Bitwa o Kaukaz 1942-43

"Kaukaska ropa jest naszym głównym celem wojennym" powiedział Hitler na naradzie sztabu GA "Południe" w Połtawie, w maju 1942. Te słowa dobrze oddają ważność walk o Kaukaz wśród całych zmagań na froncie wschodnim. Zdobycie Kaukazu od początku operacji "Barbarossa" było zadaniem wojsk hitlerowskich w ZSRR. Według planów OKW rejon ten miał być zdobyty już jesienią 1941, jednak zażarta obrona radzieckich 9.i 37. Armii nie dość, że powstrzymała ataki niemieckiego III KPanc, to jeszcze wyparła Niemców z Rostowa, bramy do Kaukazu. Zima oraz późniejsza ofensywa radziecka pod Charkowem odsunęły plany OKW na dalszy plan, lecz w kwietniu 1942 sprawa wyszła znów "na tapetę". Ogólne zarysy ataku na południowym skrzydle frontu wschodniego przedstawił Hitlerowi 5. 4. 1942. Gen. Halder, szef sztabu Wehrmachtu. Jego plany przewidywały ofensywę w kilku fazach. Fazą pierwszą miało być zdobycie Woroneża w celu związania sił radzieckich i osłony pn. Flanki głównego uderzenia. Następnym krokiem miał być marsz do łuku Donu przez Millerowo, Morozowsk i Kałacz do Stalingradu. Dopiero po zdobyciu tego miasta niemieckie siły główne miały skręcić i przez Cymlanskaja, Elistę wyjść na Stepy Kałmuckie, a następnie Baku i Suchumi. Hitlerowi nie spodobał się ten plan. On chciał zdobyć wszystko w jednym czasie, co doprowadziło do niebezpiecznego rozdrobnienia sił, które odbiło się potem z nawiązką. Ale o tym później. Na wspomnianej naradzie w Połtawie ustalono ostateczny termin uderzenia - 28. 06. 1942. W ten oto sposób Niemcy zaczęli dobrowolny marsz ku zagładzie

28.06. o godz. 2.15. rozpoczęła się operacja "Blau" - niemiecka ofensywa letnia. Tego dnia z rejonu Kursk - Stary Oskoł rusza 2. Armia(gen. Weichs), 4. Armia Pancerna(gen. Hoth) i węgierska 2. Armia(gen. Jany). Już pierwszego dnia dochodzi do głębokich włamań w linie radz. 40. Armii(gen. Parsiegow).

Dwa dni później, 30. 06. Do ataku rusza 6. Armia. Ona również z łatwością przebija się przez pozycje radzieckich 21.(gen. Gordow) i 28.(gen. Riabyszew) Armii. W ten sposób już po kilku dniach Niemcy docierają do łuku Donu. Właściwe natarcie zaczyna się jednak dopiero, kiedy to nowo utworzona GA "A"(1 APanc, 4 Apanc, 17 A i rum. 3 A) rusza z rejonu Taganrog - Woroszyłowograd na Rostów. Wsparcia lotniczego udziela IV KLot(gen. Pflugbeil). Początkowo wszystko idzie zgodnie z planem.

Czołówki pancerne dotarły już 17 VII do Rostowa, a radz. Front Południowy(gen. Malinowski), którego siły stopniały do zaledwie 112 tys. żołnierzy w pięciu armiach i zaledwie 74 czołgi, cofał się w nieładzie. Trzy dni później 125. DP(gen. Friebe), 13. DPanc(gen. Herr) i 22. DPanc(płk. Rodt) przystępują do ataku na Rostów. Przez 50 godzin trwa krwawa walka z elitarnymi oddziałami NKWD. W końcu, 23 VII Niemcy szykujący się już do kolejnego ataku na pozycje radzieckie w mieście stwierdzają, że Rosjanie w nocy uciekli za Don.

