SCENARIUSZ LEKCJI MUZYKI
klsasa I - III gim.
(czas trwania lekcji 90 min.)
Temat: Jednym głosem do Boga wołamy - muzyka średniowieczna.
CEL GŁÓWNY LEKCJI:
∼ zapoznanie uczniów z muzyką średniowieczną jej ideą i formami muzycznymi powstałymi
w tej epoce
CELE OPERACYJNE LEKCJI:
Uczeń:
+ zna sytuację w Europie w okresie Średniowiecza
+ zna ramy czasowe muzyki w średniowieczu
+ umie wyjaśnić nazwę i podać cechy chorału
+ zna termin: chorał gregoriański, melizmaty;
+ wie, jakie funkcje pełniła muzyka kościelna w średniowieczu
+ wymieni formy muzyczna jakie powstały w średniowieczu
+potrafi wymienić cechy sztuki romańskiej i gotyckiej
+potrafi wymienić stałe i zmienne części mszy
+ wie co to był edykt mediolański
+ scharakteryzuje muzykę świecką
+ wymieni 2 najważniejsze zabytki muzyki polskiej
FORMY ORGANIZACJI PRACY UCZNIÓW:
~ zbiorowa
FORMY AKTYWNOŚCI MUZYCZNEJ:
~ słuchanie muzyki
METODY:
~ analityczno - percepcyjna
~ organizowania i rozwijania działalności muzycznej ucznia podczas lekcji
~ pogadanka
POMOCE DYDAKTYCZNE:
+ Odtwarzacz CD i płyta z nagraniami
+ Media vita — chorał gregoriański [CD A3, PM s. 55].
+ Ćwiczenia przygotowane przez nauczyciela
+ Ilustracje: Śpiewający mnisi (miniatury) [P s. 16]; reprodukcje dzieł sztuki
średniowiecznej.
+ tablica
+ podręcznik - Świat muzyki Wsip
PRZEBIEG LEKCJI:
CZYNNOŚCI ORGANIZACYJNE:
Powitanie, sprawdzenie listy obecności
Podanie tematu lekcji
1. Krótki wstęp historyczny średniowiecza.
Epoka średniowiecza to okres liczący ponad tysiąc lat. Początki zazębiają się ze starożytnością, kiedy wzrasta znaczenie religii chrześcijańskiej i coraz popularniejszy staje się liturgiczny śpiew w kościołach. Koniec epoki wyznaczają wielkie wydarzenia XV wieku - zdobycie Konstantynopola przez Turków i odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Columba. A więc ramy czasowe średniowiecza sięgają od V wieku (476 r. - Upadek Cesarstwa Rzymskiego) - do XV (1492 r. - Odkrycie Ameryki).
Edykt mediolański - został ogłoszony w 313 roku , wspólnie przez cesarza zachodniej części Imperium Rzymskiego Konstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza . Ogłaszał on wolność wyznania w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię. Na mocy tego Edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim. Nastąpiła gwałtowna rozbudowa kościołów , klasztorów i świątyń.
2. Zajęcia rozpoczynam od wysłuchania śpiewu chorałowego Media vita;
Następnie proszę uczniów, aby:
+ wyobrazili sobie miejsce, gdzie wykonywany był utwór (kościół, typowy śpiew liturgiczny);
+ określili, w jaki sposób był on wykonywany (po łacinie, przez zespół męski, czasami słychać tylko kantora, śpiewali bez instrumentów i unisono - wszyscy tą samą melodię, jedna sylaba śpiewana na wielu dźwiękach; wyjaśniam, że taki sposób śpiewania sylab nazywamy melizmatami);
+ spróbowali określić czy utwór był łatwy (zdecydowanie wyłącznie dla śpiewaków, nie dla ludu);
+ opisali charakter utworu (surowy, ascetyczny, poważny).
3. Po wysłuchaniu chorału proszę uczniów aby podkreślili przymiotniki, które najlepiej określą tę muzykę:
Wesoły Poważny Surowy Ozdobny Uczuciowy |
Jasny Mroczny Skoczny Stateczny Rozmarzony |
Skupiony Rozbiegany Refleksyjny Zabawowy Mistyczny |
Uczniowie czytają swoje pomysły, analizujemy je wspólnie, a następnie podaję uczniom notatkę o chorale gregoriańskim (uczniowie zapisują):
Chorał (łac. chorus - chór) jest to zbiór pieśni występujących podczas liturgii mszalnej w kościele. W okresie średniowiecza występowały różne rodzaje chorałów w zależności od ośrodka, wokół którego powstawały. Chorał gregoriański swoją nazwę zawdzięcza papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (VI w.), który skodyfikował zebrane teksty pieśni (zapisane w antyfonarzu - pieśni na każdą niedzielę), lecz sama nazwa zaczęła funkcjonować dopiero po jego śmierci (do tej pory nazywano chorał śpiewem rzymskim).
