Streszczenie książki Ks. Prof. dr hab. Julisława Łukomskiego „Ekologia w gimnazjum. Przewodnik dla nauczycieli” (wyd. Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2008, s. 9-45)
Imię i Nazwisko
Edukacja wczesnoszkolna i przedszkolna (EWiP)
Studia I stopnia niestacjonarne
Ekologia w programach nauczania religii dla I klasy gimnazjum. Materiały uzupełniające dla katechetów i nauczycieli.
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie treści ekologicznych i sozologicznych, które winny znaleźć się w aktualnych programach nauczania religii w klasach gimnazjalnych. Treści te oraz publikacje im poświęcone lub z nimi związane mogą być podstawą i pomocą do opracowania katechez ekologicznych, rzeczowo i formalnie związanych z rozdziałami i modułami struktur programu pt. „ W drodze do Ojca oraz programu Żyć, aby wierzyć i kochać”.
W programie klasy pierwszej w rozdziale drugim: „II. Sakramenty…Treści szczegółowe (p.8). Sakramenty - dary Bożej łaski w związku z przekazywaniem wiedzy o sakramencie pokuty i pojednania należy zapoznać uczniów z pojęciem grzechu ekologicznego w rozumieniu teologiczno - moralnym. Wiąże się ono z prawdą, że człowiek winien uszanować porządek ustalony przez Stwórcę, który określił prawdę i dobro oraz przeznaczenie wszystkich stworzeń. Grzech ekologiczny jest tym, „ co atakuje człowieka jako podmiot życia (gdyż osobowa synteza bytu streszcza w sobie wszystkie prawa świata stworzonego), a także tym, co obniża i niszczy jakość świata jako środowiska życia”. Można twierdzić, że grzech ekologiczny jest odrzuceniem daru życia. Okazuje się, że człowiek może odrzucić prawdę antropologiczną i utracić świadomość swego powołania poprzez spowodowanie deformacji siebie samego i bytów stworzonych. W związku z przekazywaniem wiedzy o istocie grzechu ekologicznego jest rzeczą konieczną zapoznanie uczniów z ekologicznymi rachunkami sumienia, które stanowić będą pomoc w kształtowaniu wrażliwości ich sumień. W piśmiennictwie polskim znane są dwa wzory ekologicznego rachunku sumienia.
Prawo objawione i prawo naturalne
W rozdziale trzecim Dekalog… Treści szczegółowe: Objawienie Boże wyrazem woli Boga należy uwzględnić w programie nauczania wiedzę na temat relacji między prawem objawionym i prawem naturalnym. Najlepiej można ją przybliżyć uczniom poprzez nawiązanie do poglądów św. Tomasza z Akwinu, który terminem „prawa” oznacza prawa ludzkie. W ścisłym sensie bowiem tylko osoba ludzka może być podmiotem praw i obowiązków.
Prawo naturalne jest światłem rozumu wlanym nam przez Boga w akcie stworzenia. Dzięki światłu naturalnego rozumu, które jest odbiciem światła bożego, odróżniamy dobro od zła. Znaczy to, że poznajemy prawdę o dorobku dzięki temu, że nasz rozum zdolny jest do wydawania sądów, które są nośnikami prawdy. Od poznania tej prawdy o dorobku zależna jest nasza wolność. Prawda o dorobku moralnym, która wyraża się w prawdzie rozumu, jest w praktyce i w konkretnej sytuacji rozpoznawana przez osąd sumienia. Niektórzy przypisują przyrodzie własne prawo, które wynika z ekologii i ewolucji. Rozumienie tego prawa jest dalekie od pojmowania prawa naturalnego. Wzywają do zachowania równowagi ekologicznej, którą wytworzyła sama przyroda. Rośliny i zwierzęta nie mogą posiadać praw w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ nie są osobami. Nie obdarzono ich rozumnością i wolnością. Nie mogą ponosić odpowiedzialności moralnej. Nie oznacza to jednak, że w świecie zwierząt nie ma jakichkolwiek przejawów prawa natury. Zwierzęta nie posiadają rozumu i wolnej woli. Wskazują jednak instynktowne skłonności ku właściwemu dla swej natury dorobku. Zwierzęta nie uczestniczą z nami w uprawianiu i pielęgnowaniu świata. W znacznym stopniu pozostają do dyspozycji człowieka. Nie oznacza to jednak, że posiada on prawo do nadużyć i bezmyślnej eksploatacji środowiska naturalnego. Tomasz z Akwinu twierdzi, że: „ człowiek będzie korzystał ze stworzeń jako dzieła Bożej mądrości w sposób odpowiadający własnej godności i harmonii”.
