Marek Podgórny

Ćwiczenia 2009/2010

Andragogika

TEORIA MALCOLMA S. KNOWLESA

Wczesne zrozumienie przez Malcolma znaczenia uczenia się dorosłych dało innym uczonym wgląd w tą dziedzinę a związane z nią zawody wprowadziło w nowe tysiąclecie

Dwa nurty badań 

 a) Nurt naukowy:

• Zapoczątkowany przez Edwarda L. Thorndike'a, (publikacja Adult Learning, rok 1928)

• Dążenie do odkrycia nowej wiedzy przez precyzyjne, często eksperymentalne badania

• Badacz interesował się zdolnościami do uczenia się

• Ukazywały się kolejne pozycje wzbogacające owy nurt również innych badaczy (Herberta Sorensona, Adult abilities, Zdolności dorosłych.) 

b) Nurt artystyczny:

• Odkrywanie nowej wiedzy poprzez intuicję i analizę doświadczeń

• Interesowano się w jaki sposób uczą się dorośli;

• Początek badaniom dała publikacja Eduarda C. Lindemana Znaczenie edukacji dorosłych, 1926 rok;

• Lindeman był kontynuatorem filozofii Johna Deweya

• Lindeman położył fundamenty pod usystematyzowaną teorię uczenia się dorosłych

• Powyższy nurt badań zaznaczył swoją obecność na łamach kwartalnika „Journal of Adult Education” w latach 1929 - 1941; 
   

Kluczowe założenia Lindemana dotyczące dorosłych uczniów: 

• Dorośli mają motywację do uczenia się wówczas, gdy mają potrzeby i zainteresowania, które uczenie się jest w stanie zaspokoić. Potrzeby i zainteresowania stanowią zatem odpowiedni punkt wyjścia do organizowania działań związanych z uczeniem się dorosłych

• Orientacja dorosłych na uczenie się koncentruje się na życiu, dlatego też odpowiednimi jednostkami dla organizowania uczenia się dorosłych są sytuacje życiowe a nie przedmioty

• Doświadczenie jest najbogatszym źródłem uczenia się dorosłych, dlatego też centralnym punktem metodyki edukacji dorosłych jest analiza doświadczenia

• Dorośli mają głęboką potrzebę kierowania sobą, zatem rolą nauczyciela jest raczej angażowanie się w proces wzajemnych dociekań ze swoimi uczniami aniżeli przekazywanie im swojej wiedzy i ocenianie ich stosowania się do własnego przekazu

• Indywidualne różnice między ludźmi pogłębiają się wraz z wiekiem. Edukacja dorosłych musi być zatem optymalnie skrojona pod względem różnic w stylach, czasie, miejscu i tempie uczenia się

 

Wkład ze strony nauk społecznych: 

a) Wkład psychologów klinicznych  

Psychologia kliniczna:

-         Psychoterapia miała największe znaczenie dla teorii uczenia się gdyż psychoterapeuci interesują się zwłaszcza reedukacją pracując zwykle z ludźmi dorosłymi

-         Psychologowie kliniczni określali siebie mianem „ psychologów trzeciej siły”  

• Zygmunt Freud (1856 - 1939) 

Odkrył wpływ nieświadomości na zachowanie. Podkreślał on zwierzęcą naturę człowieka, postrzegał ludzi jako zwierzęta dynamiczne na które działają siały biologiczne, dążeń celów, uświadamianych a także nieuświadamianych popędów, jak też wpływów środowiskowych.

• Carl Jung ( 1875 - 1961) 

- Wprowadził koncepcję mówiącą, że ludzka świadomość posiada cztery funkcje: doznanie, myśl, emocje i intuicję

- Stan równowagi wszystkich czterech funkcji stały się podwalinami dla koncepcji osobowości zrównoważonej i zrównoważonego programu nauczania 

• Erik Erikson (1902 - 1987) 

Opisał „osiem stadiów rozwoju człowieka”

1.      Oralno - sensoryczny - ufność - podstawowa nieufność;

2.      Analno - mięśniowy - wstyd - niepewność;

3.      Genitalno - lokomocyjny - inicjatywa - poczucie winy;

4.      Etap latencji - pracowitość - poczucie niższości;

5.      Dorastania i dojrzewania płciowego - tożsamość - pomieszanie tożsamości;

6.      młodego dorosłego - bliskość - izolacja;

7.      Dorosłego - twórczość - stagnacja;

8.      stadium ostatnie - integralność - rozpacz.

