"Kultura, tożsamość i edukacja: migotanie znaczeń" to książka napisana współnie przez dwóch polskich pedagogów, Zbyszka Melosika i Tadeusza Szkudlarka, w 1998 roku. Wydano ją w krakowskiej Oficynie Wydawniczej Impuls w tymże roku. Do książki dołączona była dyskietka z tekstem książki - był to pomysł nowoczesny jak na ówczesne czasy, a tłumaczony przez autorów brakiem finalnego kształtu tego tekstu, dotyczącego przecież między innymi pojęcia dekonstrukcji. We wstepie pada także spostrzeżenie, że tekst posiada w końcu dwóch autorów, a więc tak naprawdę równie dobrze może być ich więcej. Dodanie tekstu książki w formie elektronicznej ma umożliwić nabywcom przetwarzanie, edycję i cytowanie tekstu zgodnie z ich wolą. Nowatorstwo autorów uwidacznia się także w pionierskości pracy dla rozwoju pedagogiki współczesnej kultury i cultural studies dla naszego kraju - była to jedna z pierwszych w Polsce prac poruszających tematy nowoczesnych sposobów edukacji w świecie zdominowanym przez kulturę popularną i idące za nią konsekwencje dla ogółu społeczeństw zachodu.
Jednym z dwóch autorów tekstu jest Zbyszko Melosik, pedagog i socjolog, będący obecnie profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, kierownikiem tamtejszego Zakładu Socjologii Edukacji na wydziale Studiów Edukacyjnych, a także profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Filozofii na Wydziale Edukacji Artystycznej tego samego uniwersytetu. Wcześniej był zatrudniony na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, pełni też role profesora wizytujacego na jednym z najlepszych uniwersytetów w Stanach Zjednoczonych, Uniwersytecie stanu Virginia w Charlottesville. W trakcie swojej pracy otrzymał stypendium Fulbrighta, a także granty Komitetu Badań Naukowych na pracę poświęconą karierom uniwersyteckim studentów z Polski, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W swojej pracy naukowej zajmuje się zagadnieniami z pogranicza pedagogiki, edukacji i socjologii kultury, głównie zagadnieniami związanymi ze współczesną kulturą popularną. Wszystkie te dziedziny zostały poruszone w omawianej książce.
Drugim twórcą pracy jest Tomasz Szkudlarek, profesor zwyczajny w Instytucie Pedagogiki na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu w Gdańsku, wcześniej zatrudniony w podobnym charakterze w Dolnośląskiej Szkole Wyższej we Wrocławiu. Otrzymał również granty Komitetu Badań Naukowych. Zajmuje się podobną co Melosik tematyką, obejmującą pedagogikę ogólną, krytyczną i kulturową, a także współczesnymi teoriami filozoficznymi w edukacji. Jego książki mówią o problemach tożsamości społeczeństw postmodernistycznych i ich edukacji, ostatnia publikacja mówi o poglądach na edukację studentów pierwszego roku amerykańskich uniwersytetów.
Cała teoria zawarta w książce obraca się dookoła trzech tytułowych pojęć: Kultury, tożsamości i edukacji. Podtytuł zwraca za to uwagę na to, co stało się z tymi pojęciami na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat: ich tradycyjne znaczenia rozmyły się, zmieniły swój kontekst i sposób oddziaływania na ogół społeczeństwa. We wstępie wyjaśnione jest, jak w ostatnim czasie zatarło się inne, zdawałoby się oczywiste i nienaruszalne, pojęcie autorstwa tekstu. Konsekwencją tego procesu jest oczywiście wspomniana dyskietka dołączona do książki. Autorowie tłumaczą następnie, że różne rozdziały są rozwinięciem lub także uproszczeniem innych napisanych przez nich artykułów - dostajemy tym samym gwarancję, że przedstawiane nam zagadnienia są autorom badzo dobrze znane, a tezy, jakie będzie dane nam przeczytać, wyrastają z obszerniejszej, bardziej szczegółowej pracy nad tematem.
