LEX: Lex w starożytnym Rzymie: ustawa, przepis prawa. to akt prawa stanowionego np. lex rogara. Pierwotnie spisywane na tabliczkach drewnianych, potem spiżowych.
Powództwo negatoryjne: Actio negatoria - powództwo służące kwirytarnemu właścicielowi posiadającemu, stosowana w sytuacjach gdy osoba postronna naruszała zasady współżycia sąsiedzkiego np. przez złośliwe zadymianie gruntu, bezpodstawne wykonywanie prawa na rzeczy cudzej (np. przepędzanie bydła przez nie swoje grunty). Treścią tego powództwa było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności.
Czemu użytkowanie ma charakter bezwzględny? bezwzględność polega na tym, że jest niezbywalne, niedziedziczne i ma określony czas trwania (co najwyżej dożywotnie). użytkowanie -prawo do używania i pobierania pożytków z cudzej rzeczy nieużywalnej, bez naruszania jej substancji. Była to najstarsza i najważniejsza służebność osobista. Użytkowanie było dla właściciela rzeczy ogromnym ciężarem, toteż było ograniczone w czasie - co najwyżej dożywotnie. Użytkowanie nie było ani dziedziczne ani zbywalne. Jedynie dopuszczalne było zrzeczenie się go na rzecz właściciela, lub odstąpienie za wynagrodzeniem swego prawa. Użytkowanie można było ustanowić na gruntach oraz na ruchomościach, np. statku, bydle. Powszechnym przedmiotem użytkowania był niewolnik. Bezwzględny charakter użytkowania związany jest przede wszystkim z tym jakiego rodzaju jest prawem. A więc jako, że jest to prawo rzeczowe ograniczone (iura in re aliena)jest skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) w przeciwieństwei do obligationes skutecznych inter partes (czyli pomiędzy stronami stosunku zobowiązaniowego). Iura in re aliena były realizowane w drodze actiones in rem.
Użyczenie: (Commodatum) bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, w każdym razie bez prawa do pobierania pożytków. Użyczenie było kontraktem realnym, dwustronnie zobowiązującym, ocenianym wg wymogów dobrej wiary. Przedmiotem użyczenia były rzeczy nieużywalne, najczęściej nieruchomości. Rzeczy zużywalne wchodziły tylko wówczas w rachubę, jeżeli miały służyć na pokaz, np.monety u bankiera. Oddający w użyczenie to komodant, a przyjmujący to komodatariusz. Komodant pozostawał nadal posiadaczem rzeczy, nie miał korzyści z kontraktu, więc odpowiadał wobec komodatariusza tylko za dolus i za culpa. Komodatariusz uzyskiwał tylko dzierżenie, miał strzec rzeczy użyczonej z największą starannością - odpowiadał więc za wszystkie stopnie winy. W razie używania rzeczy niezgodnie z umową odpowiadał za „kradzież używania”. Sam ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy. Ochrona procesowa - komodant dochodził zwrotu rzeczy użyczonej za pomocą actio commodati. Komandytariusz natomiast miał do dyspozycji contrarium commodati iudicum. Ponadto mógł zatrzymać rzecz do czasu zwrotu swoich należności z kontraktu (prawo retencji).
Wady oświadczenia woli: Błąd - niezamierzona rozbieżność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną osoby składającej oświadczenie. Osoba działająca dokonuje czynności prawnej pod wpływem mylnego wyobrażenia o rzeczywistości, jest czegoś nie świadoma. Rodzaje błędów:error in corpore - błąd dot. tożsamości przedmiotu lub osoby, np. ktoś kupił ocet zamiast wina. Czynność prawna była tu nieważna. error in negotio - błąd co do rodzaju (typu) czynności prawnej, np. ktoś podpisał akt darowizny, sądząc mylnie iż podpisuje akt kupna sprzedaży. error in persona - błąd dot. tożsamości osoby, z którą miał być zawarty akt prawny, lub której miały dotyczyć skutki prawne, (błędne powołanie niewłaściwej osoby do spadku) error in materia - błąd dot. materii przedmiotu, (kupiono dzban srebrny myśląc że złoty) - czynność prawna była tu nieważna. error in qualitate - błąd dot. jakości przedmiotu - błąd był z reguły nieistotny. error in nomine - błąd dotyczący nazwy - niewłaściwego oznaczenia przedmiotu - błąd nie naruszał czynności prawnej.
Konwalescencja (konwalidacja) - można było nieważnej w zasadzie czynności prawnej nadać znaczenie. W ten sposób zabronione między małżonkami darowizny stawały się skuteczne przez śmierć darczyńcy;
possessio iusta a possessio iniusta : possessio iusta(posiadanie słuszne, prawne) posiadanie rzeczy odpowiadało pewnemu prawu np. posiadanie właściciela z tytułu prawa własności,
possessio iniusta (posiadanie niesłuszne, bezprawne) miało miejsce gdy stan faktyczny nie pozostawał w zgodzie ze stanem prawnym, np. posiadanie złodzieja. Ten typ posiadania był określany jako posiadanie wadliwe (possessio vitiosa).
Jak zbudowana jest lex rogata: dla swojej ważności musiała uzyskać zatwierdzenie senatu (auctoritas patrum) Ustawa była zbudowana z 3 części: Praescriptio = wstęp - umieszczano tu imię i nazwisko wnioskodawcy oraz czas i miejsce głosowania, Rogatio = właściwa treść ustawy, Sanctio = sankcja - nie zawsze występowała .Jednym z podstawowych sposobów rozwoju prawa w okresie republiki były ustawy leges. Ustawy dochodziły do skutku na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich, zwanych comitia. Projekty ustaw wstępnie dyskutowano na nieformalnych zebraniach, następnie wniosek ustawodawczy przedstawiano na komicjach, na których następowało głosowanie. (W dniu głosowania odczytywano wniosek w formie zapytania (rogatio). Tradycyjna formuła brzmiała następująco: „Oby to było dobre, szczęśliwe, pomyślne i udane ... tak was Rzymianie proszę”. Początkowo głosowano ustnie i jawnie, od II w. p.n.e. głosowano tajnie, za pomocą tabliczek (tesserae))Ustawy przyjęte w tym trybie nazywały się leges rogatae i obowiązywały wszystkich obywateli.
Anatocyzm pobieranie odsetek od odsetek. Justynian tego zabronił. Od III w.n.e. nie należały się odsetki ponad wysokość kapitału.
Czynnosc prawna-mortis causa: Czynność prawna - oświadczenie lub objaw woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, takich jak : powstanie, zmiana lub zgaśnięcia stosunku prawnego. Koniecznym elementem jest oświadczenie woli - zewnętrzny przejaw woli osoby co do dokonania danej czynności prawnej. na wypadek śmierci (mortis causa) - skutkowały po śmierci działającego, np. testament
constitutum possessorium przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem (dzierżyciel natomiast staje się posiadaczem). Przeniesienie własności bez wydania rzeczy.
Descendent: zstępni krewni w linii zstępnej, np. syn, wnuk, np. osoba D w stosunku do osoby C.
Digesta: Obszerne dzieła, obejmujące systematyczne i całościowe opracowanie rozstrzygnięć prawnych danego autora, zawierające zarówno ius civile jak i ius honorarium. Digesta występowały w Kodyfikacji Justyniańskiej. Były to urzędowe, podniesione do rangi ustawy zbiory fragmentów pism jurystów, głównie okresu klasycznego. Połowę materiału, głównie dotyczącego prawa prywatnego, stanowiły fragmenty pism Ulpiana i Paulusa. Komisja, której przewodniczył Trybonian, otrzymała od cesarza wskazówki i daleko idące pełnomocnictwa.