Trzy ostatnie stadia występują w okresie dorosłości i są podstawą rozumienia etapów rozwoju osobowości. 

• Abraham Maslow (1908 -1970)

-   Podkreślał rolę bezpieczeństwa. Posługuje się on terminem osób samorealizujących się.

• Carl Rogers (1902 - 1987) 

-  Iważa , że terapia jest procesem uczenia się Opracował skoncentrowane na uczeniu podejście do edukacji opierając się na pięciu „ podstawowych hipotezach”

b) Psychologia rozwojowa: 

- Pionierami byli Pressey i Kuhlen którzy opierali się na współczesnych im pracach uczonych

- Wiedza na temat zmian zachodzących wraz z wiekiem w toku życia min. Zdolności fizycznych, umysłowych, zainteresowania, postawy, wartości, twórczość, styl życia

    Blisko związaną z nią dziedziną jest gerontologia, która dostarcza wniosków badawczych dotyczących starzenia się i ich znaczenia dla uczenia się i nauczania.

 
c) Socjologia i psychologia społeczna:

- Dostarczają wiedzy na temat zachowania się grup i większych systemów społeczbych, również sił hamujących i ułatwiających uczenie się oraz nauczanie

-  Określją wpływy środowiskowe, takie jak kultura, rasa, cechy populacji i jej zawartość, na uczenie się. 
 

d) Filozofia: 

-  Koncentrowano się na celach towarzyszących edukacji dorosłych postrzeganej jako ruch społeczny.

-  Działania filozofa Kennetha Benne, przewodniczącego Związku na rzecz Edukacji Dorosłych Stanów Zjednoczonych (1956) wprowadził porządek do toczących się dyskusji na temat Filozofii Edukacji Dorosłych zwołując narodową konferencje pod tym tytułem w której uczestniczył 13 filozofów i edukatorów dorosłych. . poruszano takie problemy jak:

Jaki jest cel edukacji dorosłych? - po co edukacja dorosłych?

Jaki jest związek między treścią a metodą w kształceniu?

Czy zainteresowania i pragnienia jednostki powinny wyznaczać programy edukacji dorosłych, czy może to potrzeby społeczeństwa odgrywają rozstrzygającą rolę w tworzeniu programów edukacyjnych?

Jakie znaczenie dla planowania i wprowadzania w życie programów edukacji dorosłych mają różne teorie dotyczące wiedzy lub natury człowieka i społeczeństwa?

  

e) Wkład ze strony edukacji dorosłych: 

Większość uczonych związanych z edukacją dorosłych samą w sobie dokonywała prób zaadaptowania teorii na temat uczenia się dzieci do różnic w poziomie wśród dorosłych.

Kierunki rozwoju psychologii różnicowej potencjału dorosłych gdzie kluczowymi pojęciami są swoboda, poświęcenie, percepcja czasu, okres krytyczny, a także obraz samego siebie.

Na lepsze zrozumienie procesów uczenia się przez dorosłych przyczyniły się badania, min. Przez Cyril. O. Houl i Allen Tough.

Ich podejście opierało się na wywiadach grupy osób - ustawicznie kształcących się.  

• Badania Houl'a: 

-        Odkrycie motywów dla których dorośli angażują się w kształcenie ustawiczne

-        Wyjaśnienie w jaki sposób doroiśli się uczą

-         Pogrupował badanych w trzy grupy:

1.      Uczący się zorientowani na cel;

2.      Uczący się zorientowani na aktywność;

3.      Uczący się zorientowani na kształcenie;

• Badania A. Tougha:

-         Dotyczyły czego dorośli się uczą, z jakiego powodu;

-         Dotyczyły tego w jaki sposób się uczą i jaką pomoc otrzymują w trakcie uczenia się.