Równowaga ekologiczna
W związku z rozważaniami o prawie natury należy przyjrzeć się również problemowi globalnej równowagi ekologicznej. Równowaga ta nie posiada w sobie niczego, co skłaniałoby do jej dalszego utrzymania. Ekologia może mówić tylko o tym, co jest. Nie wypowiada się o tym, co powinno być w porządku moralnym. Procesy zachodzące w przyrodzie, np. zmiana genotypu, nie mogą być oceniane w wymiarze moralnym. Ocenie takiej podlegają jedynie działania świadome, np. przedsięwzięcia dokonywane w inżynierii genetycznej. Przyroda nie stanowi więc źródła wartości i wzorców zachowań moralnych. Sama przyroda nie daje nam wzorców zachowania się wobec środowiska naturalnego. Zdarza się bowiem, że sieje zniszczenie i udręczenie, wywołuje cierpienie i zadaje śmiertelne ciosy. Wiewiórki plądrują gniazda ptaków, a tygrys pożera niekiedy swoje dzieci. Zwierzęta działają zgodnie z instynktami. Jedyną istotą odpowiedzialną za niszczenie środowiska może być tylko człowiek.
Zasada powszechnego przeznaczenia dóbr
W związku z prawdami dotyczącymi przykazania siódmego i dziesiątego, przekazywanymi w rozdziale trzecim: Dekalog… Treści szczegółowe: Rola i znaczenie posiadanych dóbr należy uwrażliwić młodzież na zasadę powszechnego przeznaczenia dóbr, która wskazuje na społeczny charakter aktywności ludzkiej w świecie i podstawowy problem moralny: „zasoby naturalne są wspólną własnością całej ludzkości. Żadna jednostka, żaden naród i (…) żadne pokolenie nie ma prawa bezpodstawnie ich sobie przywłaszczać i roztrwaniać na swój użytek. Ta zasada powszechnego przeznaczenia środowiska naturalnego i jego bogactw jest kamieniem węgielnym naturalnego porządku ekologicznego. (…) Ten kto korzysta z bogactw środowiska naturalnego, nie może tracić z pola widzenia innych ludzi - i tych z nim współcześnie żyjących i tych, którzy przyjdą jutro”. Dobro wspólne ma charakter społeczny. Nie można go utożsamiać z suma dóbr materialnych. Oznacza bowiem nową jakość życia społecznego, także w rodzinie. Trzeba więc już w rodzinie i w szkole kształtować taką świadomość i takie postawy wobec przyrodniczego i zhumanizowanego otoczenia, by dzieci uważały rzeczy zewnętrzne, które posiadają, nie tylko za własne, ale i wspólne w tym znaczeniu, by nie tylko im, ale i innym ludziom przynosiły pożytek.
Świętowanie w związku z ekologią
W rozdziale VI pt. Świętowanie Bożej obecności w roku liturgicznym (…). Treści szczegółowe należy zwrócić uwagę na polską pobożność ludową, która od wieków pielęgnuje związek z naturą. Lud polski łączy bowiem swoje życie z opiekuńczym działaniem boga i Najświętszej Maryi Panny. Mówił (wtedy) przeto o Matce Bożej Śnieżnej, Gromnicznej, Kwietnej, Zielnej, Żniwnej i Siewnej. Rok obrzędowy biegł zgodnie z rytmem życia przyrody. A rytm życia ludzi poddany był rytmowi świąt kościelnych. Liturgia ukazuje dobro i piękno przyrody, która jest darem Bożym.