Kto dziedziczył ustawowo wg Justyniana: Reformę dziedziczenia beztestamentowego przeprowadził Justynian po zakończeniu głównego dzieła ustawodawczego. Nowe uregulowanie oparło się wyłącznie na kognacji i zasadzie równouprawnienia płci. Spadkobiercy dzielili się na cztery klasy, z których każda poprzednia wykluczała następną. 1. Do pierwszej klasy należeli zstępni (descendenci) podlegli władzy i emancypowani, po ojcu czy matce, bez względu na płeć. W przypadku gdy było kilku krewnych tego samego stopnia - podział dokonywano wg głów. Żyjący wykluczali swoich zstępnych, np. syn - własne dzieci, natomiast w miejsce zstępnych zmarłych wchodzili ich następcy a podział odbywał się wg szczepów. 2.Do drugiej klasy należeli wstępni, czyli ascendenci (ojciec, matka, dziadek, babka), rodzeństwo rodzone (czyli takie, które miało wspólnych oboje rodziców), oraz dzieci pierwszego stopnia po zmarłych braciach lub siostrach. Jeżeli wszyscy wspomniani krewni żyli - dziedziczyli wg głów z wyjątkiem dzieci po zmarłym rodzeństwie, które dziedziczyły wg szczepów. 3. W trzeciej klasie znajdowało się rodzeństwo przyrodnie (jedno z rodziców było wspólne), oraz dzieci po zmarłych braciach lub siostrach przyrodnich. 4. W czwartej klasie mieścili się wszyscy pozostali krewni boczni, bez ograniczenia. Bliżsi stopniem wykluczali dalszych. Równi stopniem dziedziczyli wg głów. Jeśli chodzi o dziedziczenie małżonków - Justynian pozostawił je bez nowego uregulowania. Podobnie, jak w dziedziczeniu wg prawa pretorskiego małżonkowie dziedziczyli na ostatnim miejscu po kognatach. W ten sposób pogorszyła się sytuacja wdowy. Jedynie wdowa bez innego zaopatrzenia otrzymała prawo do czwartej części spadku po mężu - tzw. kwarta ubogiej wdowy. W okresie cesarstwa spadki nie objęte przez nikogo z uprawnionych przypadały państwu, po duchownych - kościołowi, a po żołnierzu - właściwej jednostce wojskowej.
Świadczenia w kontraktach nienazwanych: Świadczenia stron mogły polegać albo na dare, albo na facere. Była to więc wymiana rzeczy lub usług. Istniały cztery kombinacje co do przedmiotu świadczenia: do ut des („daję ażebyś dał) - przeniesienie własności jednej rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy, czyli zamiana, do ut facias („daję, ażebyś uczynił”) - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie wykonania usług, np. namalowania obrazu, facio ut des (”czynię, ażebyś dał”) - wykonanie usług w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy, facio ut facias („czynię, ażebyś uczynił”) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie innej usługi.
Possessio civilis: Władztwo faktyczne sprawowane corpore, z zamiarem zachowania rzeczy posiadanej wyłącznie dla siebie, w oparciu o prawo cywilne. Takie posiadanie sprawowane przez dłuższy czas prowadziło do nabycia prawa własności przez zasiedzenie (usucapio)
Accidentalia negotii: Podmiotowo istotne - dodatkowe postanowienia szczególne (klauzule) istotne dla stron i przez nie wprowadzone do treści czynności prawnych, np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży termin zapłaty przy umowie kupna-sprzedaży. Do najczęściej umieszczanych klauzul należały: warunek (conticio), termin (dies) i polecenie (modus)
Essentialia negotii - przedmiotowo istotne - elementy niezbędne do powstania danej czynności prawnej, decydujące o przynależności danej czynności do określonego typu czynności, np. w kontrakcie kupna-sprzedaży essentialia negotii stanowiły porozumienie stron co do przedmiotu sprzedaży i jego ceny. Bez tych elementów dany akt prawny nie mógłby dojść do skutku.
Zastaw antychretyczny: Wyróżniamy 3 rodzaju zastawu, jednym z nich jest właśnie: antichresis, który pojawił się za wzorem greckim w późniejszym prawie rzymskim - zastaw antychretyczny upoważniał wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej mu w zastaw. Polega na tym, że zastawnik nie może w ogóle zaspokoić się z przedmiotu zastawu, lecz jedynie z pożytków, jakie przedmiot zastawu przynosi.
Kobieta w prawie justyniańskim: Justynian wprowadził zasadniczą reformę prawa posagowego. Sytuacja żony została bardzo wzmocniona, przede wszystkim przez rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu posagu (zniesienie zatrzymania w całości lub częściach). Od tego momentu mąż był już tylko nominalnym właścicielem posagu,a faktycznie spadł do roli zwykłego użytkownika. Obydwa klasyczne środki procesowe zostały sprowadzone do jednego acio ex stipulatu, z zachowaniem korzystnych dla żony cech obydwu poprzednich. Justynian wzmocnił też gwarancję zwrotu posagu- zabraniał mężom samowolnego pozbywania się i obciążania gruntów posagowych nawet za zgodą żony. Jej pretensje o zwrot posagu zostały zabezpieczone generalnym zastawem hipotecznym na całym majątku męża.(żona mogła wydobyć posagu z majątku męża w pierwszej kolejności). Także praktyka darowizny przedmałżeńskiej nabrała większego znaczenia, zaczęto bowiem tą darowiznę przyrównywać do posagu i traktować jako jego ekonomiczną przeciwwagę. Dzięki temu kobieta niezamożna miała możliwość zwrotu tej darowizny mężowi tytułem posagu. Przedmiot darowizny pozostawał w majątku męża, ale w przypadku rozwiązania małżeństwa stawał się z posagiem dodatkowym zabezpieczeniem dla żony i dzieci. Dziedziczenie małżonków Justynian pozostawił bez nowego uregulowania, więc powoływano ich do spadku na ostatnim miejscu po kognatach. Pogorszyło się więc stanowisko wdowy: nigdyś uxor In Manu dziedziczyła wraz z dziećmi jako agnacyjna córka, a uxor sine Manu po kognatach, ale z ograniczeniem do czy 7 stopnia. W Nowelach zaś dziedziczenie kognatów wydłużyło się ad infinitum. Jedynie wdowa bez innego zaopatrzenia otrzymywała wg Nowel prawo do czwartej części spadku po mężu (kwarta ubogiej wdowy).
Elementy czynności prawnej: Essentialia negotii - przedmiotowo istotne - elementy niezbędne do powstania danej czynności prawnej,decydujące o przynależności danej czynności do określonego typu czynności, np. w kontrakcie kupna sprzedaży,essentialia negotii stanowiły porozumienie stron co do przedmiotu sprzedaży i jego ceny. Bez tych elementów dany akt prawny nie mógłby dojść do skutku. *Naturalia negotii - przedmiotowo nieistotne -elementy treści czynności prawnej, które zależały od stron. Regulowane były przez normy prawa względnie obowiązującego. Były to elementy niekonieczne (nieistotne dla ważności danej czynności prawnej), ale naturalnie przyjęte w obrocie, np. w kontrakcie kupna-sprzedaży postanowienia odnośnie do odpowiedzialności sprzedawcy za wady rzeczy sprzedanej, oznaczenie czasu i miejsca świadczenia.*Accidentalia negotii - podmiotowo istotne - dodatkowe postanowienia szczególne (klauzule) istotne dla stron i przez nie wprowadzone do treści czynności prawnych, np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży termin zapłaty przy umowie kupna-sprzedaży. Do najczęściej umieszczanych klauzul należały: warunek (conditio), termin (dies) i polecenie (modus)
Przesłanki przy traditio: Przejście prawa własności ze zbywcy na nabywcę
przechodziło, jeżeli spełnione zostały łącznie następujące wymogi: *zbywca musiał być właścicielem rzeczy tradowanej, zdolnym do rozporządzania swoim majątkiem; *strony musiały wyrazić zgodną wolę przeniesienia prawa własności; *podstawą wydania rzeczy musiała być czynność prawna stron, usprawiedliwiająca przejscie prawa własności (causa, np. akt kupna-sprzedaży zobowiązujący sprzedawcę do wydania rzeczy kupującemu) - traditio była aktem kazualnym.
