STAROŻYTNOŚĆ - od IX w. p.n.e. (przyjęcie pisma w Grecji) do V w. n.e.
GRECJA
PERIODYZACJA (podział na okresy): VIII w. p.n.e. - wiek EPIKI; VII-VI w. p.n.e. - epoka LIRYKI; V w. p.n.e. - wiek DRAMATU; IV w. p.n.e. - wiek FILOZOFÓW; III w. p.n.e. - epoka EPIGRAMATU
ZŁOTY WIEK - Ateny, V i IV w. p.n.e. - wspaniała dawna epoka, rozkwit kultury, sztuki, literatury, filozofii, demokracja ateńska; przenośnie: wspaniały etap, który ludzkość utraciła i do którego dąży, o którym marzy
MITY - opowieści, które wyrażają i systematyzują wierzenia danej społeczności, opowiadają o początkach istnienia świata, powstawaniu bogów i ludzi, wyrażają emocje itd.
FUNKCJE
POZNAWCZE - ludzie wyjaśniali niezrozumiałe zjawiska przyrody (burza, pory roku)
ŚWIATOPOGLĄDOWE - podstawa wierzeń religijnych
SAKRALNE - przedstawianie wzorców obrzędów, nakazywanie, jak czcić bogów
RODZAJE
TEOGONICZNE - o powstawaniu bogów (mit o narodzeniu Ateny)
KOSMOGENICZNE - o powstawaniu świata (o powstaniu świata)
ANTROPOGENICZNE - o powstawaniu człowieka
GEALOGICZNE - o historii rodów (mit rodu Labdakidów)
WAŻNE MITY
Prometeusz - poświęcenie dla ludzkości, stworzył człowieka, nauczył go wszystkiego, dał mu ogień skradziony bogom
Dedal i Ikar - Dedal był wynalazcą, jego syn Ikar leciał na skrzydłach przylepionych woskiem zbyt blisko słońca i spadł
Syzyf - skazany na wieczne wtaczanie głazu, który przy samym szczycie znów spadał
Kora i Demeter - wyjaśnienie istnienia pór roku
mit rodu Labdakidów (Edyp, Antygona)
HOMER - twórca starożytnych eposów Iliady i Odysei (istnienie H. i autorstwo eposów podważane - tzw. kwestia homerycka)
EPOS - epicki utwór wierszowany ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności
CECHY STAROŻ. EPOSU: inwokacja; świat bogów i ludzi; narrator obiektywny, wszechstronny; styl podniosły, patetyczny; szczegółowy, realistyczny opis; opisy scen batalistycznych; porównania homeryckie; epizodyczność akcji; pisany heksametrem (6 stóp metrycznych)
ILIADA - epos o wojnie i czynach bohaterskich:
jabłko niezgody
wojna trojańska
spór Achillesa z Agamemnonem o Bryzeidę
Hektor zabija przyjaciela Achillesa - Patroklosa
pojedynek Achillesa z Hektorem; zwycięża Achilles
bogowie pomagają ludziom
ODYSEJA - tułaczka Odyseusza spod Troi do Itaki, ojczyzny
Odyseusz - najsłynniejszy wódz wojny trojańskiej; przebiegły, odważny; wymyślił konia trojańskiego
przeżywa wiele przygód (pokonał cyklopa, przetrwał śpiew syren, wędrował po Hadesie…)
żona Penelopa wiernie czeka
BOGOWIE JAK LUDZIE, LUDZIE JAK BOGOWIE - bogowie mają cechy ludzkie, pod względem etycznym nie przewyższają ludzi (zazdrość, intrygi, przekupność, zemsta, miłość, nienawiść); ludzie czasem obdarzeni boskimi właściwościami (np. herosi)
LIRYKA (nazwa od liry, poezja liryczna wywodzi się z muzyki), rodzaj literacki; utwory liryczne w formie wierszowanej wyrażają uczucia, a nie opis
TYRTAJOS (VII w. p.n.e.) - poezja tyrtejska - poezja czynu, zagrzewa do walki, patriotyczna, opiewa bohaterstwo
SAFONA z Lesbos (VII/VI w. p.n.e.) - wiersze o miłości
ANAKREONT (VI w. p.n.e.) - krótkie utwory poetyckie sławiące uroki życia - anakreontyki
SYMONIDES (VI/V w. p.n.e.) - propagujący filozofię Epikura
DRAMAT - rodzaj literacki, wywodzi się ze świąt Dionizosa (obrzędów, procesji, dytyrambów)
Dionizje Małe komedia (kończy się dobrze); Dionizje Wielkie tragedia (kończy się źle)
TESPIS - wprowadzenie pierwszego aktora; pierwszy znany autor dramat.
