadużywała swych kompetencji. W ten sposób dopuszczał Możliwość oporu. Dlatego najlepszym rozwiązaniem jest zorganizować rząd tak, by do minimum zredukować niebezpieczeństwo tyranii. Dlatego tez stworzył Locke teorie 3-podziału władzy. Wzorem idealnego rządu byłaby więc umiarkowana monarchia, gdzie władza zostałaby podzielona na władzę ustawodawczą, wykonawcza i federacyjną, która miałaby się zajmować polityka zagraniczną

294. Locke - twórca liberalizmu politycznego.

Celem umowy było umocnienie naturalnych i niezbywalnych praw jednostki, przesłanka zatem tej umowy były elementy utylitarne. A zatem podstawowe prawa natury: prawo do życia, własności i wolności były prawami jednostki już w stanie natury, a podstawowe cele państwa sprowadzają się do ochrony tego, co istniało już wcześniej. Państwo nie oznacza zmiany swych praw. W umowie ludzie oddali władzy państwowej tylko 1 swe uprawnienia : karanie gwałcicieli praw naturalnych. Z tego tytułu państwo uzyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich egzekwowania. Jednakże państwo nie może tworzyć takich praw, które naruszałyby prawa jednostki. Z tym związana jest idea suwerenności skoro państwo nie jest stróżem tego, co istniało przed nim i co niezbywalne i niepodzielne istnieje niezależnie od niego. Państwo - stróż naturalnych praw podmiotowych jednostek musi zatem pozostawić jednostkom swobodę działalności gospodarczej, politycznej i kulturalnej.

Mieszczański utylitaryzm doprowadził Locke'a do sformułowania podstawowej idei liberalizmu, zasady indywidualizmu oraz zasady o prymacie praw naturalnych jednostki. Locke ograniczył rolę państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli, zakazał państwu wkraczać w sferę produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Wszelkie stowarzyszenia, partie i korporacje cieszyły się u niego pełna autonomią. Locke był bowiem gorącym zwolennikiem i obrońca własności prywatnej, uważał, że jest ona nienaruszalna, jest symbolem pracowitości i źródłem bogactwa, kryterium oceny jednostki.

4

---