locatio-conductio operis: Najem dzieła.wykonawca (conductor) zobowiązywał się Locatio conductio operis - najem dzieła - wykonawca (conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło (opus), a zamawiający zobowiązany był do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia. Była to forma korzystania z cudzej pracy,ale chodziło tutaj nie o ilość pracy, lecz o jej efekt końcowy np. budowa domu, czyszczenie i naprawa odzieży czy też wychowanie dziecka. W rachubę wchodziły usługi wyżej kwalifikowanych fachowców,rzemieślników. Zamawiający składał u wykonawcy materiał lub osobę „do obróbki”. Wykonawca musiał
reprezentować odpowiedni poziom kwalifikacji, przy czym osobiste wykonanie dzieła nie było wymagane (chyba, że się tak umówiono). Wykonawca był obarczony custodią. Wykonawca ponosił wszystkie rodzaje winy, a do powstania odpowiedzialności wystarczała nawet nieumiejętność. Wykonawca odpowiadał również za swoich pomocników i podwykonawców oraz za przypadkową utratę powierzonego materiału (custodia). Zapłata należała się dopiero po wykonaniu, oddaniu i przyjęciu dzieła. Jako najem dzieła traktowano również umowę o transport morski. Transport morski był niebezpiecznym zajęciem. W sytuacjach krytycznych następował często zrzut ładunków lub ich części do morza. Wg prawa rodyjskiego, w oparciu o zasadę podziału ryzyka przy zrzucie, powstałe straty wskutek zrzutu należało rozdzielić proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika. Poszkodowani właściciele ładunków dochodzili swych strat za pomocą actio locati od przewoźnika.
status libertatis: Status libertatis - położenie prawne człowieka ze względu na jego stan wolności lub niewoli.Liberi - ludzie wolni - zdolność prawną w prawie rzymskim posiadał tylko człowiek wolny. W ramach tej grupy istniało dalsze zróżnicowanie. Wg. Gaiusa najistotniejszym było rozróżnienie ludzi na wolnych z urodzenia oraz na wyzwoleńców. Wolni mieszkańcy państwa rzymskiego dalej różnili się między sobą ze względu na status civitatis oraz status familiae.Niewolnicy - niewolnik to serwus, niewolnica to ancilla. Niewolnicy rekrutowali się głównie z jeńców wojennych i z dzieci urodzonych w niewoli. Niewola była stanem dziedzicznym. Sytuacja prawna niewolnika była równa zeru, uważano, że są oni rzeczami. Właściciel miał nad niewolnikiem władzę życia i śmierci. Niewolnik mógł być przedmiotem obrotu gospodarczego i prawnego, nie posiadał żadnych praw publicznych, nie posiadał zdolności prawnej. Nie mógł być właścicielem, nie mógł pozywać ani być pozywanym.Libertini - wyzwoleńcy - to osoby, których niewola zgasła na skutek wyzwolenia, tj. przez czynność prawną, na podstawie której właściciel nadawał wolność swojemu niewolnikowi. Ich sytuacja prawna była gorsza od osób wolno-urodzonych. Doznawali oni wielu ograniczeń: nie mieli dostępu do sprawowania wielu urzędów, dawnemu właścicielowi, który stawał się jego patronem - wyzwoleniec winien okazywać szacunek i posłuszeństwo.Półwolni - osoby, według prawa wolne, ale faktycznie doznające ograniczenia w korzystaniu ze swej wolności. Zalicza się do nich dłużników poddanych egzekucji osobistej, najemnych gladiatorów, osoby wykupione spod niewoli nieprzyjacielskiej aż do czasu spłacenia sumy wykupu, dzieci sprzedane przez swoich ojców osobom postronnym na terenie państwa w specyficzny stan zależności.
Konkubinat: trwały związek dwojga wolnych osób, zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński pomiędzy osobami, które nie miały względem siebie conubium, lub między którymi nie istniała zgodna wola pozostawania w małżeństwie. Ustawy cesarza Augusta w sprawie małżeństwa i obyczajów otworzyły drogę do bezkarnych związków pozamałżeńskich z kobietami, z którymi małżeństwo było zabronione (np. między senatorami a wyzwolenicami). Konkubinat w takich sytuacjach był dopuszczalny i powszechny, nie przynosił ujmy w społecznym odczuciu. Konkubinat był dogodniejszy od małżeństwa, szczególnie dla mężczyzn: ->konkubina nie była żoną, nie miała jej honorowego miejsca u boku męża, ani jej pozycji prawnej; ->dzieci dzieliły stan matki i jako dzieci pozamałżeńskie nie wchodziły pod władzę ojca i nie miały prawa do majątku ojca; w konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn pomiędzy małżonkami; -;możliwość zerwania związku w każdym momencie bez żadnych ujemnych skutków prawnych - np. brak obowiązku zwrotu posagu. W czasie cesarstwa chrześcijańskiego pojawiły się próby walki z konkubinatem poprzez pogarszanie sytuacji konkubin i ich dzieci (np. zakaz przysporzeń na ich rzecz ze strony ojca). Konstantyn Wielki wydał ustanowił niedopuszczalność konkubinatu w sytuacji równocześnie istniejącego małżeństwa. Justynian zaniechał tej walki i ustanowi konkubinat jako niższą formę małżeństwa, z ograniczonymi skutkami - dzieciom przyznano ograniczone prawa spadkowe.
Powództwo windykacyjne: Rei vindicatio, służyło kwirytarnemu właścicielowi rzeczy do „wydobycia” jej od osoby nieuprawnionej. W roli powoda mógł wystąpić tylko taki pretendent, kto nie był posiadaczem rzeczy spornej, ale twierdził, że jest jej kwirytarnym właścicielem. Po zniesieniu własności kwirytarnej rei vindicatio mógł się posłużyć każdy właściciel. Dochodzić można było rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych.
Metoda indukcyjna: rzymianie nie posługiwali sie definicjami gdyz uwazali ze nie sa one bezpieczne i napisałam ze opierali sie na przykładowych przypadkach a metoda dedukcujna polega na tym zeby z tych przypadków wyprowadzic tresc ogóla i ogóle pojecia. Polega na poznawaniu prawdy w drodze wnioskowania wiodącego od ogółu do szczegółów, czyli na przechodzeniu od ogólnych przesłanek lub zasad do szczegółowych rozwiązań.
Róznica pomiedzy depozytem nieregilarnym a pozyczka: mutuum - pożyczka - dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości.Pożyczka była tylko w interesie przyjmującego.Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) -(przydatny dla bankierów) tutaj przedmiotem przechowania były rzeczy zamienne np. pieniądze. Depozytariusz mógł ich używać, miał obowiązek zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy.Zawierany w interesie obu stron. przy pożyczce np. możesz dodać odsetki bez konsekwencji. Przy depozycie za odsetki groziła infamia, występuje culpa lata i levis. Przy depozycie deponent od depozytariusza może na drodze procesowej domagać się zwrotu danej rzeczy . Przy pożyczce nieregularnej chodzi przede wszystkim o pieniądze. Dostaje 10 monet, ale to są rzeczy oznaczone gatunkowo, więc mogę oddać komuś dziesięć innych monet w myśl zasady genus perire non censteur.