W tym samym czasie XLVIII Kpanc(gen. Kempf) po rozcięciu obrony radz. 51.(gen. Kołomniec) i 37. Armii zdobywa przyczółek na Donie w rejonie Cymlanskaja grożąc okrążeniem broniącego się Rostowa. Rosjanie, widząc to zagrożenie wycofują się w porę i rozchwalany przez hitlerowską propagandę kocioł pod Rostowem okazuje się pusty. W związku z powolnością niemieckiego marszu na Stalingrad Hitler decyduje oddać 4 Apanc oprócz XL Kpanc Grupie Armii "B". Był to jeden z największych błędów w jego karierze, bowiem to, co przydzielił do GA "B" to za mało i za późno, aby cokolwiek zmienić, a GA "A" jest teraz zbyt słaba do ataku na Kaukaz. Mimo to walka toczy się dalej z niezmienną zaciętością. 1 Apanc(gen. Kleist) posuwa się w kierunku na Tichorieck, co prowadzi do powstania luki pomiędzy radz.12. Armią wycofującą się na Mineralnyje Wody, a 31. Armią maszerującą w kierunku Stawropola. W lukę tą dowodzący 1. Armią Pancerną gen. Kleist wprowadził 13 Dpanc (gen. Herr, 16 Dzmot oraz dywizję zmot. SS "Wiking". III Kpanc(gen. Mackensen) otrzymuje zadanie zdobycia Majkopu i Groznego, XL KPanc Baku, a LVII Kpanc wraz z jednostkami 17. A Noworosyjska i Tuapse. W tym samym czasie Stalin rozkazuje połączyć fronty Południowy i Pn.-Kaukaski w jeden front Pn.-Kaukaski oddając dowództwo wyjątkowo nieudolnemu marszałkowi S. Budionnemu. Reorganizacja sił nie dała jednak efektów i 3 sierpnia 13 Dpanc dociera do rz. Kubań, a trzy dni później zajmuje Armawir. Tym samym droga na Majkop staje otworem przed XL Kpanc. 9 sierpnia, gdy pada to radzieckie centrum wydobycia ropy naftowej zdobyte przez 13 Dpanc wzmocnioną specjalnym pułkiem "Brandenburg", wydaje się, iż losy bitwy o Kaukaz są już przesądzone. Tak się jednak nie stało. Nieco żartobliwie można powiedzieć, że im było wyżej nad poziomem morza, tym silniej bronili się Rosjanie. Zażarty opór stawiały Niemcom 18 A(gen. Kamkow) i 56 A(gen. Greczko). Na zach. odcinku frontu rozgorzały krwawe walki o ważny port i węzeł komunikacyjny Noworosyjsk, klucz do tzw. Drogi nr 1 do Tuapse i Suchumi. Do obrony miasta Rosjanie mogli przeznaczyć zaledwie 15 tys. żołnierzy, w tym 77 DP(płk. Toropcew), 1 i 83 brygadę piechoty morskiej, 290 pułk NKWD oraz różne oddziały szczątkowe. Do tego dochodziło 87 dział artylerii morskiej, 84 działa p.-lot. Oraz 112 w większości przestarzałych samolotów. 19 sierpnia podchodzące pod miasto od strony szosy na Krasnodar jednostki V KA(gen. Wetzel) oraz napierające z Płw. Tamańskiego jednostki rumuńskiego Kkaw. rozpoczęły szturm na miasto.

