Nowe gatunki literackie powstałe w antyku

Oda - utwór liryczny, który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej.

W Starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie oda była w przeciwieństwie do hymnu utworem o tematyce świeckiej, wychwalającym np. miasta, ludzi lub pewne pojęcia abstrakcyjne. Charakteryzuje się zawartością elementów pochwalnych, patosem, śpiewnością i melodyjnością. Zrytmizowanie osiągnięte jest za pomocą regularności wersyfikacyjnej i stałego miejsca średniówki.

Epos (także: epopeja, poemat heroiczny, czasem również poemat epicki) - jeden z głównych i najstarszych gatunków epiki.

Obejmuje utwory najczęściej poetyckie (np. Iliada), rzadziej tworzone prozą (np. Tain bo Coulange), ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo lub całkiem historycznych bohaterów, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu, lub też opowieść o prapoczątkach tego narodu lub grupy etnicznej, a także omawia początki kultów religijnych. Często opowiadają nie tylko o postaciach ludzkich, ale też boskich, magicznych czy demonicznych (np. Ramajana). Najwcześniejsze eposy mają charakter zbioru opowieści mitycznych i wywodzą się często z czasów, w których grupa ich autorów nie znała pisma.

Epigramat, epigram (gr. ἐπίγραμμα epigramma - "inskrypcja") - wywodzący się z napisów informacyjnych w Starożytnej Grecji krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym. Z czasem wykształciło się kilka rodzajów epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy. Odmianą epigramatu były popularne w epoce odrodzenia fraszki.

Najsłynniejszym twórcą epigramatów religijnych i nagrobkowych był Symonides z Keos, autor słynnego epigramatu napisanego by uczcić poległych pod Termopilami:

Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżym jej syny, wierni jej prawom do ostatniej godziny.

Tren, lament, płacz (żałobny) - utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; ważny element struktury tragedii greckiej; odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi. Twórcami trenów byli m.in. Symonides z Keos i Pindar (w Grecji) oraz Newiusz i Owidiusz (w Rzymie). Do antycznej twórczości trenodycznej nawiązywali poeci renesansowi (m.in. Francesco Petrarca).

W liryce polskiej szczególnie znany jest wydany w 1580 roku cykl 19 Trenów Jana Kochanowskiego, powstałych po śmierci jego córki Urszulki. Kochanowski przeciągnął na cały cykl swoich utworów klasyczny porządek epicedium:

1. exordium - wyjawienie przyczyny bólu

2. laudatio - wyliczenie zasług zmarłego

3. comploratio - opłakiwanie

4. consolatio - pocieszenie

5. exhoratio - moralne pouczenie, tworząc tym samym nieznaną wcześniej w tradycji gatunku formę cyklu trenologicznego.

Sielanka (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska, pasterka) - gatunek literacki. Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. Wysnuta z piosnek pasterskich stała się świadomie kreowanym obrazem utęsknionej, szczęśliwej natury - zdaniem badaczy gatunek jest specyficznym wytworem kultury miasta i ujawnia znużenie światem cywilizacji. Idylla odsłania beztroskie, spokojne i pogodne życie, spełnione przez miłość. Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem bądź dialogiem. Gatunek często ukazuje świat mitologiczny. Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)

Gatunek w postaci dojrzałej i mistrzowskiej ukształtował grecki poeta Teokryt (III w. przed Chrystusem), jego utwory ukazywały realistyczne obrazki z życia pasterzy, bądź stanowiły formę zabawy literackiej. W literaturze rzymskiej Wergiliusz potraktował sielankę jako obraz życia pasterzy w idealnej krainie - Arkadii. Tę tradycję ponawia europejski renesans, a zwłaszcza barok (także w obrębie barokowego klasycyzmu XVII w.). W epoce baroku ton idylliczny ujawnia się też w malarstwie (Nicolas Poussin i obraz Et in Arcadia ego, z którego pochodzi topos o tej samej nazwie) i muzyce (opera Claudia Monteverdiego Orfeusz).

W literaturze polskiej uprawiana w renesansie (Jan Kochanowski i zwłaszcza Szymon Szymonowic, który uprawiał sielankę realistyczną - sceneria i same wydarzenia przedstawione były realistycznie, dał dojrzałą postać gatunku i nadał mu polską nazwę), baroku (Szymon Zimorowic, Józef Bartłomiej Zimorowic, Samuel Twardowski) i oświeceniu ( klasycysta Adam Naruszewicz; poeci sentymentalizmu: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin). Ton idylliczny ujawnia się w utworach, które nie podejmują modelu gatunkowego sielanki,wielu innych autorów - jak Mikołaj Rej (pisany prozą Żywot człowieka poczciwego), barokowa poezja ziemiańska (i tworzące osobny gatunek poematy tytułowane Votum, np. Zbigniewa Morsztyna), Elżbieta Drużbacka (i Pochwała lasów).