Jakie prawa przysługiwały kupujacemu w wyniku wad fizycznych: Rękojmia za wady prawne - mogło się okazać, że venditor sprzedał i wydał rzecz cudzą, albo, że na jego własnej sprzedanej rzeczy ciążyło ograniczone prawo rzeczowe. Za taką wadę sprzedawca ponosił odpowiedzialność zwaną rękojmią. Ewikcja - osoba trzecia, nie uczestnicząca w sprzedaży, z racji swojego prawa rzeczowego odebrała nabywcy rzecz obciążoną wadą prawną. Nabywca ponosił w ten sposób podwójną stratę i mógł dochodzić podwójnego odszkodowania od sprzedawcy: przy kupnie mancypacyjnym - za pomocą actio auctoritatis, przy kupnie konsensualnym - za pomocą stipulatio duplae.Z czasem odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu emptio-venditio, wystarczyło zastosować actio empti. Kupujący miał wtedy do wyboru: stipulatio duplae albo dochodzenie odszkodowania indywidualnego wymierzane w procesie.Rękojmia za wady fizyczne. Przy rzeczach oznaczonych gatunkowo dostawę wadliwego towaru uważano za niewykonanie umowy i dochodzono z tego tytułu odszkodowania. Problem rękojmi za wady fizyczne dotyczył tylko rzeczy indywidualnie oznaczonych, i obejmował: wady ukryte, które nie były dostrzegalne dla kupującego, wady jawne, które można było zauważyć. Za wady jawne sprzedawca nie odpowiadał. Ius civile zatrzymało się na odpowiedzialności zawinionej - jeśli sprzedawca wiedział o wadach, ale je zataił, lub gdy zapewniał o zaletach, których rzecz nie miała. Służyła temu actio empti. Wg edylów kurulnych sprzedawca winien znać rzecz sprzedawaną a jej wady ujawnić kupującemu np. choroby, charakter rzeczy. Jeśli ich nie ujawnił, odpowiadał za nie bez względu na to, czy o nich wiedział, czy nie. Nabywca w związku z tym miał do dyspozycji: actio redhibitoria - skuteczna w ciągu 6-ciu m-cy, nabywca odzyskiwał zapłaconą cenę za zwrotem rzeczy, actio quanti minoris - skuteczna w ciągu roku, nabywca mógł żądać obniżenia ceny do rzeczywistej wartości nabytku.Justynian rozciągnął zasady tej odpowiedzialności sprzedaż rzeczy wszelkiego rodzaju.
Spadek: Hereditas - spadek i przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica, czyli dziedziczenie wg prawa cywilnego. Oparte na Ustawie XII Tablic regulowane było surowymi przepisami, zgodnie z którymi spadkobranie ograniczało się do wąskiej grupy dziedziców. Było to wejście w ogół praw majątkowych zmarłego. Spadek cywilny otwierał się z mocy prawa
Reguły zasiedzenia: Zasiedzenie - nabycie własności na rzeczy na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem. Zasiedzenie następowało w postaci: Usucapio - starsza forma wg dawnego ius civile, dostępna tylko dla obywateli rzymskich i dotyczyła własności kwirytarnej. Po Konstytucji Karakali z 212 r. n.e. usucapio stała się dostępna dla wszystkich mieszkańców Imperium. Wymogi zasiedzenia własności: res habilis - rzecz podatna do zasiedzenia, titulus - słuszny i prawdziwy tytuł do wejścia w posiadanie rzeczy (np. umowa), fides - dobra wiara posiadacza - istniejąca przynajmniej w chwili wejścia w posiadanie, tempus - czas potrzebny do zasiedzenia (1 rok nieprzerwanego posiadania dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości; Justynian przyjął 2 lata dla ruchomości a 10 i 20 lat dla nieruchomości w zależności od tego, czy strony zamieszkiwały tę samą lub inną prowincję). Posiadacz mógł doliczyć czas posiadania swojego poprzednika, od którego to posiadanie nabył. possessio - possessio civilis - faktyczne władanie rzeczą dla siebie. Rzeczy wyłączone spod zasiedzenia to: skradzione, nabyte siłą, przemocą, posagowe, należące do kościoła, skarbu państwa, początkowo również grunty prowincjonalne. Posiadanie mogło zostać przerwane lub zawieszone. Jeżeli je przerwano - po ustaniu przerwy czas liczono od nowa. Jeżeli je zawieszono (np. na czas służby wojskowej) - po ustaniu zawieszenia czas liczył się dalej. Longi temporis praescriptio - zasiedzenie nadzwyczajne - pierwotnie zasiedzenie gruntów prowincjonalnych. Nadzwyczajne sposoby zasiedzenia to: usucapio pro herede - jeśli nie znaleźli się dziedzice, którzy przyjęli by spadek - każdy mógł wejść w jego posiadanie przez zasiedzenie po upływie 1 roku i nabyć na własność. usureceptio fiduciae causa - ktoś przenosił na zasadzie zaufania posiadanie rzeczy i po zaspokojeniu należności mógł domagać się zwrotnego przeniesienia tej własności.Za Justyniana obie postacie zasiedzenia połączono, zachowano jedynie dwoistość nazwy. Różnice pomiędzy zasiedzeniem zwyczajnym a nadzwyczajnym sprowadzają się do: okresu zasiedzenia (nadzwyczajne zasiedzenie to 30 lat lub 40 lat przy gruntach kościelnych),odrzucenie wymogu słusznego tytułu i dopuszczenie do zasiedzenia rzeczy skradzionych
Warunek: Warunek (condicio) - zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego uzależniano skuteczność czynności prawnej. Z tej możliwości korzystano w Rzymie bardzo intensywnie, zwłaszcza przy urządzaniu spraw spadkowych. Jurysprudencja rzymska wyróżniała następujące typy warunków:warunek zawieszający (condicio suspensiva) - skutki czynności prawnej zależą od zaistnienia zdarzenia przyszłego niepewnego, mogą więc nastąpić dopiero po ziszczeniu się warunku, mogą też nie nastąpić wcale.warunek rozwiązujący (condicio resolutiva) - skutki czynności prawnej następują od razu, ale mają ustać po ewentualnym spełnieniu się warunku. warunek potestatywny (condicio potestativa) - niepewne zdarzenie było zależne od woli warunkowo uprawnionego; warunki potestatywne umożliwiały kształtowanie postaw osób zainteresowanych. Jeśli osoba zainteresowana w sposób nieuczciwy uniemożliwiła spełnienie się takiego warunku - przyjmowano fikcję, jakoby warunek ten się spełnił.warunek losowy (condicio casualis) - niepewne zdarzenie było niezależne od woli warunkowo uprawnionego, warunek mieszany (condicio mixta) - zależne częściowo od woli uprawnionego warunkowo, częściowo zaś od przypadku, warunek niemożliwy do spełnienia (condicio impossibilis) w sensie niemożliwości fizycznej lub prawnej. W zasadzie warunek mógł być dołączany do każdego aktu prawnego. Istniały jednak w prawie rzymskim czynności prawne nie dopuszczające ograniczenia ich skuteczności przez warunek lub termin. Należały do nich: objęcie spadku, uwłasnowolnienie spod władzy ojcowskiej, ustanowienie opiekuna, uznanie długu, zapis z wyboru, przysposobienie
Wina akwiliańska: Akwiliańska wina (culpa Aquiliana) - pojęcie wywodzące się z czasów rzymskich, dotyczące bezprawnego wyrządzenia szkody z powodu najmniejszego nawet braku staranności oraz nieumiejętności4. Odnosiło się ono m.in. do lekarzy, a także innych profesjonalistów medycznych.Damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody - polegało na bezprawnym uszkodzeniu, lub zniszczeniu cudzej rzeczy np. złamanie kości cudzego niewolnika, podcięcie gałęzi cudzego drzewa. Uregulowano je kompleksowo w lex Aquillia z 286r. p.n.e. Jeden z rozdziałów Lex Aquillia regulował zabicie cudzego niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia domowego żyjącego w stadzie - były to szkody szczególnie dotkliwe w odczuciu drobnych rolników. Sprawca miał zapłacić poszkodowanemu sumę pieniężną odpowiadającą najwyższej wartości niewolnika, lub zwierzęcia, jaką miał w ciągu ostatniego roku. Chodziło tu o uchwycenie różnicy wartości, jeżeli śmierć nie nastąpiła natychmiast. Zgodnie z ustawą sprawca odpowiadał za szkodę tylko wówczas, gdy została ona wyrządzona bezprawnie, wskutek działania (nie zanichania). Nadto, działanie sprawcy winno być dokonane wobec samej rzeczy. Zastosowanie Lex Aquilia było systematycznie rozszerzane:: Udzielano powództwa analogiczne. Ponadto do odpowiedzialności wystarczyło nawet zaniechanie działań. Wina akwiliańska obejmowała oprócz działania bezprawnego również nieumiejętność, niedbalstwo. Poszkodowany miał do dyspozycji actio legis Aquiliae. Było to powództwo o charakterze karnym. Kara mieściła się w kwalifikowanej wartości rzeczy. Jeżeli sprawca bronił się przez zaprzeczenie, zasądzano go na podwójną należność. Justynian zaliczył to powództwo do powództw mieszanych.