Pierwszy z czterech głównych rozdziałów książki dotyczy stanu, w jakim pod koniec dwudziestego wieku znalazła się nauka i oczekiwania społeczeństw jej dotyczące. Dzisiejszy pęd cywilizacji zachodu do ciągłej zmiany stał się celem sam w sobie, już nawet nie odwołując się do idei rozwoju czy postępu (który, jak stwierdził Bauman, zaowocował okropieństwami drugiej wojny światowej), lecz cały czas mający na celu nieustanny ruch. Wszystkiemu przypatruje się nauka, która już zatraciła swoje uniwersalistyczne, oświeceniowe podejście do świata, a zajmuje się teraz pomaganiem w zmianach świata, oraz utwardzaniem obecnego porządku na Ziemi. Potrzebne są do tego dziesiątki, setki nowych teorii, tworzonych codziennie przez wyznaczonych do tego ludzi, a podkopujących autorytet dostępnych dotąd instytucji: państw, narodów, kościołów. Zarysowuje się tutaj opozycja pomiędzy tym, co globalne, a tym, co lokalne, i czego w dzisiejszym świecie powstaje coraz więcej, a do czego opisu nie da rady zastosować się klasycznych, uniwersalistycznych teorii - w sukurs przychodzi tu nowoczesność i ponowoczesność. Nowoczesne teorie nie mają na celu przekazać obrazu świata takiego, jaki jest naprawdę (bo też kto miałby wiedzieć, co to dziś znaczy), ale wybierają jeden z istniejących obrazów świata i go konsekwentnie realizują.
W dalszej części rozdziału mamy do czynienia z przedstawieniem pedagogiki jako takiej teorii. Wychowywanie dzieci podlega w końcu ich wtłoczeniu w ramy takiego, a nie innego, wybranego przez państwo i realizowanego przez nauczyciela, obrazu obywatela. Staje się to poprzez opanowanie i kształtowanie przez nauczyciela tożsamości i cielesności, fizyczności uczniów. Innym przykładem wpływania na wychowanków jest zjawisko muzeum, w którym wszystkie obrazy historii są ułożone, posegregowane i pozamykane w odpowiednich gablotach i salach, stając się tym samym przyczynkiem do kreowania antynomii: nasze - obce; przestarzałe - nowoczesne; zacofane - rozwinięte. Są one kreowane idealnie tak, jak chce tego główna, rządząca wszystkim teoria Zachodu. Jeszcze innym sposobem użycia teorii dla wychowania ludzi w pożądany sposób posługuje się zjawisko konsumpcjonizmu. Nie znoszący pustki i zafascynowany różnorodnością wolny rynek ma wywoływać we wchodzącym na jego obszar człowieku ciągły niedosyt, głód nowości, inności, który nigdy nie jest dane być zaspokojonym.
Propozycją sposobu zlikwidowania tego szkodliwego wpływu na ludzi jest analogia ze współczesną turystyką. Dzisiejszy turysta, "post-turysta", może sam wybierać według woli przebieg wycieczki, odkrywając inny świat, inną kulturę według swojego widzimisię, do tego wcześniej czytając o miejscu, które będzie zwiedzać. Jest to realizacja intelektualnej turystyki, która ma jednocześnie umocnić turystę w jego tożsamości, górującej nad zwiedzanym krajem - nie jest to więc rozwiązanie idealne. W jego ulepszeniu ma pomóc pojęcie dekonstrukcji, "otwierającej znaczenia tam, gdzie dotychczas dominowała pewność", która nie jest już wartością dominującą w ponowoczesnym świecie. Jest to sposób kwestionowania wszystkich wartości i pozornych oczywistości, jakie tylko można spotkać, nie dająca może wiele w zamian, ale odpowiadająca uczuciom niedookreślenia i niepewności, jakie odczuwa dzisiejszy człowiek - a zatem również służąca kapitalistycznej gospodarce i wielkim teoriom. Autorzy na końcu rozdziału twierdzą, że dzisiejszy człowiek jest zmuszony do wejścia w ten tok przemian na świecie, gdyż w innym przypadku zostanie z tego świata usunięty.
W drugim rozdziale autorzy skupiają się na zagadnieniu tożsamości w ponowoczesnym świecie. Dominujący w poprzednich epokach przymus bycia konkretną jednostką został zastąpiony w nowoczesnym, konsumpcjonistycznym świecie "wolnością" bycia "każdym". Melosik i Szkudlarek opisują następnie kilka typów współczesnych tożsamości, próbującymi odnajdować się w dzisiejszym świecie: "globalnie przezroczystej", "globalnej każdej", "upozorowanej", i ultrakonsumpcjonistycznych tożsamości typu "supermarket" i pseudoamerykańskiej. Wszystkie te niewyraźne naprawdę tożsamości, niedające człowiekowi oparcia w konkretnych, trwałych wartościach, przyczyniają się do renesansu ruchów skrajnych i fundamentalistycznych, gdyż zmiany na świecie nie wpłynęły na wieczną ludzką potrzebę stabilności i pewności. Różne wspólnoty dające takie oparcie mają zdaniem autorów dzisiaj coraz bardziej fragmentaryczny i drobny charakter i nie są wystarczające.