Sielanka wpłynęła też na romantyzm, w tym na poglądy estetyczne (słynna rozprawa O klasyczności i romantyczności) i poezję (poemat Wiesław) Kazimierza Brodzińskiego oraz twórczość polemicznie sięgającego do tej tradycji Adama Mickiewicza (którego Pan Tadeusz ma w sobie jednak także tonację idylliczną). Ślady tradycji sielankowej - jako ton, klimat utworów - sięgają nawet wieku XX: to Maria Komornicka i jej późny zbiór rękopiśmienny Xięga poezji idyllicznej, Czesław Miłosz i Świat. Poema naiwne, wiersze Józefa Czechowicza oraz wielu innych autorów).

Grecka filozofia

Stoicyzm - kierunek filozoficzny zapoczątkowany w III wieku przed n.e. w Atenach przez Zenona z Kition, doprowadzony do ostatecznej formy przez Chryzypa i kontynuowany przez całą starożytność. Wywarł znaczny wpływ na rozwój chrześcijaństwa, w pewnym stopniu oddziaływał na myśl średniowieczną, odżył w nowej formie w filozofii nowożytnej, np. u Justusa Lipsiusa. Modelem człowieka był mędrzec, który żył w zgodzie z naturą, kierujący się rozumem.

Etyka stoicka, która większości ludzi kojarzy się ze słowem "stoicyzm", opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków.

Epikureizm - kierunek filozoficzny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura, w ok. 306 r. p.n.e. kontynuowany także w czasach nowożytnych. Podobnie jak w większości kierunków filozoficznych hellenizmu dla epikurejczyków najważniejszą dziedziną filozofii była etyka - uważali oni, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście, które upatrywali w przyjemności.

Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy etyczne. Wszelkie inne rozważania filozoficzne z zakresu czy to teorii poznania, czy metafizyki, miały tu znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania - jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo takich założeń pierwotnych epikureizmu jego koncepcje metafizyczne, zwłaszcza w teorii poznania, miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych.

Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

Hedonizm (gr. ἡδονή, hedone, 'przyjemność', 'rozkosz') - pogląd, doktryna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, główny motyw ludzkiego postępowania. Unikanie cierpienia i bólu jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia.

Hedonizmem etycznym nazywamy takie poglądy, wg których ludzie powinni zmierzać do szczęścia (cudzego lub swojego), bowiem jest to "etycznie dobre". Hedonizm psychologiczny głosi, iż ludzie pragną szczęścia, nie mówi nic jednak co do sposobu (oraz rodzaju) jego osiągnięcia. Hedonizm materialistyczny dopatruje się najwyższej lub jedynej wartości w gromadzeniu i zużywaniu dóbr materialnych.

Najstarszą formą hedonizmu jest hedonizm cyrenejski. Jego cechy to:

• liczy się tylko szczęście "prywatne", czyli tzw. egoizm indywidualny (doznania innych ludzi są niepoznawalne).

• szczęście można osiągnąć poprzez chwilowe przyjemności.

• to co nazywamy "długotrwałym szczęściem" jest przewagą przyjemności nad bólem.

• szczęście jest aktywne, tj. jest stanem czynnym umysłu/ducha/duszy, nie polega natomiast na braku cierpienia.

• ważne są doznania teraźniejsze. To co było, ani to co będzie nie ma znaczenia.

• rozkosz musi współgrać z rozumem, to znaczy, że to nie człowiek ma się poddać rozkoszy, ale rozkosz człowiekowi. Przyjemność jest doskonała wtedy, kiedy można ją odrzucić bez żalu i bólu.

Hedonizm prezentowany był przez przedstawicieli szkoły filozoficznej założonej w IV wieku p.n.e. przez ucznia Sokratesa, Arystypa z Cyreny. Później nastąpiły wypaczenia doktryny hedonizmu i szkoła przestała istnieć w III w. p.n.e.

Sokrates (gr. Σωκράτης, ur. 469 p.n.e., zm. w 399 p.n.e.) - jeden z największych filozofów greckich. Urodził się i zmarł w Atenach.

• Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. ἀρέτη - arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").

• Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej, bądź powierzchownej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć, a gdy posiądziemy tę wiedzę, samoistnie wybierzemy życie zgodnie z nią.

• Wiara w nieśmiertelność duszy^[5]

• Wiara, że los duszy po śmierci ciała jest uzależniony od tego, jak moralne życie wiódł człowiek^[6]

• Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami:

• metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);

• metoda majeutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; wg Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.

• Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną: ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych jej wypadków. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi z pism Ksenofonta i Platona.

Platon, gr. Πλάτων, Plátōn (ur. 427 p.n.e. prawdopodobnie w Atenach (według niektórych świadectw na wyspie Eginie), zm. 347 p.n.e. w Atenach) (inne źródła podają, że żył 428-348 p.n.e.) - grecki filozof. Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim.

Idealizm obiektywny System Platona był próbą rozstrzygnięcia dylematu jaki dręczył filozofów przedplatońskich. Dylemat ten wynikał z rozważań nad znaczeniem pojęcia bytu. Grecy mieli tradycję rozumienia bytu w kategoriach absolutnych, tzn. przyjmowali od czasu Parmenidesa, że coś, co naprawdę "jest" powinno być zawsze i powinno być niezmienne. Jak ujął to Parmenides Byt jest, a niebytu nie ma, czyli coś co jest naprawdę, musi istnieć wiecznie i musi być niezmienne, bo inaczej jest tylko jakimś "pseudobytem", który jest stale zagrożony zmianą lub zniknięciem. Ten pogląd stał w sprzeczności z rzeczywistością obserwowaną zmysłami, która jest pełna zmian i niestabilności.

Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu "emanacji" idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten jest - zdaniem Platona - niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego. Teorię zmiany zaczerpnął Platon od Heraklita. Zmiana była dla Platona złem, ponieważ z każdą zmianą wszystkie rzeczy oddalają się coraz bardziej od pierwotnych idei. Przeciwieństwem zmiany jest stałość, która wg Platona jest czymś boskim. Dlatego świat materialny jest zły, a świat duchowy - jako niezmienny - jest dobry.

Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i doskonałych obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.

Naczelnymi ideami u Platona były: dobro, piękno i prawda. Idea była dla Platona piątym i ostatnim etapem, który należy przejść, żeby osiągnąć doskonałość. Pozostałe to kolejno: nazwa, definicja, obraz i wiedza.

Arystoteles (gr. Ἀριστοτέλης, Aristotelēs, ur. 384 p.n.e., zm. 7 marca 322 p.n.e.) - jeden z trzech, obok Platona i Sokratesa najsławniejszych filozofów greckich. Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską. Chrześcijańska odmiana arystotelizmu zwana tomizmem była od XIII w. i jest do dziś uważana za oficjalną filozofię Kościoła Katolickiego. Założyciel szkoły filozoficznej znajdującej się w Ogrodach Likejonu (od nazwy sąsiadującej z nimi świątyni Apollina Likejosa), co stało się źródłosłowem słowa "Liceum".

Teoria „złotego środka” Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.

W swoim postępowaniu człowiek powinien kierować się „złotym środkiem”, który jest określany przez jego rozum, gdyż jest to droga do osiągnięcia szczęścia, najwyższego dobra, które jest naszym celem ostatecznym.

Wynika z tego, iż człowiek powinien podążać drogą „złotego środka” - nie ignorować żądz, ale też nie może się im podporządkowywać, nie może im ulegać. Jego działanie ma być umiarkowane, ale ma jednocześnie przynosić mu przyjemność. Żądze muszą zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która to dusza powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek. Wg Arystotelesa nie w każdym postępowaniu można odnaleźć „złoty środek”, do takich czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież, morderstwo — tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe.

Rzymska filozofia

Seneka stoik, cnota jest najwazniejsza, przeciwnik walk gladiatorów.

Marek Aureliusz jest znanym stoikiem. Nazywany jest filozofem na tronie. Jego dzieło Rozmyślania (taki tytuł przyjął się w tłumaczeniach, oryginał to: Do siebie samego), napisane w grece, przetrwało wieki i nadal jest źródłem inspiracji. Wyłania się zeń obraz władcy jako człowieka skromnego i ze wszech miar umiarkowanego. Ironią wydaje się więc fakt, że jego syn, a jednocześnie następca, Kommodus zapisał się w historii jako władca gwałtowny i okrutny (starożytne plotki głosiły zresztą, że Kommodus nie jest synem Marka Aureliusza, lecz gladiatora).