W krwawych walkach został on odparty przez Rosjan dzięki kontratakowi 77 DP. Po czterodniowej przerwie w walkach i wzmocnieniu V KA 125 DP(gen. Friebe) rozpoczęło się kolejne natarcie na Noworosyjsk. Niemcom udało się wbić klin w obronie radz. Na styku 1 i 83 BPMor. i dotrzeć do przedmieść oraz zdobyć port Anapa. 1 września Front Pn.-Kaukaski został przekształcony w Czrnomorską GO Frontu Zakaukaskiego(gen. Czerwiczenko). W celu wzmocnienia silnie atakowanego prawego skrzydła 47 A otrzymała jako wzmocnienie 318 DP (płk. Wruncki). Nie mogło to jednak powstrzymać Niemców. 5 września jednostki V KA zaczęły wdzierać się do miasta. Dwa dni później 9 i 73 DP zdobyły stację kolejową, elewator i port wychodząc nad brzeg Zatoki Cemeskiej. Również tego dnia dowództwo 47 A objął gen. Greczko. Nie mógł on jednak już nic zmienić i jedyną decyzją, jaka została do podjęcia było ewakuowanie zdolnych jeszcze do walki jednostek. Nastąpiła ona 11 września. Mimo zdobycia miasta Niemcy nie mogli korzystać z portu, ponieważ górujące nad miastem wzniesienia w rejonie Szachsariku zostały utrzymane przez 318 DP i 1 Zb. Bzmot. Szachowały one jednostki nieprzyjaciela znajdujące się w mieście. Wobec niemożności przebicia się przez obronę radz. w rejonie Tuapse pod koniec sierpnia OKW postanowiło wykonać koncentryczne natarcie z rejonu Chadyżeński siłami 44 KA(gen. De Angelis), 49 Kgór(gen. Konrad) oraz 57 Kpanc. Operacja, której nadano kryptonim "Attika" rozpoczęła się 25 września. Zanim to jednak się stało doszło do poważnych zmian w sztabie GA "A". Hitler bowiem, chcąc zdobyć Tuapse szybciej niż to planowało OKW wymyślił, aby w górach użyć desantu powietrznego do zdobycia tego bardzo ważnego portu. Jako zupełnie nierealny skrytykowali ten plan dowódca GA "A" gen. List oraz szef sztabu Wehrmachtu, gen. Jodl. List został zdymisjonowany, a Hitler sam mianował się dowódcą wojsk niemieckich na Kaukazie. Wróćmy jednak do operacji "Attika". 25 września jako pierwszy do walki ruszył 44 KA nacierając na Szaumian.

Nie był on jednak w stanie przełamać obrony radz. 32 DGw i 236 DP z 18 A. Dopiero po obejściu ich pozycji przez specjalnie do tego celu utworzoną GO Lanza Niemcy zaczęli się posuwać do przodu. W połowie października, po niemal miesiącu krwawych walk GO Lanza dotarła nad rzekę Pszysz, przekroczyła ją, a następnie zdobyła ważną górę Siemaszcho, skąd rozpoczęli ostrzał miejscowości Szaumian. Po radz. stronie frontu nastąpiła kolejna zmiana na stanowiskach dowódczych. Czarnomorską GO objął gen. Pietrow, który wsławił się długotrwałą obroną Odessy i Sewastopola, a na stanowisku dowódcy 18 A gen. Kamkowa zastąpił gen. Greczko. 14 października Niemcy wykonali dwa zbieżne uderzenia. 44 KA(37 i 101 Dgór) na Szaumian, Jelizawietpolski, Sadowoje, a 57 Kpanc(Dzmot SS "Wiking", 1 słowacka Dzmot oraz 198 DP) z Goriaczego Klucza na Fanagorijskoje, Sadowoje grożąc okrążeniem 18 A radz. Oddziałom niemieckim udało się dotrzeć na odległość 32 km do Tuapse. Nie mogły one przełamać oporu radz. 83 BPMor. na strategicznie newralgicznej górze Koczankowo, ostatniej naturalnej przeszkodzie na drodze do Morza Czarnego. Po sześciodniowych bezskutecznych atakach Niemcy zostają zmuszeni do przejścia do obrony z braku zapasów i odwodów.

Hitler nie czekając na dalszy rozwój wydarzeń oddał dowodzenie gen. Kleistowi(1 Apanc przejął gen. Mackensen) i powrócił do "Wilczego Szańca". Przenieśmy się teraz na wsch. odcinek frontu. Zostawiliśmy go, gdy jednostki 1 Apanc z trudem posuwały się z rejonu Majkopu na Grozny i Ordżonikidze. 20 sierpnia oddziały niemieckie zdobywają Kiswołodzk, Essentuki i Piatigorsk, gdzie utykają z braku paliwa na kilka dni, a 29 Pgór z 97 Dgór zatyka sztandar ze swastyką na górze Elbrus, najwyższym szczycie Kaukazu. 29 sierpnia 43 batalion rozp.(maj. Stolz) z 13 Dpanc dotarł do rzeki Terek w rej. miejscowości Iszerskaja. Następnie 111 DP tworzy przyczółek na prawym brzegu rzeki, z którego wyprowadzone zostaje natarcie na Elczetowo, zwane bramą do Kaukazu. Był to wąski przesmyk między grzbietem górskim, a rzeką Terek. Atak ten przeprowadzony siłami 13 Dpanc, Dzmot SS "Wiking" oraz 370 DP nie powiódł się z powodu braku zaopatrzenia, olbrzymich pól minowych oraz taktyki posyłania czołgów w górskie tereny, co było spowodowane chorymi ambicjami Hitlera chcącego jak najszybciej zdobyć kaukaskie pola naftowe. Od 28 września do 21 października datuje się przerwę w walkach z wyjątkiem zdobycia Małgobeku przez 13 Dpanc(6 X). Z powodu niemożności zdobycia Ordżonikidze z rejonu Elczetowa dowództwo III Kpanc postanowiło przegrupować siły i uderzyć na to miasto z zachodu siłami 13 i 23 Dpanc oraz rum. 2 Dgór. Atak ten rozpoczął się 26 X. Rumuńska 2 Dgór zdobyła wprawdzie 28 X Nalczyk, ale została tam zatrzymana przez jednostki 37 A radz. nad rzeką Baksan. III Kpanc posuwał się wprawdzie do przodu, ale z powodu trudnego terenu i zażartej obrony radz. 44 A(gen. Pietrow) postępy były minimalne.