Habitatio a superficies: Habitatio - zamieszkanie - prawo rzeczowe do zamieszkania z cudzym domu lub w jego części, bez prawa pobierania pożytków. Superficies - prawo powierzchni, zwane również prawem zabudowy - było dziedzicznym i zbywalnym, długoterminowym lub wieczystym prawem rzeczowym do korzystania z budynku wystawionego na cudzym gruncie z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu. Superficjariusz opłacał właścicielowi gruntu roczny czynsz, zazwyczaj niewielki z uwagi na swój wkład budowlany, korzystał ze szczególnej ochrony posesoryjnej, a poza tym jego stanowisko było podobne do emfiteuty. Prawo zabudowy w starożytnym Rzymie wykształciło się w odniesieniu do gruntów publicznych. Grunty należące do państwa oddawano osobom prywatnym pod zabudowę z obowiązkiem płacenia czynszu. Z czasem na podobnych warunkach zaczęto oddawać pod zabudowę grunty prywatne. Budynek stojący na cudzym gruncie, zgodnie z zasadą „Superficies solo cedit”, stawał się własnością właściciela gruntu, ale superficjariusz w czasie określonym umową miał prawo do korzystania z budynku w zamian za czynsz.
Zobowiazanie dwustronne niezupełne- na początku powstaje jedno zobowiązanie, ale może powstać również dodatkowe, czasami z przyczyn przypadkowych, także po stronie dłużnika. spełnienie świadczenia głownego nie jest uzależnione od rozwiązania tego dodatkowego węzła. Chronione za pomocą powództw dobrej wiary. Spełnienie świadczenia głównego nie było zależne od spełnienia świadczenia dodatkowego. np. zlecenie, zastaw ręczny.
Małżenstwo: Małżeństwo w starożytnym Rzymie (matrimonium) było związkiem o faktycznej naturze, w minimalnym stopniu regulowanym przez prawo. Podstawą jego istnienia była trwała wola mężczyzny i kobiety oraz rzeczywiste utrzymywanie wspólnoty małżeńskiej, a nie formalny akt zawarcia. Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną.
Zachowek: Forma ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy, którym przysługuje roszczenie względem spadkobierców powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej zwanej zachowkiem
Ius: Prawo - ius występowało w literaturze prawniczej w wielu znaczeniach: prawo przedmiotowe - określony zespół norm prawnych, porządkujący jakieś dziedziny życia np. ius Quiritium (prawo Kwirytów),prawo podmiotowe - uprawnienie wynikające z prawa przedmiotowego, np. ius vendendi (prawo sprzedaży), czy ius testamenti (prawo sporządzenia testamentu).Termin ius często występuje w połączeniu z fas oznaczającym prawo boskie. Z biegiem czasu ius precyzuje się jako sfera działania ludzkiego, dozwolonego i chronionego przez państwo, natomiast fas - jako sfera działania dozwolona i osłaniana przez religię.
Dolus jako wada oświadczenia woli: Podstęp - świadome działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby, tak, aby ta osoba zawarła niekorzystną dla siebie czynność prawną. Czynność prawna była ważna, ale stronie poszkodowanej przysługiwały specjalne środki procesowe
Płeć a zdolność prawna: Zdolność prawna, to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, a więc bycia właścicielem, dziedzicem, posiadania wierzytelności, długów itp. Tylko człowiek wolny, obywatel rzymski, przynależny do pewnej rodziny, uczestniczył w życiu prawnym i posiadał pełną zdolność prawną. Zdolność prawna i jej zakres były więc uzależnione od pozycji, sytuacji prawnej danej osoby, którą określano mianem status: status liberatis - prawo rzymskie rozróżniało ludzi wolnych (liberi) i niewolników (servi). Wśród wolnych wyróżniano wolno urodzonych (ingenui) i wyzwoleńców (liberti). status civitatis - określał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo. Wyróżniano: obywateli rzymskich, Latynów oraz peregrynów. status familiae - określał pozycję osoby ze względu na położenie prawne w rodzinie. Wyróżniano osoby niepodlegające władzy zwierzchniej (sui iuris) i podległe (alieni iuris).Wpływ na sytuację prawną człowieka wolnego miała także cześć obywatelska. Niesława (infamia) spadała na obywatela poprzez popełnienie czynu hańbiącego bądź przez zasądzenie w powództwie zniesławiającym. Dotknięty niesławą doznawał ograniczeń w dziedzinie prawa publicznego, w procesie cywilnym, w prawie familijnym i spadkowym.Zakres zdolności prawnej danej osoby mógł ulec zmianie wskutek utraty dotychczasowego status. Każda zmiana statusu to capitis deminutio (umniejszenie prawa): capitis deminutio maxima - na skutek utraty wolności osoba stawała się niewolnikiem, traciła obywatelstwo oraz pozycję w rodzinie; capitis deminutio media - konsekwencja kary wygnania, pozbawiała obywatelstwa i pozycji w rodzinie, ale pozwalała zachować wolność. Osoba stawała się cudzoziemcem; capitis deminutio minima - wywoływała jedynie skutki w zakresie prawa cywilnego, tj. zerwanie więzów agnacyjnych
Okoliczności kształtujące zakres zdolnosci do czynnosci prawnych: Zdolność do czynności prawnych - zdolność, za pomocą czynności prawnych, do kształtowania sytuacji prawnej własnej lub innych osób, i nabywania wskutek tego praw lub zaciągania zobowiązań. Zdolność do czynności prawnych była zależna od płci, wieku i stanu umysłowego. Posiadały również osoby prawne. Występowały następujące kategorie osób:; mające pełną zdolność prawną i pełną zdolność do czynności prawnych - wolni mężczyźni, obywatele sui iuris, dojrzali wiekiem i zdrowi umysłowo; mające zdolność prawną, ale pozbawione pełnej zdolności do czynności prawnych - kobiety sui iuris, niedojrzali wiekiem mężczyźni sui iuris, lub dojrzali ale chorzy umysłowo, marnotrawcy;pozbawione zdolności prawnej, ale zdolne do podejmowania czynności prawnych - niewolnicy, osoby wolne alieni Iris. Ograniczenia na podstawie wieku:Dzieci do 7 lat (infantes) - nie miały w ogóle zdolności do czynności prawnych,Niedojrzali (impuberes)- kobiety do 12, mężczyźni do 14 lat - ograniczona zdolność do czynności prawnych, mogli dokonywać przysporzeń, ale nie czynności pogarszających,Dojrzali do 25 lat - ich czynności były ważne, ale prawo chroniło je przed ujemnymi skutkami przedwczesnej swobody działań (np. nadużyciami kontrahentów),Dojrzali powyżej 25 lat - cieszyli się pełną zdolnością do czynności prawnych.Kobiety sui iuris mogły mieć zdolność prawną i być podmiotami własnych praw majątkowych, ale nie mogły: sprawować władzy w rodzinie, adoptować dzieci, sprawować opieki nad niedojrzałymi, bez zgody opiekuna dokonać wielu czynności prawnych.Furiosus - czynności prawne umysłowo chorego były pozbawione znaczenia, ponieważ nie miał rozeznania tego, co czyni. Majątkiem takiej osoby zarządzał kurator. Prodigus - prawo pozwalało na odebranie marnotrawcy zarządu majątku odziedziczonego, jeśli go trwonił i narażał rodzinę na ubóstwo. Ochronę rozciągano na cały majątek, obejmowała ona zakaz umniejszania i obciążania majątku, a pozwalała na przysporzenia.