Poglądy:

• Uczył panowania nad emocjami. Uważał, iż nie należy dążyć do rozkoszy, sławy czy bogactwa. Spokój powinniśmy odnajdować w pracowitości oraz być życzliwym, choć nieco sceptycznym w stosunku do innych, a także sumiennym w wypełnianiu własnych obowiązków.

• Świat jest teatrem, ludzie aktorami wyznaczonymi do odegrania skromnej zazwyczaj roli. Nie należy buntować się i lękać się śmierci, która mieści się w naturalnym porządku świata (z fragmentów Jana Tomkowskiego).

Poeci i dramatopisarze greccy

Safona, Safo, Sapfo (gr. Σαπφώ, łac. Sappho) - najsławniejsza poetka starożytnej Grecji z przełomu VII i VI wieku p.n.e., wybitna przedstawicielka poezji lirycznej (liryka eolska).

Imię tej lirycznej poetki greckiej brzmiało - według strof jej poezji - Psafo, starożytni podają również inne formy: Sapfo, Saffo czy też Safo. Urodziła się na wyspie Lesbos (Lesvos), prawdopodobnie w największym jej mieście - Mitylenie

Spuścizna poetki to ponad 6000 wierszy zawartych w dziewięciu księgach. Do dziś zachowało się zaledwie kilkanaście, z czego wiele odkryto w ostatnim stuleciu dzięki odkryciom papirusów z Oksyrynchos. Właśnie papirusy - będące przedmiotem handlu (jak dziś książka) - rozsławiły imię poetki we współczesnym jej świecie. Ukazana w poezji Safony niezwykła siła kobiecych uczuć, pełna wdzięku i delikatności, wrażliwości i subtelności zaskakuje ogromną intensywnością i bogactwem wyrazu. Żadna kobieta wcześniej (a i tysiące lat potem) nie odważyła się pisać tak szczerze i z tak ogromnym talentem lirycznym

Ezop (gr. Αἴσωπος Aisopos) - grecki bajkopisarz pochodzący z Mistra w Azji Mniejszej. Przyjmuje się, że żył w VI wieku p.n.e., według tradycji był niewolnikiem Jadmosa z Samos. Postać na wpół legendarna, o której życiu i twórczości mało wiadomo. Daty jego urodzin i śmierci nie są znane. Uważany jest za twórcę bajki zwierzęcej, czyli takiej, w której bohaterami są zwierzęta, oraz moralizującej i satyrycznej. Z początku bajki nie były uznawane za typowe utwory dla dzieci, lecz dla dorosłych. W swoich bajkach wyśmiewał ludzi, ukazując ich pod postaciami zwierząt. Z pozoru zabawne, bajki Ezopa zawierały gorzką prawdę i głęboką mądrość. Nie dochował się oryginalny zbiór jego utworów ani ich adaptacja dokonana przez Demetriusza z Faleronu (IV/III w. p.n.e.). Znane są przede wszystkim z przeróbek wierszowanych Fedrusa i Babriosa.

Sofokles:

Wielki tragik grecki, jeden z grona trzech najsłynniejszych tragików. Sofoklesa uznano za mistrza techniki oraz formy klasycznej. Już za życia cieszył się niezwykłym szacunkiem obywateli, który wzrósł jeszcze po jego śmierci. Sofokles urodził się w roku 496 w Kolonie koło Aten. Już od najmłodszych lat prowadził aktywne życie publiczne: był skarbnikiem ateńskiego imperium, dyplomatą, dowódcą armii ateńskiej (dwukrotnie). W wieku lat 80-ciu (tj. w roku 413 przed naszą erą) został mianowany komisarzem specjalnym, a jego celem miało być zbadanie przyczyn klęski militarnej miasta na Sycylii. Sofokles był również kapłanem świeckim w kulcie lokalnego bóstwa. Założył również towarzystwo literackie. Jego przydomek - "Pszczoła" - wynikał z jego "miodopłynnej" mowy, co było wielkim ukłonem skierowanym w stronę poety przez Ateńczyków. Uznaje się, że to Sofokles wprowadził na scenę w teatrze greckim trzeciego aktora. Tematyka jego tragedii zaczerpnięta jest z mitologii, największą uwagę zwraca jednak Sofokles na przeżycia i odczucia bohaterów. Centralną osią jego sztuk są konflikty bohaterów, poprzez cierpienie dochodzących do prawdy.