W tym czasie por. Erich Hartmann z III/JG 52, największy niemiecki as myśliwski II Wojny Światowej(352 samoloty) zaliczył swoje pierwsze zwycięstwo powietrzne w dniu 5 listopada. Również na odcinku III Kpanc działał przez pewien czas kpt. Hans Ulrich Rudel z StG II, który do końca wojny zniszczył 519 alianckich czołgów. Obecność takich asów nie mogła jednak zmienić sytuacji na lądzie. 9 listopada czołówki 13 Dpanc po ciężkich walkach w rejonie miejscowości Ardon i Gisel osiągnęły zach. przedmieścia Ordżonikidze. Z powodu spóźniania się lewego sąsiada(23 Dpanc) oraz prawie zupełnego braku zaopatrzenia, którego dopływ był skutecznie paraliżowany przez partyzantów radz. gen. Kleist zadecydował o wycofaniu dywizji z jej eksponowanych pozycji. Po wycofaniu się Niemców z Ordżonikidze na froncie kaukaskim GA "A" przeszła do obrony. Zresztą i tak dalsze działania były już niemożliwe, ponieważ cztery dni później drastyczna zmiana sytuacji pod Stalingradem zmusiła Niemców do przerzucenia całego lotnictwa, 23 Dpanc, 16 Dzmot oraz kilku dywizji piechoty w celu ratowania rozsypującej się GA "B". W związku z rozwojem sytuacji nad Donem i zbliżeniem się oddziałów radz. na odległość 70 km od Rostowa całej GA "A" grozi okrążenie.

Hitler długo waha się z decyzją, aż wreszcie zezwala 1 Apanc na odwrót przez Rostów. 17 A ma jednak pozostać na Płw. Tamań i zorganizować obronę na tzw. "błękitnej linii". 1 stycznia 1943 rozpoczyna się szybki odwrót niem. jednostek zmot. znad Tereku i z gór Kaukazu. Rosjanie próbując wykorzystać odwrót 1 Apanc zaplanowali dwie operacje: opanowanie Krasnodaru do 31 I i odcięcie GA "A"(kryptonim "Góry") oraz zniszczenie 17 A i wyzwolenie Płw. Tamań(kryptonim "Morze"). Przeliczyli się jednak, gdyż 1 Apanc mimo przeszkód ze strony silnych radz. zgrupowań partyzanckich w rej. Krasnodaru zdołała dotrzeć do Rostowa dzięki desperackim kontratakom 17(gen. Senger und Etterlin) i 23 Dpanc (gen. Vormann) dokładnie w dobrym czasie aby wesprzeć mocno naciskaną między Donem a Miusem GO "Hollidt"(22 Dpanc, 62 i 294 DP oraz resztki I i II KA rum.).