-         Interesował się motywacją dorosłych;

-         Twierdził że przyjemność i poczucie własnej wartości są najważniejszymi składnikami motywacji badanych.

-         Dorośli w czasie tworzenia projektów przechodzą fazy:

1.      Decyzja o rozpoczęciu

2.      Wybór planisty, może nim być sam uczący się, narzędzie/ przedmiot, osobisty konsultant ds. uczenia się lub grupa.

3.      Uczeń angażuje się w dzialania z wiązane z uczeniem się naszkicowane w toku procesu planowania. 

 
 KORZENIE ANDRAGOGIKI: koncepcja integratywna 

          W roku 1949 rozpoczęły się próby zebrania odizolowanych koncepcji i badań dotyczących uczenia się dorosłych. Pojawiało się dużo publikacji na ten temat, min. Knowelsa - „Informal adult education”. Były one jednak opisowymi ujęciami różnych koncepcji. Potrzebna była koncepcja integratywna i różnicująca.

 

Andragogika - koncepcja ujednoliconych ram teoretycznych dla uczenia się dorosłych.  
 

-  Pojęcie wprowadzone przez niemieckiego nauczyciela uczącego w szkole podstawowej Alexandra Kappa w 1833 roku

-  Johan Friedrich Herbart sprzeciwił się temu pojęciu oraz jego stosowaniu, słowo zapomniano na prawie 100 lat

-  W roku 1921 słowo zostało znów użyte przez Eugena Rosenstocka, niemieckiego uczonego zajmującego się naukami społecznymi

-  Pojęcie andaragogika, zostało również poruszone przez psychiatrę szwajcarskiego Heinricha Hanselmanna, wydana została książka „Andragogika:natura, możliwości i ograniczenia edukacji dorosłych”, wydanej w roku 1951

-  W 1956 roku została wydana kolejna publikacja o tej samej tematyce „Wprowadzenie do andragogiki: podstawowe zagadnienia edukacji dorosłych

-  Pojęcia andragogika zaczęli używać kolejni edukatorzy, uczeni

-  Proponowano doktoryzowanie się andragogogom

-  Powstawały katedry nauk pedagogicznych i andragogicznych

-  Została wprowadzona koncepcja w roku 1967 przez słowiańskiego edukatora ludzi dorosłych Dusan Savicevic

-  W roku 1968 Knowles napisał artykuł - „Androgogika, nie pedagogika”

-  Zaczęto interesować się teorią andragogiki i jej znaczeniem dla praktyki, opisywano ją w publikacjach

-  Stosowanie teorii andragogicznej ma wpływ na zmianę sposobu w jaki organizowana jest i prowadzona edukacja dorosłych, w jaki szkoli się nauczycieli osób dorosłych, jak również pomaga się dorosłym w uczeniu się

-  Koncepcje wywodzące się z andragogiki zaczynają wywierać wpływ na teorię i praktykę edukacji na poziomie podstawowym, średnim, akademickim dostarcza opisów różnorodnych programów opartych na modelu andragogicznym

  

ANDRAGOGICZNA TEORIA UCZENIA SIĘ DOROSŁYCH 

Andragogiczna teoria uczenia się dorosłych pokazuje, że wysiłki zmierzające do formułowania teorii, biorącej to co wiemy z doświadczenia, i badania na temat cech charakterystycznych dorosłych uczniów, trwają już od ponad pięciu dekad. Nieformalna edukacja dorosłych - Knowles, 1950, sortowała idee wokół przekonania, iż dorośli lepiej uczą się w nieformalnych, wygodnych i niewzbudzających podejrzeń okolicznościach. W Bostonie jugosłowiański edukator dorosłych zaproponował uczestnikom pojecie ,, andragogiki''. Oznaczało, ono sztukę i naukę pomagania dorosłym w uczeniu się i było podobno antytezą modelu pedagogicznego. Pojawiło się stwierdzenie: andragogika kontra pedagogika. Stąd, trzeba wyjaśnić najpierw znaczenie pojęcia ,,pedagogika'' a potem zająć się trzeba rozwinięciem i znaczeniem pojęcia ,,andragogika''.