Spadek: Rzymskie prawo spadkowe w Instytucjach Gaiusa i Justyniana mieści się w obrębie prawa „które dotyczy rzeczy”. Wg. Gaiusa spadek należał do rzeczy, choć niematerialnych. Przez dziedziczenie (succesio) rozumie się wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym. Stosunki majątkowe po zmarłym nazywa się spadkiem (hereditas), osoba, która wchodzi w te stosunki nazywa się dziedzicem (heres), a osoba zmarła nosi nazwę spadkodawcy (defunctus). Jeśli dziedziców było kilku (heredes) - spadek przypadał na każdego z nich w pewnej oznaczonej lub równej części, a każdy z nich wstępował w stosunki majątkowe po spadkodawcy w zakresie swojej części jako ogólny następca. Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - succesio universalis - dziedzic obejmuje jednym aktem prawnym wszystkie rzeczy materialne, wierzytelności i zobowiązania spadkodawcy, które tworzą całość majątkową i przechodzą na niego w całości. Następstwo to odbywa się aktem nabycia spadku. Przez nabycie spadku dziedzic wchodzi w miejsce spadkodawcy i z mocy prawa staje się właścicielem składników rzeczowych spadkodawcy, wierzycielem jego wierzytelności i dłużnikiem jego długów. Sukcesja uniwersalna była zasadą, ale na dziedziców nie przechodziły uprawnienia ściśle osobiste, np. służebności osobiste, czy udział w spółce. Dziedzic nie odpowiada karnie za zobowiązania spadkodawcy. Zobowiązania osobiste przechodzą na dziedzica jedynie wówczas, gdy w procesie zostały doprowadzone do litis contestatio. Mogło się zdarzyć, że w spadku nie było w ogóle żadnych rzeczy materialnych, a jednak był to spadek w rozumieniu prawa. Spadkobiercą mogła być tylko osoba powołana do spadku bądź na mocy testamentu, bądź na mocy przepisów prawa (dziedziczenie beztestamentowe). W prawie rzymskim dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym, przy czym te dwa porządki wykluczały się wzajemnie.
Zwłoka: (mora) - niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron. Zwłoka mogła pociągnąć za sobą modyfikację świadczenia. Mogła się zdarzyć zarówno dłużnikowi jak i wierzycielowi.
Służebności osobiste: Servitutes personarum - służebności osobiste o ograniczone prawo rzeczowe przysługujące oznaczonym osobom do korzystania z cudzej rzeczy w określonym zakresie. Na rzecz tej osoby mogła być obciążona pewna rzecz, grunt. Służebności osobiste z zasady wygasały wraz ze śmiercią osoby uprawnionej. Służebności na ogół były formą bezpłatnego korzystania z cudzych rzeczy. Uprawnienie zawsze wiązało się z osobą fizyczną, było niezbywalne i wygasało wraz z jej śmiercią. Obciążona zawsze była rzecz (w praktyce - każdoczesny jej właściciel).Do służebności osobistych należały: ususfructus - użytkowanie -prawo do używania i pobierania pożytków z cudzej rzeczy nieużywalnej, bez naruszania jej substancji. Była to najstarsza i najważniejsza służebność osobista. Użytkowanie było dla właściciela rzeczy ogromnym ciężarem, toteż było ograniczone w czasie - co najwyżej dożywotnie. Użytkowanie nie było ani dziedziczne ani zbywalne. Jedynie dopuszczalne było zrzeczenie się go na rzecz właściciela, lub odstąpienie za wynagrodzeniem swego prawa. Użytkowanie można było ustanowić na gruntach oraz na ruchomościach, np. statku, bydle. Powszechnym przedmiotem użytkowania był niewolnik. usus - używanie - czysto osobiste, najwyżej dożywotnie prawo do korzystania z cudzej rzeczy, zasadniczo bez możliwości pobierania pożytków, ewentualnie z pobieraniem tylko części pożytków na własny użytek. habitatio - zamieszkanie - prawo rzeczowe do zamieszkania z cudzym domu lub w jego części, bez prawa pobierania pożytków. prawo do korzystania z usług cudzych niewolników lub zwierząt - uprawnienie stosowane niekiedy jako szczególna forma pomocy dla bliskich.
Wady małżeństwa: wymogi i przeszkody zawarcia małżeństwa: conubium - zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego, czyli iustum matrimonium. Conubium posiadały osoby wolne, będące obywatelami rzymskimi (z wyjątkowym rozszerzeniem na Latini veteres; kobiety z kręgu Latynów lub peregrynów). Nigdy nie było conubium pomiędzy wolnymi a niewolnikami. Małżeństwa Latynów, czy peregrynów nie wywierały skutków wg ius civile. dojrzałość fizyczna - granica określona wiekiem: 14 lat dla mężczyzn, 12 lat dla kobiet zgoda małżeńska (consensus) - wymagane zgodne oświadczenie woli zawarcia związku,uprzednia zgoda zwierzchnika familijnego (w przypadku osób alieni iuris) - wymóg ten traktowano rygorystycznie. Osoby sui iuris decyzję podejmowały samodzielnie,dobry stan zdrowia psychicznego - umysłowo chorzy nie mogli zawierać małżeństwa, ale małżeństwo zawarte wcześniej trwało nadal pomimo choroby jednej ze stron,pokrewieństwo - przeszkodę w zawarciu małżeństwa stanowiło pokrewieństwo: zawsze i bez ograniczenia stopnia w linii prostej, natomiast w linii bocznej początkowo do 6. stopnia, w okresie klasycznym do 3. stopnia,adopcja i powinowactwo - były przeszkodą małżeństwa jak pokrewieństwo naturalne,zakaz małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami prowincji, w których ci urzędnicy sprawowali swoje funkcje. zakaz małżeństw żołnierzy (w I. i II w. n.e.) w okresie pełnienia służby. zasada monogamii - osoba, która dopuściła się bigamii była karana infamią. małżeństwo można anulować gdy:
Następuje trwały rozkład pożycia małżeńskiego: Brak woli chociaż jednej ze stron ,Śmierć, Popadnięcie w niewolę bądź zaginięcie,Niespełnienie jednego z wymogów do zawarcia ślubu (np. zatajenie choroby psychicznej)
Jak może dojść do nieważności małżeństwa: Mimo, ze Rzymianie traktowali małżeństwo jako związek trwały, to jednak była możliwość jego rozwiązania. Najważniejszą i najbardziej naturalną przyczyną rozwiązania małżeństwa była śmierć jednego z małżonków. Poza tym związek wygasał przy długotrwałym zaginięciu jednego z małżonków (np. 5 lat w prawie poklasycznym). Rozpad małżeństwa powodowało również capitis deminutio maxima - utrata wolności (iustum matrimonium contubernium) oraz capitis deminutio media - utrata obywatelstwa i conubium (iustum matrimonium matrimonium iuris gentium). Z woli stron kres małżeństwu kładł rozpad affectio maritalis (woli pozostania w związku mającym charakter małżeństwa) jako niezbędnego wymogu jego istnienia. Rozpad taki następował w wyniku rozwodu. Była to czynność prywatna. Istniały dwa rodzaje rozwodów: divortium - rozejście się za porozumieniem obu małżonków; repudium - jednostronne odtrącenie drugiego małżonka. Przy repudium w małżeństwie cum manu uprawnienie to miał tylko mąż, w sine manu - obydwie strony były uprawnione. Formą takiego odtrącenia (przy repudium) było a) oświadczenie woli przesłane drugiej stronie przez posłańca; b) w prawie poklasycznym - przez list rozwodowy (libellus repudii). Zerwać związek małżeński mógł również zwierzchnik familijny jednego z małżonków (przede wszystkim w małżeństwie sine manu).Jeżeli dokonano rozwodu, a związek był związkiem cum manu, kobieta mogła żądać od byłego męża zniesienia manus. Dokonywało się to przez osobny akt prawny: confarreatio difarreatio; coëmptio i usus remancipatio.