Twórczość Sofoklesa:

Do jego najsłynniejszych dzieł należą:

- Ajas

- Antygona

- Trachinki

- Król Edyp

- Elektra

- Filoktet

- Edyp w Kolonie.

Eurypides:

Eurypides uważany jest za reformatora teatru greckiego. To on dążył, według niektórych badaczy, do całkowitego usunięcia chóru z tragedii greckiej, uczynił to jednak tylko częściowo - ograniczył jego rolę. Wprowadził do użytku wymyślne maszyny sceniczne - za ich pomocą aktor, który grał boga bądź jakąś inną postać, zamiast normalnie wejść, mógł na scenę "sfrunąć". Eurypides w swoich utworach postulował wiele reform społecznych - dążył do zniesienia nierówności społecznej, przede wszystkim kobiet i mężczyzn oraz niewolników i ludzi wolnych (dlatego do swoich sztuk wprowadził bohaterów różnego pochodzenia), był pacyfistą. Zakwestionował również boskie pochodzenie państwa i jego praw, które uważał za podległe prawom boskim.

Eurypides, tak jak i Sofokles, sięgał w swoich utworach do mitologii - wybierał jednak mity mniej popularne i opracowywał je w oryginalny sposób, wiążąc z aktualną tematyką polityczną i społeczną. Zachowanie bogów porównywał do zachowań ludzi - i wykazywał podobieństwa. Można go nazwać mistrzem komplikowania sytuacji - uwielbiał bowiem zawikłane problemy. Eurypides swoimi utworami łatwo wywoływał w widzach katharsis - uczucie oczyszczenia poprzez litość i trwogę.

Eurypides uznawany za najbardziej postępowego wśród tragików greckich, nie był doceniany przez jemu współczesnych. Gdy miał około 70 lat, przeniósł się z Aten do Macedonii, na dwór króla Archelaosa. Po dwóch latach zmarł.

Twórczość Eurypidesa:

Eurypides napisał około 80 tragedii. Najbardziej znane to:

-Alkestis

- Bachantki

- Błagalnice

- Elektra

- Helena

- Herakles

- Heraklidzi

- Hippolit

- Medea

- Trojaki

- Cyklop (dramat satyrowy).

Teatr grecki, pochodzenie

Starożytny dramat grecki wywodzi się ze świąt organizowanych ku czci Dionizosa - boga urodzajów i winnej latorośli. Podczas uroczystości na cześć boga śpiewano pieśni, zwane dytyrambami i tańczono. Wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, aby przypominać towarzyszy dionizyjskiego pochodu - sylenów i satyrów. Dlatego właśnie chóry Dionizosa, śpiewające pieśni pod przewodnictwem kierownika chóru (koryfeusza), zostały nazwane chórami koźlimi, a ich pieśń - pieśnią kozła, czyli tragedią (od tragos - kozioł, ode - pieśń).

Święta Dionizosa obchodzono kilka razy do roku, do najbardziej znanych należały tzw. Dionizje Małe (Wiejskie) i Dionizje Wielkie (Miejskie), odprawiane w Atenach. Tragedia antyczna wywodzi się z Dionizji Wielkich. Pieśni chóralne na cześć Dionizosa przechodziły stopniową ewolucję, aż w końcu przybrały formę znaną nam dzisiaj jako tragedia grecka.

Za wynalazcę tragedii uważa się Tespisa. Wyćwiczył on swoje chóry w śpiewaniu i woził je od wioski do wioski. Nowością było to, że do tańca i śpiewu wprowadził „opowiadacza” (zwanego po grecku hypokrites), który stał się pierwszym aktorem, prowadzącym dialog z chórem. Aktor ten zmieniał kostium i maskę i wracał na scenę, przybierając różne role.

Dalszym etapem w rozwoju tragedii było zrezygnowanie z przedstawiania losów jedynie Dionizosa, a sięgnięcie także do innych mitów. Spowodowało to rezygnację z chóru satyrów na rzecz chóru złożonego z innych osób - zależnie od tematyki tragedii.

Dalszy rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczenia roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę. Coraz mniej się na scenie śpiewało, a coraz więcej odgrywało. Istotnym wydarzeniem w tym rozwoju było wprowadzenie przez Ajschylosa na scenę drugiego aktora; stwarzało to znacznie większe możliwości dramatyczne. Trzeciego aktora wprowadził Sofokles, i na tym liczba aktorów na scenie greckiego teatru się ograniczyła.