Cechy chorału to:
+ jednogłosowy śpiew liturgiczny,
+ głosy męskie,
+ a cappella,
+ surowość,
+ ascetyzm melodii
+ język łaciński
+ wykonane responsorialnie, kantor śpiewa na przemian z chórem (antyfonalne -
2 chóry na przemian)
+ jedność (zapisuję na tablicy)
Był śpiewem jednogłosowym zwany też idealnym - symbolizowało to jedność z Kościołem i jego nienaruszalnością wiary.
Tekst był na I miejscu, a melodia miała tylko pomóc w zrozumieniu tego tekstu.
Podaje również co to jest melizmat:
Jest to melodia śpiewana na jednej sylabie, obejmująca kilka a nawet kilkanaście dźwięków.
4. Prezentując przykłady dzieł sztuki średniowiecza ( Śpiewający mnisi - miniatura z XIII w.; podręcznik str. 16 i 18) , prowadzę z uczniami rozmowę, mającą na celu ukazanie charakterystycznych cech tej epoki:
+ religia chrześcijańska umacniana dominującą pozycją Kościoła (władza papieża, czczenie relikwii świętych, pielgrzymki do miejsc kultu);
+ umiejętność czytania i pisania dana nielicznym (klasztory), językiem urzędowym - łaciną;
+ alegoria jako środek wyrazu w kulturze umysłowej (wyrażenie abstrakcyjnej idei za pomocą konkretu dostępnego zmysłom, np. śmierć i diabeł, legendy i żywoty świętych - słynne Drzwi Gnieźnieńskie);
+ postawa teocentryczna i ascetyczna (religijna treść dzieł artystów, najczęściej anonimowych - imię najsłynniejszego kronikarza dziejów Polski: Gall Anonim);
+ w sztuce (zwłaszcza w architekturze), dwa style:
* romański: najazdy ludów barbarzyńskich przyczyniły się do budowania zamków
i klasztorów typu fortecznego (kolegiata w Tumie pod Łęczycą, kolegiata
w Kruszwicy); ciężki, grube mury małe okna, masywnymi słupami zamiast kolumn)
* gotycki: nadal dominuje religia i ustrój feudalny, ale dzięki bogaceniu się miast,
w których powstają uniwersytety i wspaniale świątynie, coraz większą rolę odgrywają wątki świeckie; dążenie do Boga (mistycyzm) wyrażane zostaje
w strzelistej architekturze katedr (Kolonia, Mediolan, Paryż, Reims, Pelplin, Gdańsk, Wrocław); w malarstwie i rzeźbie przeważa tematyka Chrystusa cierpiącego oraz motyw maryjny (ołtarz Wita Stwosza). odwrotność romańskiego (liczyła się jak największa przestrzeń)
5. Pytam uczniów, czy spotkali się z melodiami chorałowymi (części liturgii chrześcijańskiej, np. Ojcze nasz, niektóre zawołania kapłana i odpowiedzi wiernych, Alleluja! rezurekcyjne; łacińskie msze na Jasnej G6rze).
6. Omawiam wpływ chorału gregoriańskiego na inne formy muzyczne
w średniowieczu.
Muzyka liturgiczna. Rozpowszechniające się w Europie chrześcijaństwo wyznaczyło niespotykaną dotąd, doniosłą rolę muzyce religijnej (w węższym znaczeniu - muzyce kościelnej i liturgicznej).
Podstawą muzyki liturgicznej Kościoła rzymskokatolickiego był chorał gregoriański, wykonywany wyłącznie przez chóry męskie (złożone z zakonników lub kleryków) i solo przez kantora lub celebransa (kobiety nie wykonywały chorału). Praktykowano śpiew antyfonalny (na przemian śpiewały 2 chóry) i responsorialny (kantor śpiewał na przemian z chórem).
W ramach chorału powstawały różne gatunki:
- psalmy,
- hymny,
- sekwencje,
- tropy, antyfony,
- responsoria,
- lamentacje itp.; były one związane z 2 podstawowymi nabożeństwami: - mszą i -
- godzinami kanonicznymi (officium).
Msza była formą która wykształciła się w średniowieczu. Jej forma obowiązuje po dzień dzisiejszy. Jest formą wokalno instrumentalną - najpopularniejszą w kościele katolickim. Składaa się z części stałych (ordinarium missae) oraz zmiennych (proprium missae).