 

Pedagogika jako nauka, która była przed andragogiką oznaczała sztukę i naukę nauczania dzieci. Wyraz ,,pedagogika'' pochodzi od greckiego słowa paid - dziecko i agogos - przewodnik. W szkołach świeckich, które powstały w wiekach późniejszych, a także w szkołach publicznych model pedagogiczny był jednym, istniejącym modelem edukacyjnym. Model ten jest zbiorem przekonań i przypisuje on nauczycielowi pełną odpowiedzialność za podejmowanie decyzji, związanych z tym, czego jednostka będzie się uczyć, w jaki sposób i czy już się tego nauczyła. Ta edukacja kierowana przez nauczyciela, polega na tym, że to uczeń musi posłusznie wykonywać polecenia nauczyciela.

 

Opiera się ona na następujących założeniach, które dotyczą osób podejmujących naukę: 

• Potrzeba wiedzy . Uczący uczą się tylko po to, by zaliczyć i uzyskać promocję. Nie interesuje ich, w jaki sposób, i po co się uczą i jak ich wiedza przełoży się na ich życie.

• Obraz samego siebie posiadany przez uczącego się . Jest to obraz uczącego się posiadany przez nauczyciela, który jest obrazem zależnej, więc obraz samego siebie posiadany przez uczącego się jest również obrazem osobowości zależnej.

• Rola doświadczenia . Doświadczenie ucznia ma niewielką wartość jako zasób pomocny w uczeniu się. Doświadczeniem liczącym się jest to, które posiada nauczyciel, autor podręcznika. Techniki przekazywania wiedzy ( np. wykłady, materiały dane do przeczytania) są kręgosłupem metodologii pedagogicznej.

• Gotowość do uczenia się. Uczniowie są gotowi do uczenia się tego, co nauczyciel zada jako konieczne do zaliczenia i zdania egzaminu.

• Orientacja w uczeniu się. Uczniowie są zorientowani na przedmiot uczenia się; postrzegają uczenie się jako nabywanie wiedzy jako przedmiot - treść. Doświadczenia związane z uczeniem się są zorganizowane z logiką wiedzy przedmiot - treść.

• Motywacja. Uczniowie są zmotywowani do uczenia się przez zewnętrzne czynniki takie, jak: stopnie, nacisk rodziców, aprobata lub dezaprobata nauczyciela.

W miarę dorastania jednostek ich potrzeba i zdolność do samokierowania, do wykorzystywania własnych doświadczeń podczas uczenia się, do identyfikowania ich własnej gotowości do nauki rośnie od etapu niemowlęctwa do etapu szkolnego, a następnie wzrasta gwałtownie w okresie dojrzewania.

  Po pewnych zmianach przyszedł czas na andragogikę i zanim przejdzie się do opisu andragogicznych założeń na temat uczniów i samego uczenia się, warto przyjrzeć się temu, co myślimy kiedy mówimy ,,dorosły''. Z biologicznego punktu widzenia, dorośli stajemy się w momencie osiągnięcia wieku, w którym jesteśmy zdolni do rozmnażania. Według prawnej definicji dorośli stajemy się wtedy, gdy osiągamy wiek, w którym prawo zezwala nam głosować, otrzymać prawo jazdy, żenić się lub wychodzić za mąż. Zgodnie z naukami społecznymi, stajemy się dorośli, kiedy zaczynamy odgrywać dorosłe role społeczne, takie jak: pracownik w pełnym wymiarze godzin, małżonek, rodzic itp.

