JEAN BAPTISTE RACINE FEDRA

Wstęp BN

1. Życie.

Ur. 1639 r. w La Ferte - Milon. Ojciec - kancelista, rodzina pełniła urzędy prowincjonalne. W wieku 3 l. został sierotą i zajęli się nim dziadkowie. Po śmierci dziadka babcia została zakonnicą w zakonie Jansenistów w Port - Rogal, zabrała wnuka ze sobą do klasztoru.

Stanowiska religijne we Francji:

- ultramontani - za Watykanem

- gallikanie - za ograniczeniem wpływu papiestwa na politykę; reforma religijna, kształcenie księży, naprawa obyczajów

Jansenizm:

- początkowo klasztor żeński

- założyciel: J. D. de Hauranne - propagował myśli teologa Corneliusa Janseniusa (Jansena)

• ucieczka od światowego życia

• pytania o granice ludzkiej wolności, rozumu, grzechu, poznania

• łaska to dar boży. rygorystycznie interpretuje koncepcję augustiańską, za co papież tępi klasztor i rozwiązuje go w 1773 r.

• odrzucenie kompromisu świadomości religijnej i zachowań świeckich

• człowiek jest odpowiedzialny także swe czyny nieświadome

• przyjęta polityka Watykanu, absolutyzm królewski to zło

• duża waga przywiązana do pojęcia grzechu

Racine zdobył w klasztorze wykształcenie.

Paryż: studiował filozofię, pierwsze dramaty (Amasie, Miłości Owidiusza)

- za odę Nimfa Sekwany i ody na cześć króla otrzymał Gratyfikację dla uczonych i literatów francuskich i zagranicznych (pensja)

- tematy - klucze dla R.: okropność wojny, krew, ogień, niewinne ofiary sprawiedliwego gniewu bogów

- rywalizacja z Molierem i Corneillem. Grupa teatralna R.: Pałac Burgundzki

- zerwanie z jansenizmem (przez ataki pisarzy)

- romans z Du Parc - Markizą z trupy Moliera

- R. wzbudził zainteresowanie po wystawieniu Andromachy z Du Parc w roli głównej

- jedyna komedia R. - Pieniacze (porusza aktualny temat)

- Brytannik - spór z Corneillem, poparcie króla dla sztuki

- Berenika

- Bajazet - sztuka turecka, modny orientalizm

- Mitrydates - mistrzowskie opanowanie warsztatu tragicznego

- Ifigenia

- Fedra i Hipolit- początkowo źle przyjęta

- członek Akademii Francuskiej

- dworzanin, historiograf mianowany przez króla

- chwilowe zamilknięcie: rozwój konkurencyjnej opery; małżeństwo, 5 dzieci, m.in. syn Louis (jego Pamiętniki są świetną biografią ojca)

- powrót do jansenistów

- zaplątanie w „aferę trucicielską” (śmierć Du Parc)

Ostatnie lata po przerwie: dzieła religijne Estera, Atalia

Spór Starożytników (Racine) z Nowożytnikami (wyższość literatury starożytnej nad nowożytną)

zm. 1699 r.

2. Inspiracje, interpretacje.

• Tradycja i reguły

W podstawowych zarysach francuska tradycja klasyczna ustaliła się w XVI w., skodyfikowała w XVII w. (Ludwik XIII).

Arystoteles Poetyka

• zasada prawdopodobieństwa (jednak u Corneille'a tematem może być każde wydarzenie historyczne lub legendarne, nawet nieprawdopodobne)

• zasada dobrego tonu (stosowności)

- dostosowanie do oczekiwań odbiorcy

- choroba, cielesność tylko relacjonowana przez postaci, nie pokazywana na scenie (akt mowy zastępuje działanie)

• forma dramatyczna

- dopuszcza się retorykę ekspresywną, ale odrzuca ornamentalną

- brak chórów (bo wyrażają poglądy zbiorowości, a tu bohater jest samotny)

• akcja poważna - odpowiednie postaci

- R.:wyjątkowość bohatera, targa nim siła namiętności; bohater historyczny, mitologiczny, legendarny ukazany w decydującym momencie; dystans czasu i przestrzeni