AJSCHYLOS - wprowadził 2 aktorów; utwór - Oresteja
SOFOKLES - wprowadzenie 3. aktora; utw.: Antygona, Król Edyp
EURYPIDES - utw.: Elektra, Fedra, Medea
BUDOWA TRAGEDII - zapowiedź, wejście chóru, wydarzenia przeplatane komentarzami chóru, wyjście chóru
REGUŁY tragedii: zasada 3 jedności (czasu, miejsca, akcji), konflikt tragiczny, nie więcej niż 3 aktorów na scenie, sami mężczyźni, maski, peruki, buty na koturnach
IRONIA TRAGICZNA - nieszczęśliwe zbłądzenie bohatera - zderzenie rzeczywistej sytuacji bohatera z tym, co wie on na własny temat
KATHARSIS - oczyszczenie - funkcja oczyszczająca tragedii (wg Arystotelesa); wstrząs uczuciowy, oczyszczenie duszy widza z win, wyzwolenie; widz przeżywa litość i trwogę
FATUM - los, przeznaczenie decydujące o dziejach bohaterów; życie jest z góry zaplanowane (fatalizm)
ANTYGONA - musi ona dokonać wyboru: czy podporządkować się prawu boskiemu i obowiązkom wobec brata i pochować go należycie, czy być wierną prawu ludzkiemu - Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę; Antygona przeciwstawia się Kreonowi; Kreon musi wybierać między sumieniem a utrzymaniem autorytetu władcy; wybiera dobro społeczne, okazuje się silnym władcą, ale lekceważy prawo religijne, boski nakaz; tragedia uniwersalna - aktualny problem: prawo boskie a ludzkie itp.
FILOZOFIA
TALES z Miletu - pierwszy filozof
SOKRATES - „jedno wiem, że nic nie wiem”; mistrz dyskusji
PLATON - idee i cienie idei; system idealistyczny - idea to istota bytu; jaskinia platońska (w jaskini siedzą ludzie związani łańcuchami, widzą tylko zdeformowane cienie, a nie prawdziwych ludzi i przedmioty - dostrzegamy tylko cienie idei, świat względny, wartość prawdziwą stanowią idee
ARYSTOTELES - badał powszechne prawa bytu; autor Poetyki - dzieła o tworzeniu literatury
ZENON z Kition - STOICYZM: powaga, rozum, spokój, trzeźwość umysłu
EPIKUR - EPIKUREIZM - pochwała życia na ziemi, niewiara w siły pozaziemskie, korzystać z życia, unikanie cierpienia (jeszcze nie hedonizm, mniej skrajny)
DEMOKRYT z Abdery - system materialistyczny - świat to materia zbudowana z atomów
EPIGRAMAT - wywodzi się z napisów na pomnikach lub grobach; zwięzły utwór poetycki, wyraża prawdy moralne, filozoficzne, psychologiczne, dowcipny, zakończony puentą; źródło - Antologia Palatyńska (3700 epigramatów); twórcy: Kallimach, Teokryt
W DZISIEJSZYM JĘZYKU - pięta Achillesa, puszka Pandory, syzyfowa praca, męki Tantala, koń trojański, nić Ariadny, stajnie Augiasza, paniczny strach, węzeł gordyjski
KLASYCYZM - twórczość starożytnych artystów, także późniejsze prądy artystyczne odwołujące się do antyku (łac. classicus `wzorowy, doskonały, pierwszorzędny')
AKTUALNE POSTAWY I UCZUCIA: miłość (macierzyńska, siostrzana, kobiety i mężczyzny), dążenie do osiągnięcia ideału, poświęcanie się, podstęp, patriotyzm, zazdrość, wierność małżeńska, walka o władzę
Nawiązania do antyku, np. Jarosław Iwaszkiewicz - opowiadanie Ikar, Leopold Staff - wiersz Odys
SZTUKA