Definicja psychologiczna mówi, że dorośli stajemy się wtedy, kiedy zgodnie z posiadanym obrazem samego siebie uważamy się za odpowiedzialnych, kierujących samymi sobą. W odniesieniu do uczenia się ważna jest definicja psychologiczna. Proces tworzenia obrazu samego siebie, samokierowania, zaczyna się wcześnie w naszym życiu i rośnie w sposób kumulatywny w miarę jak dojrzewamy biologicznie, zaczynamy odgrywać dorosłe role i bierzemy na siebie większą odpowiedzialność za podejmowane przez nas samych decyzje. Dorośli stajemy się stopniowo i większość z nas prawdopodobnie nie ma w pełni dojrzałego obrazu samego siebie ani poczucia samosterowności, dopóki nie skończy szkoły, nie pójdzie do pracy, nie wyjdzie za mąż lub się nie ożeni, nie założy rodziny.
 

Model andragogiczny składa się z kilku założeń, które różnią się od założeń modelu pedagogicznego: 

1. Potrzeba wiedzy. Dorośli, muszą wiedzieć po co się uczą, dlaczego mają się czegoś uczyć, zanim zaczną. Skutecznym narzędziem podnoszenia stopnia świadomości potrzeby wiedzy są rzeczywiste lub stymulowane doświadczenia, dzięki którym uczący się sami odkrywają różnicę pomiędzy pozycją, w której się znajdują, a tą, w której chcieliby się znaleźć.

2.      Obraz samego siebie uczącego się. Dorośli mają obraz samych siebie jako odpowiedzialnych za swoje decyzje i swoje życie. Kiedy już taki obraz mają, rozwijają głęboką potrzebę po to, by inni spostrzegali ich i traktowali jako zdolnych do samokierowania. Sprzeciwiają się sytuacjom, w których czują, że inni narzucają im swoją wolę.

3.      Rola doświadczenia ucznia. Dorośli zaczynają się uczyć z bagażem doświadczeń niż doświadczenia młodzieży. Choćby z tego powodu, że żyją dłużej, zgromadzili więcej doświadczeń, niż mieli w młodości. Różnica w jakości i ilości doświadczeń niesie ze sobą kilka konsekwencji dla edukacji dorosłych.

4.      Gotowość do uczenia się. Dorośli stają się gotowi do uczenia się tych rzeczy, które potrzebują wiedzieć i które muszą umieć robić, by skutecznie radzić sobie z sytuacjami życiowymi.

5.      Orientacja w uczeniu się. W przeciwieństwie do orientacji w uczeniu się skoncentrowanej na przedmiocie, występującej w edukacji dzieci i młodzieży, dorośli są skoncentrowani na życiu. Są oni zmotywowani do uczenia się, gdyż uważają, że pomoże im to wykonywać zadania lub radzić sobie z problemami, z którymi stykają się w sytuacjach życiowych.

6.      Motywacja. Dorośli są podatni na pewne czynniki motywacji zewnętrznej (lepsza praca, awans itp.), ale najsilniej działającymi stymulatorami są naciski wewnętrzne (pragnienie większego zadowolenia z pracy, podwyższenia poczucia własnej wartości itp.).

 

Termin andragogika został użyty po raz pierwszy w 1833r., Amerykanie nie znali go aż do roku 1967. Od tamtej pory liczne artykuły publikowane w periodykach opisywały stosowanie założeń andragogicznych do edukacji związanej z pracą socjalną, edukacją religijną, edukacją na poziomie licencjatu i magisterium, treningami zarządzania w innych sferach. By w pełni zrozumieć koncepcję andragogiki, trzeba najpierw dokonać rozróżnienia między modelem pedagogicznym a andragogicznym.

 

Porównanie założeń pedagogiki i andragogiki wg Knowles'a 

Uczenie oparte na doświadczeniu

Liczy się przydatność i możliwość wykorzystania zdobytej wiedzy  

Nauka zorganizowana wokół tematów- przedmiotów szkolnych

Uczą się tego czego się po nich oczekuję  

Orientacja na uczenie się  

Ludzie uczą się tego czego potrzebują ( program skonstruowany wokół potrzeb uczących się) 

Uczeń uczy się tego co narzuca społeczeństwo ( standardowy program zajęć) 

Gotowość do uczenia się  

Bogatym źródłem uczenia ( burza mózgów, dyskusja) 