Intuicje ekologiczne w poglądach i postawach świętych
Treści ekologiczne, tzn. idee, intuicje i postawy proekologiczne można również przekazywać w związku z licznymi obchodami roku liturgicznego i wypowiedziami oraz postawami świętych. W dniu 28 stycznia Kościół wspomina św. Tomasza z Akwinu, który jest przewodnikiem w zdobywaniu mądrości. Zakłada, że człowiek będzie korzystał ze stworzeń jako dzieł Bożej mądrości, w sposób, który odpowiada jego godności i harmonii świata. W dniu 15 lipca Kościół wspomina św. Bonawenturę, który wyakcentował analogię między Stwórcą a stworzeniem i przez to utorował drogę św. Franciszkowi z Asyżu. Bonawentura przypisuje stworzeniom nierozumnym własną celowość, niezależną od ukierunkowania na pożytek człowieka. Żywi przekonanie, iż życie ludzkie wśród zwierząt jest piękniejsze od ich życia wśród samych roślin. Zdaniem św. Augustyna, którego Kościół wspomina w dniu 28 sierpnia, działanie stwórcze w przyrodzie jest wielkie i cudowne. Bóg bowiem daje wzrost. Działa też do tej chwili. On sprawia, że nasiona kiełkują i powstają istoty żywe w odpowiednich warunkach z zarodzi życia.
Z historii chrześcijańskich intuicji ekologicznych
W rozdziale siódmym Pt. Historia chrześcijaństwa - starożytność i średniowiecze… Treści szczegółowe św Benedykt i jego dzieło, Powrót do źródeł - zakony żebracze należy zwrócić uwagę na aspekty ekologiczne teologii stworzenia, która wpłynęła na praktykę życia wielu pokoleń, szczególnie chrześcijańskich wspólnot zakonnych benedyktynów i później cycersów. Porządek życia w benedyktyńskim klasztorze charakteryzuje umiarkowanie i roztropne liczenie się z możliwościami człowieka. Reguła św. Benedykta przyjmuje słynną zasadę: „Ora et labora”. Według niej praca stanowi ważny element psychicznego zdrowia mnicha i źródło utrzymania klasztoru. W XII XIII wieku do ożywienia reguły św. Benedykta przyczynił się św. Bernard Clairvaux, którego kościół wspomina obecnie w dniu 20 sierpnia. W kształtowaniu stylu życia wspólnot zakonnych cycersów kład nacisk na obowiązek pracy fizycznej w klasztorach i uprawę znacznych obszarów ziemi oraz hodowlę zwierząt.
Ekologia w programach nauczania religii. Pomoce dla katechetów. Próba wprowadzenia treści ekologicznych do programu nauczania religii w II klasie gimnazjalnej
Ekologia ludzka
W rozdziale drugim pt. Miłość, małżeństwo, rodzina (…) Treści szczegółowe: Rodzina wspólnotą życia w miłości należy odwołać się do nauczania Jana Pawła II o ekologii ludzkiej. Papież zwraca uwagę na fakt, iż słusznie upominamy się o ochronę gleby, wody i powietrza oraz roślin i zwierząt, ale „zbyt mało uwagi przywiązuje się do ochrony warunków moralnych prawdziwej ekologii ludzkiej”.