Wygląd teatru greckiego

Pierwsze greckie teatry znajdowały się pod gołym niebem, przeznaczone były dla dużej widowni. Budowano je wykorzystując warunki naturalne, na zboczach gór. Teatry były budowane z kamienia. Widownię dzielono na sektory, co ułatwiało przemieszczanie się publiczności. Miejsce dla widowni nosiło nazwę theatronu. Skene (drewniany barak wzniesiony z inicjatywy Ajschylosa, ok. 465 p.n.e. na stycznej orchestry, po stronie przeciwległej do theatronu, jako przebieralnia dla aktorów; jego frontową ścianę -wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (pałac, świątynia) i zaopatrzono w troje drzwi, którymi aktorzy wchodzili na proskenion, odpowiednik dzisiejszej sceny) znajdowała się na podwyższeniu, by wszyscy oglądający przedstawienie mogli widzieć rozgrywającą się akcję. Poniżej sceny znajdowała się orchestra, na której przebywał chór. Po bokach znajdowały się wyjścia i wejścia na orchestrę - parodos. Pod sceną znajdowało się proskenium - miejsce na garderobę i kulisy. W teatrze panowała wspaniała akustyka - ludzie w ostatnich rzędach słyszeli wszystko, co działo się na scenie. Aby mogli także wszystko widzieć, aktorzy ubierali się w charakterystyczny sposób - przywdziewali jaskrawe szaty i buty na koturnach, by byli bardziej widoczni. Kostiumy były długie, do ziemi, by zakrywały buty. Każda postać miała swoją maskę i perukę. Maska tragiczna lub komiczna określała charakter bohatera, pełniła też funkcję rezonatora. Peruki też miały swoje znaczenie: jasna to postać pozytywna, ciemna - negatywna, ruda - zdrajca, siwa - starzec. Tekst tragedii bądź komedii był śpiewany lub śpiewnie recytowany, chóry śpiewały i tańczyły. Chór był złożony z dwunastu, piętnastu osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, role kobiece odgrywali młodzi chłopcy przed mutacją. Badacze do dziś spierają się, czy kobiety mogły w ogóle oglądać przedstawienia teatralne.

Mitologia

Archetyp- wywodzi się z greckiego słowa "archetypon", które oznacza pierwowzór, a zatem archetyp to pierwowzór danego działania; prastary symbol znajdujący się w podświadomości ludzkiej, jest on wytworem wynikającym z doświadczeń człowieka, wyróżniamy na przykład archetyp matki, ojca, raju i tym podobne. Archetypy pojawiają się w snach, mitach oraz w licznych wierzeniach religijnych.

Przykłady archetypów:

Mit o Prometeuszu - czyn Prometeusza to symbol ofiary złożonej na ołtarzu ludzkim, symbol bezinteresownej pomocy i szlachetności serca.

Prometeusz - archetyp społecznika poświęcającego własne życie dla ogółu ludzkości.

Odys - archetyp tułacza, obieżyświata, wiecznego wędrownika.

Dedal - archetyp człowieka rozsądnego, czynnie wykorzystującego swoje zdolności intelektualne

Ikar - archetyp nierealnego marzyciela, pragnącego dokonać rzeczy nierealnych, niedostępnych zwykłym ludziom, Ikar to również symbol nieposłuszeństwa wobec rad starszych oraz człowieka łaknącego świata

Mit o Narcyzie - archetyp miłości bez wzajemności, a także archetyp miłości własnej, człowiek dążący do osiągnięcia ideału.

Edyp - ofiara niepomyślnego losu

Niobe, Demeter - żal, depresja.

Tantal - zadzieranie nosa, wieczny głód oraz pragnienie.

Afrodyta - archetyp piękna.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce - archetyp miłości do grobowej deski, miłości w radości i w smutku, a także symbol wierności w małżeństwie.

Mit o Nike - archetyp odniesionego zwycięstwa.

Mit o Erosie i Psyche - archetyp namiętnej i zmysłowej miłości.

Mit o labiryncie - archetyp nierozwiązanej zagadki oraz zamętu ludzkich myśli, archetyp intelektu oraz ludzkiej egzystencji.

Mit o Heraklesie - archetyp współczesnego szefa oraz batmana, to wzór odważnego i zuchwałego bohatera, który jest gotowy zmierzyć się z każdym problemem, który pojawi się na jego drodze, jego działalność polega na czynieniu dobrych uczynków.

Mit o Syzyfie- archetyp sprytu, chytrości oraz przebiegłości, dwa razy zdołał wymknąć się bogowi śmierci, za co został on okrutnie ukarany, do historii literatury przeszedł Syzyf jako archetyp bezsensownej i nigdy niekończącej się pracy.