Do stałych części zaliczamy:
Kyrie - Panie zmiłuj się nad nami
Gloria - Chwała na wysokości
Credo - Wierzę w Boga
Sanctus - Święty święty
Benedictus - Błogosławiony
Agnus Dei - Baranku Boży
Do zmiennych:
introitus
graduale
alleluja
offertorium (śpiew na ofiarowanie)
communio (śpiew na komunię)
Muzyka wokalno - instrumentalna oparta była na potędze brzmienia kościelnych organów.
7. Instrumenty w średniowieczu.
Organy, jedyny instrument muzyczny aprobowany w średniowieczu przez Kościół, wprowadzano do świątyń dopiero od VII (np. 757 w kościele w Compiegne ustawiono organy podarowane królowi Franków Pepinowi Małemu przez cesarza bizantyńskiego Konstantyna V) gdyż wcześniej (od IV wieku) zabroniono używania instrumentów muzycznych.
Poza muzyką liturgiczną w zachodniej Europie kwitła jednogłosowa pieśń religijna, początkowo z tekstami w języku łacińskim, później coraz częściej - w językach narodowych, różniąca się charakterem od chorału, oparta na melodyce ludowej.
Ciekawostki średniowieczne:
Notacja neumatyczna (gr. neume - znak) określała ogólny zarys melodii, ale nie rytmu. Dopiero w zapisach notacji menzuralnej określono czas trwania dźwięków, np. longa (długa), brevis (krótka).
Solmizacja narodziła się na początku XI wieku, pochodzi z pierwszej strofy łacińskiego Hymnu do Św. Jana:
UT queant laxis REsonare fibris
MIra gestorum FArnuh tuorum
SOLve pollut LAbii rectum
Sancte Johannes!
(łac.: Aby twoi słudzy mogli opiewać rozluźnionym gardłem twe niezwykle czyny, uwolnij skażoną wargę od winy, święty Janie!)
8.Muzyka świecka w średniowieczu ♫
Utwory muzyki świeckiej występującej w średniowieczu możemy podzielić na klika grup, należących do muzyki: ludowej, dworskiej, wojskowej i myśliwskiej, miejskiej
Mało wiadomo o niej. Uprawiana była przez wędrownych muzyków, zw. wagantami (np. przez francuskich żonglerów, niemieckich szpilmanów, angielskich minstreli, rosyjskich skomorochów, staropolskich igrców, skandynawskich skaldów), i dworska - o bardziej profesjonalnym charakterze, tworzona i wykonywana przez francuskich trubadurów i truwerów (kunsztowne, zarówno pod względem poetyckim, jak i muzycznym, formy pieśniowe: rondo, ballada, virelai); trubadurzy stali się wzorem dla niemieckich minnesingerów.
9. Muzyka w średniowiecznej Polsce.
Muzyczne nowinki europejskie przenikały r6wnież do średniowiecznej Polski, po przyjęciu przez nią chrztu. Ośrodkami kulturalnymi były klasztory, później również Akademia Krakowska. Na dworze królowej Jadwigi i Jagiełły istniała kapela, w Krakowie działał wybitny kompozytor Mikołaj z Radomia.
Najstarszym zabytkiem muzyki polskiej jest anonimowa pieśń w języku polskim — Bogurodzica. Drugim ważnym zabytkiem muzyki polskiej była pieśń Gaude Mater Polonia (Wincenty z Kielczy). Zachowało się również kilkadziesiąt innych zabytków pieśni religijnych i świeckich, przeważnie do tekstów łacińskich.
10. Prezentacja kilku utworów świeckich.
EWALUACJA
Uczniowie odpowiadają na zadane przez nauczyciela pytania:
W jakich latach w Europie trwało średniowiecze?
Z jakimi ważnymi datami są związane lata powstania średniowiecza?
Co to jest chorał gregoriański?
Co to był edykt mediolański?
Jakie inne formy muzyczne znasz powstałe w średniowieczu na bazie chorału?
Wymień stałe części mszy?
Jaka forma wokalno - instrumentalna jest najbardziej znana ze średniowiecza?
W jakim języku śpiewano chorał gr. i psalmy ?
Jakie znasz rodzaje muzyki świeckiej?
Która muzyka miała większe znaczenie w średniowieczu?
Kto napisał pieśń Gaude..... i Bogurodzica?
Zadanie domowe
Nauczyć się 4 wersów pieśni Gaude Mater Polonia
CZYNNOŚCI ORGANIZACYJNE:
Spakowanie przyborów i podręczników
Pożegnanie klasy