• bohater tragiczny

- R.: mordercy, samobójcy, kazirodcy - postacie złożone (występek i cnota) /Fedra - zbrodnia i wyrzuty sumienia, wstyd, męka/

- jest „wewnątrz”, nie kształtuje stosunków ze światem

• zasada jedności akcji, miejsca, czasu

- rozpoczęcie w punkcie kulminacyjnym (nagły powrót Tezeusza); w ciągu 1 dnia w 1 miejscu rozwiązuje się 1 sprawa, wyrównanie rachunków

- koncentracja akcji - brak przypadków i nadzwyczajnych zbiegów okoliczności

• Modele starożytne i współczesność

- akcja opierać się może na micie lub historii traktowanej jak mit, wydarzeniu uważanym za kulturowe

- modelowy charakter postaci (Fedra - ofiara kazirodczej namiętności - kreacja zgodna z wyobrażeniem potocznym)

- tworzywo - wiele tekstów

- idealizacja niektórych postaci; wprowadzenie do mitu nowych (Arycja); usamodzielnienie powierników (Enona)

- aktualność mitów

- XVII w. - francuska tradycja powieści wykwintnej. główny temat - miłość (konwencjonalna i elegancka; gra intelektualna, analiza zjawisk psychologicznych; miłość wykwintna to marzenie)

cecha wspólna z R.: ucieczka od konkretu i codzienności w stronę rzeczywistości idealnej

- niepokoje swego czasu: absolutyzm, ukryty Bóg, bezsilność człowieka wobec przeznaczenia

Koncepcje filozoficzne francuskie:

1. Humanizm renesansowy: porządek fizyczny i moralny gwarantowany przez boski rozum, harmonię; porozumienie między Stwórcą a stworzeniem. Człowiek może panować nad słabością, osiągnąć chwałę, harmonię między tym, czego chce i co musi. (Corneille)

2. Pesymistyczna co do poznania: Bóg to odkupiciel człowieka, rozdartego między miłością Boga (źródłem dobra) a miłością własną (ź. zła). Świat - absurdalna zagadka. Brak dowodów na istnienie Boga.

- R.: bohaterowie dążą do jasności „ja”. Przeżywają męki; brak potwierdzenia ładu, zakłócenie harmonii jednostka - świat (Fedra: wina rozpoznana, wyznana i nazwana nie zostaje wybaczona - zło leży w naturze człowieka)

• Miłość i polityka

Miłość jest konieczna w intrygach historycznych. U R. decyduje o wymiarach tragizmu, zachęca do walki o szczęście, jest słabością i siłą niszczącą.

2 źródła rasynowskiej miłości:

1. z przeszłości, kontynuacja dawnej znajomości - nie jest destrukcyjna, często nielegalna. Eros siostrzany (młodzieńczy) - liryczne wspomnienie, niespełnienie.

2. Eros natychmiastowy - gwałtowny wybuch niezależny od woli i rozumu (Fedra - Hipolit), przy pierwszym spotkaniu; zamęt gorączka. By zawładnąć obiektem miłości stosuje się groźby, szantaż, kłamstwo, zbrodnię, często wykorzystanie swej władzy. Zadawanie cierpień ukochanemu sprawia przyjemność. Ofiara Erosa często popełnia samobójstwo (Fedra może zmazać winę zabijając siebie). Znika ofiara i kat - system tragicznych powiązań - i przywrócony zostaje naturalny porządek.

Polityka u R.: obrazy królewskości i wojny, aluzje. Zwycięski władca - Tezeusz (pogromca potworów). Polityka to pretekst do decyzji prywatnych (sprzecznych z racją stanu).

• Przestrzeń i czas.