„Pierwszą i podstawową komórką ekologii ludzkiej jest rodzina, w której człowiek otrzymuje pierwsze i decydujące wyobrażenia związane z prawdą i dobrem, buczy się, co znaczy kochać i być kochanym, a więc konkretnie być sobą”. Rodzina jest więc sanktuarium życia i fundamentalnym ośrodkiem kultury człowieka. Jako jedna z form życia społecznego rodzina jest społecznością naturalną, tzn. opartą na naturze człowieka. Stanowi związek konieczny i trwały, który zapewnia rozwój fizyczny i duchowy człowieka i prowadzi ku pełni człowieczeństwa.
Naturalne planowanie rodzicielstwa
Przekazując w rozdziale pt. Miłość, małżeństwo, rodzina (p.20, s.23) wiedzę o miłości i małżeństwie, należy zwrócić uwagę na ekologiczne planowanie rodzicielstwa. Oznacza ono program naturalnego planowania rodziny, który jest odpowiedzią na zasiew śmierci, jaki dokonuje się przez bezmyślne naruszanie równowagi ekologicznej. Ekologicznemu nurtowi planowania rodzicielstwa niesłusznie przypisuje się propagandę żywiołowej rozrodczości. Nie dostrzega się tego, że ekologiczne metody regulacji poczęć służą realizacji odpowiedniego rodzicielstwa. Ponadto program naturalnego planowania rodziny sprzyja osobowemu rozwojowi człowieka w jego płci. Sprawą kluczową w tej kwestii jest otwarcie się na życie.
Wartości ekologiczne
W rozdziale piątym Pt. Szanse i nadzieje świata. Ukazanie miejsca i zadań młodego chrześcijanina w Kościele (…). Treści szczegółowe: Mój system wartości - moje Westerplatte (p.39,s.28) należy włączyć informacje o wartościach ekologicznych jako elemencie kultury ekologicznej.
Wydaje się, że stosunek człowieka do środowiska przyrodniczego zależy nie tylko od poziomu jego świadomości sozologicznej, ale przede wszystkim od przyjmowanego i realizowanego systemu wartości. Na gruncie poznania potocznego wartością jest to, co jest ważne w świadomości i przekonaniach człowieka oraz grup społecznych. Filozofia bytu uznaje wartości transcendentalne i nietranscendentalne. Pierwsze z nich są właściwościami, które przysługują wszystkim istniejącym bytom, np. jedność, dobro. Natomiast wartości nietranscendentalne to właściwości, które przysługują niektórym bytom ze względu na zainteresowanie człowieka. Wyróżnia się więc wartości witalne (zdrowie), artystyczne (piękno, ład), moralne ( męstwo, roztropność) i wiele innych.
Solidarność człowieka z przyrodą. Człowiek gospodarzem i stróżem ziemi
W rozdziale piątym pt. Szanse i nadziej świata (…). Treści szczegółowe: Człowiek gospodarzem ziemi (p.42, s.28) najpierw należy zwrócić uwagę na niewłaściwą i błędną interpretację tekstów biblijnych, która doprowadziła do przekonania, że chrześcijaństwo ponosi winę za eksploatacje przyrody, ponieważ rozpowszechnia słowa: „Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną”. Człowiek powinien „panować” nad światem w taki sposób, by w nim nie wyrządzić szkody i zachować ze wszystkimi stworzeniami solidarności w doczesnej wspólnocie losu w imię poszanowania stwórczego zamysłu Boga. W XVIII wieku bowiem człowiek zaczął się odrywać od Boga i podjął próbę interpretacji zlecenia „panowania nad ziemią” jako wezwania do nieograniczonego władztwa nad przyrodą. Przeto „nie jest rzeczą słuszną obciążanie chrześcijaństwa zachodniego zarzutem zdrady jego powierniczej funkcji. To dopiero wyemancypowanie się nowożytnego człowieka spod biblijnego objawienia stało się przyczyną przeobrażenia biblijnego nakazu panowania w podporządkowanie sobie natury ze względu na swą siłę oraz dowolne jej używanie”.