Kolejny rozdział opowiada również o tożsamości współczesnego człowieka, używając do tego celu różnych znaczeń i zatarcia się pojęcia wolności w dzisiejszym świecie. Dawniej pojęcie to wyznaczało kierunek myślenia całych pokoleń, lecz dzisiaj zachód to świat, w którym pozornie wolno wszystko, a mimo to ludzie nie czują się wyzwoleni. Rozmowa o wolności jest przyczynkiem do kolejnych uwag na temat migotania znaczeń w ponowoczesności. Kultura zatraca nagle podział na wysoką i niską, więc hollywoodzkie filmy: "Truposz", "Milczenie owiec", "Pulp Fiction", "Adwokat diabła", wolno jest autorom analizować używając pojęć i teorii takich samych, jak do analizy klasycznych dzieł literatury światowej. Filmy te, należące niby do "kultury popularnej", czyli niższej, okazują się mówić równie wiele o świecie, w którym powstały, co te wielkie dzieła. Są one równie zaangażowane społecznie, jak teksty muzyki - znowu - "popularnej", przynoszące trzeźwe analizy współczesnego świata.
Kulturę popularną trzeba więc zacząć traktować tak samo poważnie, jak dotychczas czyniło się to z kulturą wysoką - a jak piszą dalej Melosik i Szkudlarek, coraz więcej osób wybierze właśnie tę kulturę w codziennym obcowaniu, gdyż nie stawia ona tak wielkich barier dostępności, jak kultura wysoka właśnie. Kolejnym krokiem jest wykorzystanie jej w pracy pedagogicznej. Kolejne akapity poświęcone są potencjale, jaki leży w szkolnictwie, gdyż pomimo realizowania w nim większych teorii, jest ona po pierwsze oderwana od doświadczenia pozaszkolnego, i tym samym dająca możliwość indywidualnego rozwoju, a po drugie intertekstualna, realizująca wiele odmiennych dyskursów na raz. Owocem zauważenia tych dwóch cech przez pedagogów są m. in. teoria nauczania dekonstrukcyjnego V. Leitcha, edukacja wielokulturowa, czy wykorzystująca współczesną literaturę tak zwana "droga LeGuin" Roberta Scholesa. Autorowie nawiązują tutaj do współczesnych prądów w pedagogice krytycznej,a następnie także w pedagogice kultury i cultural studies. Nauka poprzez kontakt z kulturą i sztuką jest coraz powszechniej realizowana, również w Polsce, o czym świadczą podane przykłady Teatru Nauczania "Wybrzeżak" i instalacji Grzegorza Klamana.
Książka Melosika i Szkudlarka to bez wątpienia głos ważny, nie tylko dla nauki polskiej, oraz nie tylko dla pedagogów. Jest to książka napisana przez dwa światowej klasy autorytety na temat współczesnej pedagogiki, którym udało się stworzyć dzieło poruszające tematy, które jeszcze w dzisiejszej Polsce wydają się być przemilczane przez ludzi zajmujących się tymi dziedzinami nauki. Dość wspomnieć, że jeżeli chodzi o cultural studies, 13 lat po wydaniu rzeczonej książki Polacy dalej poruszają się na tym polu dosyć nieśmiało. Za to na temat pedagogiki kulturalnej mamy do powiedzenia coraz więcej: projekty Centrum Kopernika czy głośnego Muzeum powstania Warszawskiego pokazują, jak można kontaktować najmłodszych (i nie tylko) z nauką bez sztampy, z masą pomysłów, a do tego artystycznie i estetycznie. Książka dwóch autorów niewątpliwie się do tego przyczyniła. Dobrego wrażenia po kontakcie z pracą nie psują nawet oczywiste drobne nieścisłości spowodowane dwoma autorami. W pracy znajduje się wiele faktów ważnych nie tylko dla pedagogów, ale też badaczy zajmujących się współczesną kulturą popularną, socjologią, czy nawet najnowszymi zjawiskami z zakresu filozofii. "Kultura, tożsamość i edukacja: migotanie znaczeń" to dzieło merytoryczne, fachowe, lecz niestety pozostawiające drobny niedosyt - w czym na szczęście pomagają odniesienia do innych artykułów dwóch naukowców, rozwijających poruszane tu wątki.