Ma ono małe znaczenie

Dominują metody dydaktyczne w przekazie informacji- wykład, lektura podręcznika 

Doświadczenie uczącego się 

Niezależność i samokierowanie ucznia

Nauczyciel (trener) zachęca i kształtuje dążenie do niezależności 

Zakłada zależność ucznia od nauczyciela, nauczyciel decyduje o tym co, kiedy, i w jaki sposób jest nauczane 

 

Krytyka założeń modelu andragogicznego 

To co założył M.S. Knowles od razu zostało poddane ostrej krytyce przez innych badaczy. Wobec pierwszego założenia wysunięto zarzut, iż mimo tego, że koncepcja siebie dojrzewa w kierunku autonomii osoby, to nie znaczy, że wszyscy dorośli staja się kierującymi osobami. Odnośnie drugiego założenia stwierdzono, że doświadczenie co prawda odgrywa duża role, ale nie to, które ma wymiar negatywny. Może ono bowiem doprowadzić np. do ambiwalentnego stosunku do uczenia się. Argumenty sprzeciwiające się trzeciemu założeniu wskazują na to, że nie da się jednoznacznie określić uczenia się dorosłych w kontekście rozwojowym, ponieważ zadania rozwojowe stanowiła cały kompleks zadań powiązanych ze sobą różnorako. Z kolei ostatnie, czwarte założenie, podważone zostało przez zarzut, iż takie rozgraniczenie prowadzi do wniosku, że dzieci podczas uczenia się są zorientowane tylko na przedmiot i tylko na taka wiedze, jaka mogą wykorzystać dopiero po jakimś czasie. Wyszczególnione powyżej argumenty podważające założenia M.S. Knowlesa nie zmieniają jednakże faktu, że termin andragogika upowszechnił się w Stanach Zjednoczonych.

 

Zastosowanie modelu w praktyce  

W odróżnieniu od nauczycieli pedagogów, dla których najważniejsze będą treści i zawartość materiału dydaktycznego, nauczyciele- andragodzy skoncentrują się na przebiegu samego procesu.

Zgodnie z założeniami anragogicznymi składa się on z ośmiu elementów: wprowadzenie osoby uczącej w kontekst edukacyjny, uwzględnienie fizycznych i psychicznych warunków tworzących klimat sprzyjający uczeniu się, włączenie osoby uczącej się do planowania, wspomaganie osoby uczącej się w diagnozowaniu jej potrzeb i w formułowaniu jej własnych celów, wspieranie osoby uczącej się w realizacji jej planów oraz włączanie jej w ewaluację osiąganych wyników.

Składniki procesu andragogicznego 

wzajemne ponowne diagnozowanie potrzeb, wspólna ocena programu 

przez nauczyciela 

8. Ewaluacja 

koncentracja na poszukiwaniu 

koncentracja na przekazie 

7. Metody i techniki 

sekwencyjne, w zależności od gotowości ucznia, w całości skoncentrowane na problemie 

logika dziedzinowa/przedmiotowa

w całości skoncentrowana na treści 

6. Tworzenie planu uczenia się 

poprzez obustronne negocjacje 

przez nauczyciela 

5. Wyznaczanie celów 

poprzez wspólne oszacowanie 

przez nauczyciela 

4. Diagnozowanie potrzeb 

wspólne planowanie przez ucznia i nauczyciela 

przez nauczyciela 

3. Planowanie 

relaks, zaufanie, obustronny szacunek

nieformalne, ciepłe stosunki, współdziałanie, wsparcie, otwartość, autentyzm, troska 

formalna

nastawiona na współzawodnictwo

zorientowana na nauczyciela 

2. Atmosfera 

zapewnienie niezbędnych informacji

przygotowanie do uczestnictwa

pomoc w sformułowaniu realistycznych oczekiwań

zainicjowanie namysłu nad treściami kształcenia 

minimalne 

1. Przygotowanie ucznia 

 

M. Knowles określa pedagogikę sformułowaniem „edukacja z góry” bowiem nauczyciel niejako góruje nad uczniami, a uczenie się polega na przekazywaniu wiedzy.