Patriotyzm w wymiarze ekologicznym
W rozdziale szóstym Pt. KU pełni życia chrześcijańskiego (…). Szacunek dla historii własnego narodu (p. 46, s. 30) należy ukazać patriotyzm w wymiarze ekologii człowieka. Termin „patriotyzm” oznacza: miłość narodu, którego jest się członkiem, umiłowanie ojczyzny, której gotowi jesteśmy poświecić swe siły i zdolności, a nawet oddać w jej obronie swe życie. Tak pojęta miłość „obejmuje ziemię rodzinną, naród i jego dzieje, język, bogactwo duchowe i materialne, dziedzictwo przodków i losy przyszłych pokoleń”. Miłość stanowi darowanie się osoby osobie drugiej, która w tym darowaniu się nigdy nie staje się środkiem użytecznym lub przyjemnym, lecz jest sama w sobie celem działania. Spośród wielu form miłości do największych należy miłość ojczyzny, która jest nasza matką, domem i gniazdem.
Patriotyzm winien obejmować nie tylko troskę o „uprawę świata”, przeobrażenia świata w dziedzinie gospodarczej, społecznej i technicznej, ale także i przede wszystkim winien ogarniać „uprawę człowieka”, tj. jego rozwój intelektualny i moralny. Patriotyzm jest miłością wspólnego dobra wszystkich rodaków, która uwzględnia także dobro całej rodziny ludzkiej.
Naród i rodzina w nurcie ekorozwoju
Powszechne jest przekonanie, że bez silnych biologicznie i zdrowych moralnie rodzin społeczeństwo i naród upada. Szacunek dla życia i ludzkiej godności jest podstawową zasadą trwałego postępu ekonomicznego, przemysłowego i naukowego, bez którego nie można planować ekorozwoju. W rodzinie i w narodzie należy szanować każde życie i kreować nowy styl życia, tzn. uczyć się cnoty i ascezy konsumpcji, które pomagają otwierać się na dobro drugiego człowieka i widzieć rzeczy materialne we właściwej perspektywie oraz korzystać z nich w sposób solidarny. „Pierwszą i podstawową komórką ekologii ludzkiej jest rodzina”. Jako naturalna społeczność opiera się na małżeństwie, w którym możliwy jest wzajemny i trwały dar z siebie mężczyzny i kobiety. Prowadzi to do powstania takiego środowiska życia, w którym dziecko może się urodzić i rozwijać. W nim poznaje ono po raz pierwszy prawdę i dobro, uczy się kochać i być kochanym. Okrywa swą tożsamość i godność osobową. Dzięki temu rodzina staje się narzędziem humanizacji i personalizacji społeczeństwa. Bez niej nie ma przyszłości narodu.
Godność człowieka, uznaje jego godność i prawa do życia winny być głównym przedmiotem działań współczesnych ludzi, którzy chcą zmierzać do zrównoważonego rozwoju w zdrowym środowisku naturalny. Działalność gospodarczą winno się prowadzić w taki sposób, by nie wywoływać w przyrodzie zmian nieodwracalnych i jednocześnie wykorzystywać zdobycze współczesnej technologii. W naszym kraju znaczące miejsce w ekorozwoju winno zajmować leśnictwo, ponieważ postęp cywilizacji nie może dokonywać się bez drzew i lasu, który jest producentem tlenu i absorbentem dwutlenku węgla.
W ekorozwoju Polski znaczące miejsce zajmuje rolnictwo. Daje ono lepszą żywność niż na Zachodzie, gdzie w wielkich farmach następuje zubożenie różnorodności biologicznej agrosystemów. Spada tam jakość żywności produkowanej przy zastosowaniu chemizacji i wprowadzaniu na rolę ciężkich maszyn, które ją degradują. Dodać należy, że Jan Paweł II dostrzega ogromną siłę duchową, moralną i społeczną środowiska wiejskiego, na którym w znacznym stopniu opiera się narodowa tożsamość, zapewnienie chleba dla kraju i obrona w chwilach zagrożenia utrata niepodległości.