Style: 1) geometryczny; 2) orientalizujący; 3) archaiczny (dorycki i joński; styl mokrych szat; okres hellenizmu; okres rzymski) - rzeźba oddająca ruch, monumentalne malarstwo ścienne, akty, freski, mozaiki; twórcy: Fidiasz, Poliktet (kanon postaci ludzkiej), Lizyp
RZYM
PERIODYZACJA: III/II w. p.n.e. - początek POEZJI; I w. p.n.e. - WERGILIUSZ (np. Eneida), HORACY; I w. n.e. - OWIDIUSZ (np. Metamorfozy, Sztuka kochania), SENEKA, TACYT; II w. n.e. - MAREK AURELIUSZ (pisma filozoficzne); III-V w. n.e. - rozwój i ekspansja KULTURY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
HORACY
FILOZOFIA UMIARU; złoty środek: carpe diem (epikureizm) + okazywanie w nieszczęściu równowagi ducha, spokoju (stoicyzm)
exegi monumentum; non omnis moriar - człowiek śmiertelny, ale nieśmiertelny dzięki swym dziełom
pieśni (carmina) - liryka patriotyczna, refleksyjna, biesiadna i autotematyczna (o poezji); liryka inwokacyjna (w 2. os.; zwracanie się do kogoś) i liryka wyznania (w 1. os.; wyznawanie swoich uczuć)
SZTUKA - rzeźba: wilczyca kapitolińska, posąg Aulusa Metellusa; sarkofag cesarza Balbinusa
BIBLIA
Biblia - święta księga społeczeństw chrześcijańskich, Stary Testament - także judaizmu. Jest świętością, autorytetem religijnym, źródłem kultury moralnej, wzorcem postępowania, kodeksem. Nazwa - dosł. oznacza księgi.
PODZIAŁ:
Stary Testament: Prawo, Prorocy, Pisma (psalmy, pieśni, dzieła filozoficzne i historyczne)
Nowy Testament - dzieła hist. (ewangelie, Dzieje Apostolskie), księgi dydaktyczne (listy), Proroctwo (Objawienie)
Ważne POSTACIE: Adam i Ewa, Kain, żona Lota, Noe, Abraham, Izaak, Mojżesz, Dawid, Salomon, Hiob, Jezus, apostołowie, Judasz, ewangeliści
WYRAZY I WYRAŻENIA o pochodzeniu biblijnym: jabłko Adama, Kainowe znamię, żona Lota, arka Noego, Sodoma i Gomora, wieża Babel, krzak gorejący, patriarcha, manna z nieba, miska soczewicy, hiobowe wieści, Armagedon, jeźdźcy Apokalipsy
KSIĘGA KOHELETA (Kaznodziei) - marność nad marnościami
PSALMY - błagalne, pochwalne, dziękczynne, patriotyczno-religijne, królewskie, mądrościowe; człowiek - istota silna, bo stworzona przez Boga, ale zależna od swego Stwórcy i zdająca się na Niego
PRZYPOWIEŚĆ - utwór narracyjny, w którym treść nie jest ważna ze względu na nią samą, lecz jako uniwersalny przykład
APOKALIPSA - proroctwo, zapowiedź przyszłych losów; groźby i przestrogi, ale też pocieszenie
Przekłady Biblii: Septuaginta (przekład „siedemdziesięciu”, na grecki), Wulgata (na j. łac.); od reformacji - w j. narodowych. Polskie: Biblia królowej Zofii, Biblia Leopolity, B. Jakuba Wujka; B. brzeska (kalwińska), B. nieświeska (ariańsko-socyniańska), B. gdańska (luterańska); w 1965 B. Tysiąclecia
Biblia - dzieło wielogatunkowe (psalmy, pieśni, przypowieści, saga rodu, epos, poemat, nowela, dialogi filozoficzne, hymny, modlitwy, dialogi i in.)
NAWIĄZANIA do Biblii: Bogurodzica; J. Kochanowski, Pieśni, Psalmy; Piotr Skarga, Kazania; Daniel Naborowski, Krótkość żywota; Franciszek Karpiński, kolędy; A. Mickiewicz, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego; Dziady; Jan Kasprowicz, Hymny…
2