Natomiast Andragogikę nazywa „ edukacją równych” gdyż nie ma tam dysproporcji pomiędzy uczącymi się a nauczycielem, a nauczanie jest procesem.

dorosłość jako kategoria pedagogiczna - Przyszczypkowski

- perspektywy postrzegania dorosłości jako kategorii pedagogicznej:

1. negacja możliwości rozwoju człowieka dorosłego;

2. dorosłość jako okres nie ulegający dość znacznym zmianom (Thorndike);

3. osobowość człowieka dorosłego rozwija się w różnych sferach (Erikson, Kohlberg, Levison);

- idea kształcenia przez całe życie - Komeński - Pampaedia; siedem szkół: narodzin, chłopięctwa, wieku dojrzewania, wieku młodzieńczego, mężczyzn, starości, śmierci;

- cechy dorosłości: wzrost samoświadomości, adekwatność samooceny, koncentracja na autokracji, orientacja prospektywna;

- cechy dorosłego człowieka: otwartość, plastyczność, gotowość do zmian własnych wartości, eliminowanie uprzedzeń, szacunek do cudzej odmienności, rozumienie innych;

Dorosłość jako podstawowe pojęcie andragogiki.
a) dorosłość jako stan społeczny człowieka (kryteria dorosłości)
? dorosły to pewien zamknięty, skończony, obiektywny stan jednostki, określany na podstawie pewnych kryteriów, które obowiązują w danym społeczeństwie i są powszechnie akceptowane
? kryteria dorosłości
- prawne (wiek)
- biologiczne (dojrzałość płciowa)
- ekonomiczne (niezależność finansowa)
- produktywne (np. doświadczenie)
b) dorosłość jako proces psychiczny: dorosłość w ujęciu C.C. Cogginsa
dorosłość to proces rozwoju psychicznego, który jest usytuowany w postawach; Coggins wyróżnił 4 grupy postaw:
- postawy wobec siebie ? duża samoświadomość, adekwatna samoocena, gdyż zaniżona i zawyżona jest barierą, koncentracja na rozwoju
- postawy wobec innych ludzi ? rozumienie innych, poczucie solidarności z innymi, koncentracja na innych, szacunek wobec innych
- postawy wobec świata, życia ? akceptacja codzienności, orientacja perspektywna, przygotowanie na ryzyko niepowodzeń
- postawy wobec wiedzy ? wiedza o problemach i sposobach ich rozwiązywania, inna wiedza zdobywana podczas życia
c) dorosłość jako proces społeczno-kulturowy: koncepcja P. Cross
- dorosłym nie jest się, ale się staje
- proces dynamiczny, całożyciowy; proces rozwoju społecznego, psychicznego i biologicznego
- nasze życie składa się z pewnych sekwencji
? biologiczna
niemowlęctwo dzieciństwo wiek młodzieńczy

Fazy rozwojowe człowieka dorosłego. Wg. Szewczuka:
1. Etap stabilizacji planów życiowych. Na tym etapie konkretyzują się nasze plany życiowe, przystosowujemy nasze plany do rzeczywistości, możliwości. Etap wstępny 18-27 r. ż. tzw. wczesna dorosłość.

2. Etap progresywnej ekspansji z opus magnum u szczytu czyli z wielkim dziełem. Etap największej naszej aktywności; charakteryzuje się nastawieniem na wielkie dzieła, na przyszłość, szczyt naszych możliwości, marzeń.

3. Regresywna ekspansja, gdzie zaczynają się pojawiać elementy starzenia się człowieka. Pojawiają się takie wyjątkowe zdarzenia zwane momentami zrywów. Widoczna jest w wieku 45- 55 lat nadumieralność mężczyzn.

4. Starość wiąże się z przejściem na emeryturę. 65 lat. Cecha charakterystyczna- bilansowanie i przekraczanie tego co się dokonało w przeszłości. U każdego starość przebiega inaczej. Jest ona wykładnikiem tego co robiliśmy wcześniej.

---