Topos- wielokrotnie występujący w literaturze oraz sztuce motyw albo temat, topos to również charakterystyczny sposób obrazowania.

Przykłady toposów:

Arkadia- topos Raju, wysp szczęśliwych

Itaka- topos utraconej ojczyzny, utraconego domu.

Puszka Pandory - źródło kłopotów oraz nieszczęść.

Demeter (ziemia, ziarno)- topos życia umierającego, a następnie budzącego się do życia na nowo.

Koń Trojański- topos sprytu i przebiegłości.

Eros (serce przebite strzałą)- topos gorącego uczucia.

Morze- topos intuicji.

Poeci rzymscy:

Wergiliusz

Publius Vergilius Maro (ur. 15 października 70 p.n.e., zm. 21 września 19 p.n.e.) - poeta rzymski epoki augustiańskiej, autor Eneidy - eposu narodowego Rzymian.

• Bukoliki (Eclogae lub Bucolica) - zbiór idylli wzorowanych na Sielankach Teokryta dostosowanych do realiów Italii, napisane między 42 a 37 p.n.e.

• Georgiki (Georgica) - poemat dydaktyczny sławiący życie wiejskie

• Eneida (Aeneis) - rzymski epos heroiczny opowiadający dzieje przodka Rzymian, Eneasza, napisany 37-19 p.n.e.

Pod nazwiskiem Wergiliusza starożytność przekazała też zbiór niewielkich utworów, tzw. Appendix Vergiliana. Według starożytnych komentatorów są to młodzieńcze utwory Wergiliusza, jednak autorstwo poszczególnych z nich jest sporne.

Horacy

Quintus Horatius Flaccus (ur. 8 grudnia 65 p.n.e. w Wenuzji, zm. 27 listopada 8 p.n.e.) - rzymski poeta liryczny.

Twórczość Horacego, która przetrwała do naszych czasów to:

• Epody (Epodes, 41-30 p.n.e.) krótkie utwory o treści politycznej; napisał je pod wrażeniem wojny peruzyńskiej - groza wojen domowych wyraża się radą dla Rzymian, by idąc za przykładem Fokejczyków opuścili Rzym i wywędrowali na Wyspy Szczęśliwe - gdzieś poza Słupy Herkulesa.

• "Satyry" (Sermones, 40-30 p.n.e.) ośmieszające wady i słabości ludzkie, nie krytykuje w nich jednostek wybitniejszych, nie jest surowym sędzią lecz „śmiejąc się mówi prawdę”

• "Pieśni" (Carmina, znane także jako "Ody" - Odes) to największe osiągnięcie Horacego o bardzo bogatej tematyce - utwory religijne, biesiadne, wiersze do przyjaciół, wiersze do kochanek, motywy klasyczne i hellenistyczne, refleksje na temat śmierci i wybuchy radości życia; posiadały doskonałą konstrukcję metryczną

• "Listy" (Epistulae) zawierają dużo pierwiastków filozoficznych, poruszają także problemy z zakresu poetyki, zwłaszcza listy z 2 księgi: "List do Pizonów" znany również jako Sztuka poetycka ("Ars poetica")

Twórczość Horacego uważana jest za szczytowe osiągnięcie klasycyzmu epoki Augusta i wywarła ona znaczący wpływ na poezję europejską.

Owidiusz, Publius Ovidius Naso (43 p.n.e. - 17 lub 18 n.e.), jeden z najwybitniejszych elegików rzymskich, najbardziej utalentowany poeta epoki Augusta, należący do młodszego pokolenia twórców augustowskich. Syn bogatego ekwity z Sulmony (środkowa Italia). Zrezygnował z kariery urzędniczej i poświęcił się pisarstwu. Znajomy Horacego, przyjaciel Propercjusza. Najbardziej znany z utworów o tematyce miłosnej: Ars amatoria (Sztuka kochania), Amores - Pieśni miłosne, a także poematu epickiego "Metamorfozy".

Biblia, kultura Jerozolimy

Psalm (gr. ψαλμός psalmós, pochodzi od psallein i oznacza śpiew przy akompaniamencie instrumentu strunowego zwanego psalterion) - liryczny utwór modlitewny, rodzaj pieśni religijnej, o podniosłym charakterze, którego adresatem jest zazwyczaj Bóg, rzadziej człowiek. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy: dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, żałobne. Biblia obejmuje 150 psalmów o podwójnej numeracji hebrajskiej i grecko-łacińskiej. Tradycja przypisywała Dawidowi autorstwo wszystkich psalmów lub tylko 73, przy których był podpisany.