Prawa nasciturusa: Płód w łonie matki (nasciturus) nie był uważany za odrębną osobę. Prawo umożliwiało mu jednak (jeśli dziecko urodziło się żywe), uzyskanie korzyści majątkowych przy zastosowaniu fikcji prawnej o tej treści, że skutki żywego urodzenia rozciągano wstecz, do wcześniejszego życia płodowego. W ten sposób nasciturus mógł być np. powołany do dziedziczenia. warunkiem było to , aby urodziło się żywe.
„Nasciturus pro iam habetur, quotens de commodis eius agitur” ( dziecko poczęte uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść). Można też było ustanowić specjalnego kuratora do czuwania nad jego interesami-Curator Ventris.
Testament-ważność: Testament był czynnością prawną jednostronną, przejawem woli samego testatora, bez udziału, a nawet bez wiedzy osób zainteresowanych. Był to akt ostatniej woli, co oznacza, że był odwoływalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. Zdolność testamentowa - w tym zdolność do sporządzania testamentu oraz zdolność do dziedziczenia.Testamenti factio activa - zdolność do sporządzania testamentu. Ważny testament mógł sporządzić obywatel rzymski, będący osobą sui iuris i nieograniczoną w zdolności do czynności prawnych - a więc powyżej 14 lat mężczyźni i powyżej 12 lat kobiety. Z czasem zdolność tą rozszerzano na Latynów i peregrynów, mających commercium z Rzymianami, a w ograniczonym zakresie na osoby podległe władzy ojcowskiej, a nawet na niewolników państwowych.Testamenti factio passiva - zdolność dziedziczenia z testamentu pokrywała się w zasadzie z ogólną zdolnością prawną wg prawa rzymskiego, ponadto obejmowała inne osoby spoza tego kręgu. Dziedzicem mógł być ustanowiony nasciturus - osoba poczęta w chwili sporządzenia testamentu, ale jeszcze nie urodzona. Ponadto istniała możliwość powołania do dziedziczenia niewolnika, którego trzeba było równocześnie wyzwolić. Zwykle niewolnik taki, jako dziedzic konieczny, obejmował spadek bardzo zadłużony, którego nikt wcześniej nie chciał objąć. Dziedzicem można było ustanowić również cudzego niewolnika - wtedy spadek przypada jego właścicielowi. Podobny skutek następował, gdy powołano do dziedziczenia osobę wolną będącą alieni iuris. Zdolności do dziedziczenia pozbawieni byli peregryni nie mający commercium z Rzymianami, przejściowo kobiety, niektóre związki osób. Testament sporządzony przez osobę nieuprawnioną, w niewłaściwej formie, czy bez należytego uregulowania sukcesji ogólnej był nieważny i nie powodował skutków prawnych. Testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył, był ważny, ale bezskuteczny.
Kontrakt przechowania: Kontrakt - umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne wg ius civile. Z takich kontraktów powstawały zobowiązania kontraktowe. Rzymskie kontrakty dzielono na: realne, werbalne, literalne i konsensualne.Depositum był kontraktem realnym, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym, bonae fidei. Jego treścią był obowiązek bezpłatnego przechowania cudzej rzeczy ruchomej z obowiązkiem zwrotu na każde wezwanie. Składający rzecz na przechowanie to deponent, a przechowawca - depozytariusz. Deponent:nie musiał być właścicielem rzeczy, pozostawał nadal jej posiadaczem (ewentualnie właścicielem),mógł żądać wydania zdeponowanej rzeczy w każdej chwili, odpowiadał za omnis culpa (miał korzyść z kontraktu). Depozytariusz: był tylko dzierżycielem rzeczy zdeponowanej, nie miał korzyści z kontraktu (odpowiadał za dolus i culpa lata), nie mógł korzystać z rzeczy, a także nie mógł pobierać z niej pożytków, odpowiadał za furtum rei (kradzież rzeczy) oraz furtum usus (bezprawne używanie).Ochrona procesowa. Deponent mógł dochodzić zwrotu rzeczy lub jej wartości wraz z pożytkami za pomocą actio depositi directa. Skutkiem ubocznym dla depozytariusza była infamia. Depozytariusz dochodził swoich należności z tytułu ewentualnych wydatków za pomocą contrarium depositi iudicium (a. depositi contrarium).Szczególnymi rodzajami depozytu był: depozyt konieczny (depositum necessarium) - dochodził do skutku w wyjątkowych okolicznościach np. pożar. Nieuczciwy przechowawca odpowiadał na podwójną wartość przechowanego przedmiotu (in duplum),depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) - tutaj przedmiotem przechowania były rzeczy zamienne np. pieniądze. Depozytariusz mógł ich używać, miał obowiązek zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy,depozyt sekwestrowy (depositum sequestre) - dotyczył rzeczy spornej, którą na czas trwania sporu składano w ręce osobnego przechowawcy.
Stosunki majątkowe w małżeństwie: W małżeństwie cum manu żona jako osoba alieni iuris nie miała zdolności majątkowej. Jeśli poprzednio była sui iuris - jej majątek, przez conventio in manum, przypadał mężowi, a żona traciła podmiotowość prawną. Jeśli była alieni iuris - traciła swoje agnacyjne prawa spadkowe, natomiast nabywała je jako agnatka w nowej familii. Ewentualne nabytki żony w czasie małżeństwa przypadały mężowi. Na mężu natomiast spoczywał obowiązek utrzymywania rodziny. Był to rodzaj zupełnej wspólnoty majątkowej, ale jedynym uprawnionym podmiotem dysponującym i obciążonym był mąż.W małżeństwie sine manu obowiązywała zupełna rozdzielność majątkowa. Jeżeli żona była sui iuris - zachowywała nadal swój odrębny majątek. Mąż bywał jego zarządcą na zasadzie odwoływalnego osobnego zlecenia. Mąż ponosił ciężary utrzymania żony i domu. Jeżeli żona była alieni iuris - zachowywała swoje uprawnienia majątkowe w familii swego ojca, a wszelkie dokonane przez nią nabytki przypadały ojcu. U męża miała tylko utrzymanie. Darowizna (donatio) dokonana między małżonkami była nieważna. Przepis ten był zaporą przeciwko niepożądanym presjom między małżonkami, np. zapobiegał żądaniu przysporzenia majątkowego w zamian za rezygnację z zerwania małżeństwa. Posag (dos)majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa. Było to przysporzenie bezpłatne. Miał ulżyć mężowi w ponoszeniu ciężarów małżeństwa, zabezpieczać trwałość małżeństwa, a gdyby okazało się ono nietrwałe - miał zapewnić żonie podstawy dalszej egzystencji i szanse na ponowne wyjście za mąż. Posag można było ustanowić przed zawarciem małżeństwa, przy zawarciu małżeństwa lub nawet w czasie trwania związku.Przedmiotem posagu mogło być wszystko, co przedstawiało wartość majątkową jak np. przedmioty materialne, sumy pieniężne, należności od osób trzecich.Rodzaje posagów:Dos profecticia - pochodzący od ojca - ustanawiał go zwierzchnik agnacyjny kobiety: ojciec lub dziadek ojczysty.Dos adventicia - pochodzący z innego źródła - mógł go ustanowić ktokolwiek. Sposoby ustanawiania posagów:Dotis dictio i dotis promissio.