- akcja rozpoczyna się, gdy wszystko już się stało i odnosi się do teraźniejszości

- Trojzen - niestateczny, zmienny w trakcie rozwoju (dzieciństwo Hipolita - szczęśliwe miejsce; śmierć Tezeusza i pojawienie się Fedry - przestrzeń tragiczna, przeklęta)

- przestrzeń dosłownie zamknięta - wyjście z pałacu (więzienia) = śmierć; wyroki zapadają we wnętrzu

- świątynia jest nadzieją (Hipolit chce się tam ukryć i ożenić z Arycją)

- morze: wojna, śmierć, zniszczenie, rozdziela statki przyjaciół (Enona rzuca się do morza ze skały; na rozkaz Neptuna konie Hipolita płoszy morski potwór)

- czas tragiczny - zatrzymany (przeszłość - wspomnienia; przyszłość - niemożliwe marzenia, a więc nie ma jej; sztuki R. są „sytuacją” tragiczną, a nie „akcją”)

- kulminacja - gwałtowna śmierć (Fedra zabija się z miłości, wstydu, męki); zagęszczenie wydarzeń

Streszczenie

OSOBY:

T e z e u s z - syn Egeja, król Aten

F e d r a - żona Tezeusza, córka Minosa i Pasifae

H i p o l i t - syn T e z e u s z a i Antiopy, królowej

Amazonek

A r y c j a - księżniczka królewskiej krwi ateńskiej

T e r a m e n e s - ochmistrz H i p o l i t a

E n o n a - piastunka i powiernica F e d r y

I s m e n a - powiernica A r y c j i

P a n o p e - jedna z dworek F e d r y

Strażnicy

Rzecz dzieje się w Trojzenie, mieście na Peloponezie

Przedmowa: Fedra nie jest ani zupełnie winna, ani bez winy; uwikłana przez gniew bogów w występną miłość, która ją samą napełnia odrazą - woli umrzeć, niż ją wyjawić.

Odejście od mitu: oskarżenie Hipolita tylko o zamiar zgwałcenia macochy.

Cnota: karanie każdego najmniejszego błędu; myśl o zbrodni napawa odrazą jak sama zbrodnia.

Akt I

Sc. 1

Hipolit wyjeżdża z Trojzenu - czuje się winny, powinien szukać ojca, który długo nie wraca. Teramanes mówi, że już go szukał. Może Tezeusz żyje i jest z kobietę, a oni niepotrzebnie się martwią. Hipolit stwierdza, że ojciec ma Fedrę, poza tym jest na to za stary. Hipolit źle się czuje, od kiedy pojawiła się Fedra - jest ona mu niechętna. Arycja odbiera Hipolitowi spokój, ten jednak nie przyznaje się do uczucia (jest na to zbyt waleczny). Teramenes zachęca go, by się przyznał.

Sc. 2 Enona krzyczy, że Fedra umiera.

Sc. 3

Fedra codziennie wróży swoją śmierć. Enona radzi jej, by wyzdrowiała, bo inaczej Hipolit zdobędzie koronę. Fedra krzyczy na dźwięk imienia „Hipolit”. Chce umrzeć, by nie wyznać tajemnicy (jeśli ją wyzna, to i tak umrze, ale mniej godnie). Enona nalega, by Fedra wyznała jej sekret - dla niej porzuciła swój kraj i dzieci. Fedra przyznaje się do zakochania w Hipolicie od pierwszego wejrzenia. Jest ofiarą Wenus, wznosi jej świątynię, ale to nie pomaga. Próbuje panować nad sobą, prześladuje Hipolita, wszędzie go „widzi” (to obsesja widzenia wszędzie ukochanej osoby u R.).

Sc. 4

Panope przynosi wieść o śmierci Tezeusza. Ateny muszą wybrać następcę, są podzielone n zwolenników Hipolita i i Arycji.

Sc. 5

Enona mówi do Fedry, że został jej syn, który zostanie niewolnikiem, jeśli ona umrze i królem, jeśli przeżyje. Arycja jest wspólnym wrogiem jej i Hipolita, więc powinni się złączyć. Fedra „odżywa”.

Akt II

Sc. 1

Ismena mówi Arycji, że po śmierci Tezeusza nastał dla niej dobry czas. Arycja straciła 6 braci (Pallantydów) - stryjecznych Tezeusza, walczyli z nim o władzę. Arycja kocha Hipolita, ale ten jest dla niej niedostępny.