6 II po uprzednim wysadzeniu mostów na Donie opuszczony zostaje Rostów. W tym czasie wzmocniona dodatkowo przez dwie dywizje z 1 Apanc 17 A(gen. Jaenecke) zdołała zająć dogodną pozycję "Gotenkopf" ciągnącą się od Noworosyjska przez Kijewskoje, Warienikowska do Kurczańskiej. W tej dobrej pozycji istniała jednak mała wyrwa. Planując zniszczenie 17 A radz. dowództwo przedsięwzięło kilka desantów morskich pod koniec stycznia. Paradoksalnie prawie wszystkie zakończyły się niepowodzeniem. Tylko jeden najmniejszy i pomocniczy wysadzony na południe od Noworosyjska zdołał utrzymać się na plaży. Znajdująca się tam 255 BPMor. zdołała utrzymać się na przyczółku mimo ciągłych ataków niem. V KA. Obliczono później, że Niemcy wystrzeliwali codziennie na pozycje radz. zwane "Małą Ziemią" 1300 pocisków artyleryjskich. Znajdowały się tam jednak zaledwie niewielkie siły i nie mogły one w sposób istotny wpłynąć na przebieg walk 4 maja, po zdobyciu Stanicy Krymskiej 56 A radz. podjęła próbę zdobycia Noworosyjska atakując na górę Dołgaja. Natarcie to zostało jednak odparte przy dużych stratach radz. W związku z takim rozwojem sytuacji STAWKA podjęła decyzję o wysadzeniu desantu w Zatoce Cemeskiej. Jego organizację i dowodzenie powierzono dowódcy 18 A gen. Leselidze. Wyznaczył on termin ataku na noc 8/9 IX, lecz zła pogoda zmusiła go do opóźnienia natarcia o 24 godziny. Po niezwykle ciężkim przygotowaniu artyleryjskim ruszyła do ataku zarówno załoga "Małej Ziemi" jak i oddziały desantowe. Zwiadowcy radz. oraz lądujące w drugiej fali poddodziały 318 DP dotarły na nadmorski bulwar, gdzie zaległy pod ogniem niem. bunkrów. W międzyczasie dowodzący lądowaniem ppłk.

Kandaczik zgubił się w ciemnościach nocy(odnalazł się kilka godzin później) i na przyczółkach zapanował chaos. Wykorzystali to Niemcy. Dowodzący V KA gen. Almedinger wysłał 94 batalion strzelców górskich wzmocniony kompanią saperów, aby zgniótł radz. przyczółki. Kontratakami udało się Niemcom opanować sytuację. Rosjanie się jednak utrzymali się w klubie sportowym i budynku dworca kolejowego. Aby odciążyć broniące się w porcie oddziały gen. Leselidze postanowił desantować 1337 pp. z 318 DP. Jednak pułk ten wylądował na polu minowym i został odizolowany od pozostałych jednostek. Około godz. 16.00 55 DGw z 18 A udało się połączyć z desantami w rej. cementowni "Oktiabr". W ten sposób Noworosyjsk został oczyszczony z oddziałów niem. Dowódca 17 A, gen. Jaenecke nie mógł przysłać do V KA żadnych posiłków, ponieważ tego samego dnia natarcie wzdłuż M. Azowskiego rozpoczęła 9 A(gen. Greczkin), a dwa dni później 56 A(gen. Greczko). 16 IX 17 A rozpoczęła realizację planu ewakuowania przyczółka(kryptonim "Brunhilde"), 9 X ostatnie jednostki 17 A opuściły Płw. Tamań.

Podsumowując operacja "Blau" była klasycznym przykładem karygodnego rozdrobnienia sił. Hitler odrzucając plan Haldera odrzucił sporą szansę na zwycięstwo Dowódcy niem. na szczeblu armii w dół sprawili się dobrze, wykazując wiele odwagi i przemyślności jednak przy tak niekorzystnym stosunku sił do przestrzeni nie mogli wiele zdziałać. Ważniejszym błędem po stronie niem. było posłanie 57 Kpanc do ataku na Tuapse. Zamiast niego powinni Niemcy skierować tam rum. Kgór. Oszczędziłoby to strat w czołgach. Podobnie było na odcinku III Kpanc.

Strona radziecka natomiast działała słabo na początku kampanii, co było w przeważającej części winą marsz. Budionnego. Później natomiast należy zaznaczyć bierność 9 A radz. w walce z III i XL Kpanc. Wysunięte pozycje tych jednostek aż prosiły się o operację okrążającą. Rosjan należy pochwalić za wzorowe przygotowanie obrony Tuapse, co przekreśliło szanse czterokrotnie silniejszych oddziałów niem. na dotarcie do Morza Czarnego. Ogólnie mówiąc, kampania na Kaukazie była kampanią straconych szans i dla jednych i dla drugich.

---