Czynność prawna: oświadczenie lub objaw woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, takich jak : powstanie, zmiana lub zgaśnięcia stosunku prawnego. Koniecznym elementem jest oświadczenie woli - zewnętrzny przejaw woli osoby co do dokonania danej czynności prawnej.jednostronne - dochodziły do skutku poprzez działanie jednej tylko osoby, np. wyzwolenie niewolnika lub sporządzenie testamentu.dwustronne - wymagają współdziałania co najmniej dwóch osób, np. zawarcie kontraktu, na wypadek śmierci (mortis causa) - skutkowały po śmierci działającego, np. testament,między żyjącymi (inter vivos) - skuteczne za życia działającego, np. kontrakt pożyczki, rozporządzające - powodowały natychmiastowe przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa majątkowego osoby rozporządzającej, np. darowanie długu, zobowiązujące - zawierały przyrzeczenia osób działających spełnienia świadczeń majątkowych w przyszłości, np. przyrzeczenie ustanowienia posagu, odpłatne - korzyści ekonomiczne są wzajemne, np. przy sprzedaży, najmie, nieodpłatne - przesunięcia majątkowe bez świadczenia wzajemnego, np. darowizna. formalne - takie, do których zaistnienia potrzeba uroczystej formy, nieformalne - wolę można wyrazić w jakikolwiek sposób, byle dostrzegalny i zrozumiały, kazualne - zawisłe od causa, np. tradycja jako sposób przenoszenia własności, abstrakcyjne - oderwane od jakiejkolwiek causa, np. mancypacja.
Zasady odpowiedzialnosc odszkodowawczej: Obowiązkiem dłużnika było prawidłowe wykonanie zobowiązania (solutio). W wypadku, gdy dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania ponosił za to odpowiedzialność, która miała charakter osobisty, co oznaczało, że wierzyciel mógł zawładnąć osobą dłużnika. Wraz z rozwojem prawa odpowiedzialność została przesunięta na majątek dłużnika. Wierzyciel miał teraz prawo do zaspokojenia swojego roszczenia z majątku dłużnika, a swoje uprawnienie mógł realizować na drodze postępowania sądowego i egzekucji. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika: szkoda - wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań wierzyciel musiał ponieść szkodę majątkową; musiał zaistnieć związek przyczynowy pomiędzy działaniem sprawcy, a powstaniem szkody ; wina - niewykonanie lub nienależyte wykonanie w zasadzie musiało być zawinione przez dłużnika
Kodyfikacja Justyniana: Politycznym celem Justyniana było odbudowanie dawnego Imperium Romanum, a jednym z środków do tego celu - uporządkowanie systemu prawnego.
Na kodyfikację Justyniana składają się: Instytucje - wstępny podręcznik do nauki prawa, o mocy ustawy, zaadresowany do młodzieży „żądnej wiedzy prawniczej”. Ułożone zostały przez komisję składającą się z Tryboniana oraz dwóch profesorów. Materiał zebrano głównie z Instytucji i innych dzieł Gaiusa. Zawierają wykład prawa obowiązującego. Krótki wstęp dotyczy ogólnych pojęć i źródeł prawa, dalsza część - prawa cywilnego i procesu cywilnego. Ostatni tytuł odnosi się do prawa karnego. Układ oparty na systematyce personae-res-actiones. Digesta - urzędowy, podniesiony do rangi ustawy zbiór fragmentów pism jurystów, głównie okresu klasycznego. Połowę materiału, głównie dotyczącego prawa prywatnego, stanowiły fragmenty pism Ulpiana i Paulusa. Komisja, której przewodniczył Trybonian, otrzymała od cesarza wskazówki i daleko idące pełnomocnictwa. Kodeks - zbiór konstytucji cesarskich. Miał dwie edycje: pierwsza z nich - to ogłoszony w 529 r. Codex. Dzieło to nie odpowiadało nowemu stanowi prawnemu, więc zostało uchylone. W 533 r. Justynian powołał nową komisję z Trybonianem na czele. Nowy Codex Iustinianus ogłoszono w 534 r. Zawierał w większym stopniu „prawo nowe”, jego treść odzwierciedlała aktualne potrzeby państwa. Istniała przewaga prawa prywatnego, ale było również prawo karne, administracyjne, prawo ustrojowe, finansowe, kościelne. Nowele - ustawy Justyniana, które wydano po zakończeniu kodyfikacji. Nowele dotyczyły przede wszystkim prawa publicznego (administracyjnego i kościelnego). W zakresie prawa prywatnego dotyczyły głównie prawa rodzinnego i spadkowego."
Współwłasność: Rzymianom obce było pojęcie własności podzielonej (np. odrębnej własności budynków na cudzych gruntach).
Jedyną możliwą formą współudziału większej liczby obób w prawie własności była współwłasność (communio pro indiviso). Urządzenie to dotyczyło zwłaszcza rzeczy z natury niepodzielnych (np. niewolnik). Każdy ze współwłaścicieli miał swój udział określony w sposób „idealny”, w postaci ułamka uprawnienia do całości (np. ½, ¼). Był to podział prawa do rzeczy, ale nie podzial rzeczy. Tym swoim prawem do rzeczy każdy ze współwłaścicieli mógł swobodnie rozporządzać: sprzedać, zastawić. Mógł z rzeczy korzystać, czerpać pożytki i ponosić ciężary proporcjonalnie do swego udziału we własności. Natomiast samą rzeczą mogli zadysponować tylko wspólnie wszyscy wspólnicy.
Odpowiedzialność za personel: Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel. W/w przedsiębiorcy byli już obciążeni custodią. Jeżeli jednak szkoda została spowodowana przez personel zatrudniony w zakładzie, np. przez kradzież, odpowiedzialność przedsiębiorcy urastała do podwójnej wysokości szkody. Był to rodzaj kary za zły dobór personelu. Autorzy Instytucji Justyniana do quasi-deliktów zakwalifikowali tą odpowiedzialność.
Ochrona własności: Właściciel najczęściej był również posiadaczem rzeczy stanowiącej przedmiot prawa własności. Do jej odzyskania lub ochrony dysponował środkami, które chroniły posiadaczy, ochroną posesoryjną. Najważniejsze była ochrona petytoryjna - sądowa ochrona prawa własności o definitywnym charakterze. Kierowano ją przeciwko komukolwiek, kto naruszył sferę uprawnień właściciela W takich sytuacjach właściciel zwracał się do magistratury z żądaniem udzielenia odpowiednich środków prawnych. Do środków ochrony petytoryjnej wg ius civile należały: Rei vindicatio - powództwo windykacyjne, służyło kwirytarnemu właścicielowi rzeczy do „wydobycia” jej od osoby nieuprawnionej. W roli powoda mógł wystąpić tylko taki pretendent, kto nie był posiadaczem rzeczy spornej, ale twierdził, że jest jej kwirytarnym właścicielem. Po zniesieniu własności kwirytarnej rei vindicatio mógł się posłużyć każdy właściciel. Dochodzić można było rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych. Actio negatoria - powództwo służące kwirytarnemu właścicielowi posiadającemu, stosowana w sytuacjach gdy osoba postronna naruszała zasady współżycia sąsiedzkiego np. przez złośliwe zadymianie gruntu, bezpodstawne wykonywanie prawa na rzeczy cudzej (np. przepędzanie bydła przez nie swoje grunty). Treścią tego powództwa było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności. Środki ochrony wg prawa pretorskiego: Actio Publiciana - pretor Publiciusz rozciągnął dawną ochronę właściciela kwirytarnego na właścicieli bonitarnych. Właściciel mógł korzystać z tego środka, kiedy znajdował się na drodze do zasiedzenia, ale przed zasiedzeniem i nabyciem utracił je. Środek ten zawierał fikcję, na podstawie której posiadacza znajdującego się na drodze do zasiedzenia traktowano w wyroku tak, jak gdyby już dokonał zasiedzenia. Z środka tego w niektórych sytuacjach mógł korzystać również właściciel kwirytalny. Było to powództwo ochrony petytoryjnej.