Sc. 2

Hipolit daje Arycji Ateny (Hipolit ma Trojzenię, syn Fedry - Kretę). Arycja jest zmieszana. Hipolit walczy przeciw sobie (ta miłość jest przeciwna woli ojca), ale nie udaje mu się i w końcu wyznaje Arycji uczucie.

Sc. 3 Fedra chce się widzieć z Hipolitem.

Sc. 4 Fedra zbliża się do Hipolita.

Sc. 5

Fedra widząc Hipolita zapomina, co chciała powiedzieć. Prosi o obronę syna, gdy umrze. Rozumie, że Hipolit miał powody, by jej nienawidzić, oddzielała się od niego. Hipolit sugeruje, że być może Tezeusz żyje. Fedra widzi Tezeusza w Hipolicie, ich obrazy się jej nakładają. Hipolit zmieszany chce odejść. Fedra wyznaje mu miłość (unikała go, on coraz bardziej jej nienawidził, a ona coraz bardziej go kochała). Prosi o uśmierzenie gniewu na syna. Chce, by Hipolit ją zabił, ale jeśli się jej wzdryga, niech poda jej miecz.

Sc. 6 Syn Fedry królem Aten. Pogłoski, że Tezeusz żyje. Hipolit chce dać Ateny Arycji.

Akt III

Sc. 1

Miłość rządzi rozsądkiem Fedry, ma nadzieję, że Hipolit ułagodzi swą oschłość. Enona twierdzi, że Hipolit nienawidzi kobiet. Fedra nie ma rywalek, prosi Enonę, by zaniosła Hipolitowi berło Aten.

Sc. 2

Fedra do Wenus, która nad nią odnosi triumf, ale Hipolit się jej oparł. Mówi więc, by się mściła, obie mają wspólny cel.

Sc. 3

Tezeusz powraca, to dla Fedry wyrok śmierci. Hipolit, który usłyszał wyznanie, teraz ujrzy jej zbliżenie do Tezeusza. Fedra chce umrzeć. Plan Enony: oskarżyć Hipolita o znieważenie Fedry (wszystko załatwi Enona, Fedra ma tylko milczeć). Fedra waha się, bo Hipolit jest niewinny, ale w końcu przystaje na plan.

Sc. 4

Tezeusz wita Fedrę. Ta mówi, że nie zasługuje na to, gdyż padła ofiarą zniewagi i teraz jest niegodna Tezeusza.

Sc. 5

Tezeusz pyta Hipolita, o co chodzi Fedrze. Hipolit chce wykazać się męstwem i ruszyć w wędrówkę. Tezeusz myśli, że wzbudza lęk, żałuje, że wydostał się z Epiru (jego przyjaciela Pejritoosa pożarł Cerber). Postanawia odkryć, kto znieważył Fedrę i zastanawia się, czy syn mógł mieć z tym coś wspólnego.

Sc. 6

Hipolit obawia się gniewu ojca z powodu jego miłości do Arycji. Jest niewinny i nie podejrzewa Fedry.

Akt IV

Sc. 1

Reakcja Tezeusza na zamach mieczem Hipolita na Fedrę - to on dał mu ten miecz, a ten robi z nim takie rzeczy. Enona mówi Tezeuszowi, że Fedra chciała się sama zabić, gdy Hipolit zaatakował. Enona ją uratowała. Tezeusz stwierdza, że to dlatego Hipolit jest taki blady, a Enona wraca do biednej Fedry.

Sc. 2

Tezeusz oskarża Hipolita. Ten nie wie, o co chodzi. Ojciec nazywa go wiarołomnym, potworem, zdrajcą, chciał splamić łoże ojca. Chce go wygnać. Prosi o pomoc przy zemście Neptuna (który obiecał się odwdzięczyć). Hipolit powinien wyjawić prawdę, ale woli strzec tajemnicy, bo dotknęłaby ona ojca. Mówi tylko: „Kto żył w cnocie, nie stanie się łotrem nagle”, na co Tezeusz nazywa go pysznym. Hipolit przyznaje, że kocha niewłaściwą kobiętę - Arycję. Ojciec bierze to za podstęp, który syn umyślił, by wydać się czystym. Hipolit godzi się na wygnanie (przez aluzję do obciążeń dziedzicznych Fedry prawie wyznaje prawdę).