Przypowieść (parabola) - gatunek literatury moralistyczno-dydaktycznej, którego cechy formalne (schematyzm fabuły, uproszczona konstrukcja postaci, obiektywny narrator, selekcja realiów) służą właściwemu odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia przedstawionego świata, przekazaniu prawdy moralnej. Posługuje się narracją, w której postacie i zdarzenia pełnią rolę nosicieli i zarazem przykładów prawd uniwersalnych.

Fabuła ulega zwykle schematyzacji, realia zaś występują w postaci zredukowanej. Interpretacja przypowieści wymaga sięgnięcia do znaczeń alegorycznych lub symbolicznych. Przypowieść była szczególnie rozpowszechniona w literaturze religijnej Dalekiego i Bliskiego Wschodu. Wiele znanych przypowieści znajduje się w Biblii, np. przypowieść o synu marnotrawnym.

Pieśń nad pieśniami [PnP lub Pnp], Pieśń Salomona, (hebr. שיר השירים Szir Haszirim, gr. Ἆισμα ᾀσμάτων Asma asmaton, łac. Canticum Canticorum) - jedna z ksiąg dydaktycznych (mądrościowych) Starego Testamentu. Utwór o charakterze miłosnym, najczęściej interpretowany alegorycznie.

Pieśń nad pieśniami uznawana jest za jedną z najbardziej niezwykłych ksiąg w kanonie biblijnym, gdyż nie ma w niej niemal żadnej wzmianki o Bogu^[1], o narodzie wybranym, ani w ogóle o religii. Odczytywana dosłownie jest ona po prostu lirycznym poematem miłosnym, a konkretnie dialogiem dwojga bohaterów, którzy są nam znani jako Oblubieniec i Oblubienica. Istnieją różne interpretacje księgi.

Interpretacja alegoryczna: Wraz z rozwojem analizy Biblii zaczęły pojawiać się teorie, że jest to metaforyczne przedstawienie miłości Boga do narodu żydowskiego oraz o powrocie do łask ukazanego pod postacią Oblubienicy narodu wybranego po wielu latach niewierności wobec Boga - ukazanego pod postacią Oblubieńca (patrz podobieństwa w Ps 45). Często Pieśń nad pieśniami uznawana jest także za metaforyczne przedstawienie doskonalszej formy myśli teologicznej proroków: Ozeasza, Jeremiasza, Ezechiela, Deutero-Izajasza.

Chrześcijańska interpretacja utworu uznaje wielopłaszczyznowość Pieśni nad pieśniami i jej istotne znaczenia w odniesieniu zarówno do treści Starego jak i do Nowego Testamentu. Szczególnie często interpretowana jest oblubieńcza miłość w relacjach:

• Bóg - Izrael lub Mesjasz - Izrael

• Chrystus - Kościół Nowego Testamentu

• ogólniej: Bóg (Chrystus) - ludzkość odkupiona i powołana do zjednoczenia się z Nim w miłości

• Chrystus (oblubieniec) - każdy członek Kościoła (Oblubienica)

• Bóg - Najświętsza Maria Panna.

Apokryf (gr. ἀπόκρυφος, ápókryphos - ukryty, tajemny) - określenie używane obecnie głównie w kontekście ksiąg o zabarwieniu religijnym z okresu przełomu naszej ery, które Kościół katolicki uważa za nienatchnione, w szczególności to księgi niewchodzące w skład Biblii.

Określenie używane w starożytności niechrześcijańskiej w stosunku do tekstu religijnego lub filozoficznego w hellenistycznych religiach misteryjnych oraz systemach filozoficznych o charakterze hermetycznym. Apokryfy były szeroko rozpowszechnione aż do schyłku starożytności na terenie cesarstwa rzymskiego, szczególnie w jego wschodniej części w postaci nurtu religijnego zwanego gnostycyzmem. Jednakże w tym ostatnim przypadku zagadnienie związane z apokryfami łączy się już z chrześcijaństwem, co wynika z charakteru samego gnostycyzmu. W tym kontekście termin "apokryf" w kręgach filozoficzno-religijnych oznaczał, że do poszczególnych ksiąg mają dostęp tylko osoby wtajemniczone, posiadające określoną wiedzę (gnosis), niedostępną dla profanów. W Kościołach protestanckich księgi te są określane jako pseudoepigrafy.

---