Sc. 3 Tezeusz stwierdza, że syn sam zmusił go do kary. Ściga go bóg zemsty (Neptun).

Sc. 4 Fedra prosi Tezeusza, by ocalił Hipolita. Tezeusz mówi, że Neptun go pomści i że Hipolit kłamał o Arycji. (Tezeusz chce zemsty nie tylko jako schańbiony ojciec, ale i pogromca potworów - Hipolit wg niego też nim jest).

Sc. 5

Fedra odkrywa, że Hipolit był oschły, bo kochał inną, a ją dręczyło sumienie i chciała go ratować.

Sc. 6

Fedra mówi Enonie o miłości Hipolita do Arycji. Ta obustronna miłość jest raną Fedry. Pragnie ona zgubić Arycję, zemścić się. Enona stwierdza, że Fedra nie zapanuje nad urokiem. Fedra wyrzuca Enonie, że ją zgubiła, znieważył Hipolita, który umrze; nazywa ją potworem i każe iść precz. Enona rozgoryczona stwierdza, że wszystko poświęciła Fedrze, a ta tak jej się odwdzięcza.

Akt V

Sc. 1

Arycja mówi Hipolitowi, że jest okrutny, bo godzi się na rozstanie i każe mu się bronić. Hipolit nie chce jednak bardziej upokorzyć ojca. Mówi to tylko bogom i Arycji, która ma milczeć, wierzy w sprawiedliwość bogów, którzy ukarzą Fedrę. Chce, by Arycja jechała z nim, niech nie pozwolą, by Fedra wzięła koronę. Arycja chętnie podzieliłaby wygnanie, ale nie mają ślubu i byłoby to brakiem czci. Hipolit sugeruje więc, by pobrali się w świątyni w Trojzenie (tam się składa się kłamliwych przysiąg), będą sami przez bogiem.

Sc. 2 Tezeusz prosi bogów, by odsłonili prawdę.

Sc. 3

Arycja pyta Tezeusza, jak może fałszywie oskarżać syna. Tezeusz twierdzi, że ta go broni, bo jest zakochana. Arycja nie powie, co wie, co dała słowo Hipolitowi.

Sc. 4 Tezeusz zastanawia się i chce raz jeszcze wysłuchać relacji Enony.

Sc. 5

Panope mówi, że Enona rzuciła się w morze. Fedra dziwnie się zachowuje, przytula i odrzuca dzieci (przez czyn Enony, a ona ja wygnała).Tezeusz błaga Neptuna o pomoc, cofa prośbę o zemstę na Hipolicie (ale u R. bogowie nie wysłuchują modłów śmiertelników o odwrócenie nieszczęść).

Sc. 6

Teramenes przynosi wieść o śmierci Hipolita. Odjeżdżał wygnany i zaatakował go Neptun. Wszyscy schronili się w świątyni, tylko Hipolit - syn herosa walczył, ale bóg wygrał. Ostanie słowa Hipolita: uśmierca mnie, niewinnego - prosi, by niebo zajęło się Arycją, ojciec, gdy dowie się o fałszywym oskarżeniu, niech zwróci jej . . . (umiera). Arycja mdleje (właśnie przybyła na ślub).

Sc. 7

Tezeusz chce się wygnać. Mówi do Fedry, że ma, co chciała. Ta mówi, że Hipolit był niewinny; oskarża bóstwa (o swoje zakochanie) i Enonę (bała się, że Hipolit odsłoni tę miłość i oskarżyła go, a teraz sama się ukarałą). Fedra pije truciznę (Medei). Umiera. Tezeusz chciałby, by wraz z nią zginęły też wspomnienia. Przygarnia Arycję jako córkę.

---