ZARZĄDZANIE DZIAŁALNOŚCIĄ BADAWCZO-ROZWOJOWĄ
Istota i finansowanie innowacji w gospodarce i organizacjach
na terenie Polski.
Co to jest innowacja?
Słownik języka polskiego podaje dwa znaczenia słowa innowacja. Czynnościowo jest to „wprowadzenie czegoś nowego”(jako czynność dokonana) a rzeczowo „rzecz nowo wprowadzona, nowość, reforma”. Słownik uznaje też za poprawne czynnościowe sformułowanie „wprowadzanie innowacji (jako czynność niedokonana)”.
Spotykamy się też z terminem innowacyjność, jako określenie stanu, charakteru itp. czegoś co może być innowacyjne np. innowacyjność gospodarki czy innowacyjność działań.
Znacznie bardziej precyzyjnie zdefiniowali omawiany problem Jan i Tomasz Koch. Analizując problematykę rozwoju gospodarczego napisali oni: „działalność innowacyjna to całokształt działań naukowych, technologicznych, organizacyjnych, finansowych i handlowych, które prowadzą, bądź mają prowadzić do wdrażania nowych lub udoskonalonych produktów albo procesów. Niektóre z tych działań mogą same z siebie mieć charakter innowacyjny, inne z kolei nie muszą mieć waloru nowości, lecz są niezbędnym elementem wdrożenia”.
P. F. Drucker w książce „Innowacja i przedsiębiorczość - praktyka i zasady” opisał zagadnienie od strony praktycznej, z pozycji realizatorów innowacji - przedsiębiorców a nie badaczy i naukowców. Stwierdził, że „innowacja jest pracą zorganizowaną, systematyczną i racjonalną. Innowacja jest szczególnym narzędziem przedsiębiorców, za pomocą, którego ze zmiany otoczenia czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub do świadczenia nowych usług poprzez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby dystrybucji dóbr i usług”. Zdefiniował systematyczną innowację następująco: „polega ona na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian (otoczenia) i na systematycznej analizie okazji do (...) innowacji, którą taka zmiana mogłaby umożliwiać”.
P.F. Drucker, inaczej niż poprzedni autorzy ocenia istotę innowacji. W zasadzie nie ma różnic w stosunku do rzeczowego jej znaczenia - wszyscy mówią o nowościach. Jednak naukowcom wystarcza często pod tym względem jedynie oryginalność koncepcji (rozwiązania) i ewentualnie np. poprawne próby działania prototypu. Natomiast P.F. Drucker skupia się na wdrożeniu i finansowej efektywności innowacji. Na podstawie obserwacji historii wynalazków, wykrył mnóstwo innowacji nieskutecznych, które skończyły swój żywot na papierze, w laboratorium czy też po prostu w formie finalnej nie odniosły sukcesu rynkowego i spowodowały straty a nawet bankructwo przedsiębiorców.
Skoro o skuteczności innowacji decyduje rynek a nie zamysł twórczy, to logiczne jest by rynek decydował także o regułach dla nowości. Innowacją jest, więc także wprowadzenie czegoś, co nie jest nowe w sensie autorskim, ale jest nowe na danym rynku. Nawet coś, co nie jest nowe na danym rynku, ale znajduje nowe zastosowanie, zasługuje na miano innowacji (np. słynne „dwa w jednym”). Takie wyróżniki innowacyjności akceptowane są przy rozważaniu wniosków o dofinansowanie projektów wdrożeniowych na terenie Unii Europejskiej.
W związku z powyższym dokonuje się podziału innowacji na naśladowcze i konkurencyjne. Do pierwszych można zaliczyć np. międzyrynkowy (międzynarodowy) transfer technologii (transfer względnie nowych rozwiązań, sprawdzonych na innych rynkach). Drugie natomiast można wywodzić z klasycznego źródła tj. z prac badawczo - rozwojowych i naukowo - badawczych.
Usytuowanie innowacji w inwestycjach jest oczywiste i słuszne nie tylko, dlatego żeby podkreślić ich celowość i by mierzyć je miarą efektywności a nie np. oryginalności, ale także dlatego by wskazać ścisłe związki z nakładami, ryzyko i niepewność oraz zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo przeinwestowania przy nadmiernej innowacyjności. Jest to powiązane z narastającą obecnie komercjalizacją działalności badawczo-rozwojowej.
Poglądy na rolę i rangę innowacji.
Innowacje są bardzo ważne dla społeczno - gospodarczego rozwoju. Według P.F. Drucker'a rola innowacji polega głównie na „rozwoju rynku i poprzez to na osiągnięciu efektu przedsiębiorczości w dużej skali, prowadzącego do powstania społeczeństwa przedsiębiorczego (…) wręcz nie jest przedsiębiorcą ten, kto nie tworzy ani nowe sposobu zaspokojenia potrzeby ani nowego popytu”.
J. i T. Koch, opierając się na własnej, przytoczonej wcześniej definicji innowacji, napisali, że „w ostatnich latach ukształtował się nowy paradygmat przedsiębiorstwa, który zmienia sens i formy strategii technicznej. Paradygmat ten zakłada, iż centralne znaczenie dla wartości przedsiębiorstwa mają jego zasoby wiedzy, a ni nagromadzone środki produkcji, obiekty budowlane, narzędzia i materiały”. Według ww. autorów uważa się, że zasoby wiedzy i zdolności intelektualne pracowników decydują o możliwości dokonywania dynamicznych zmian w programach produkcji i usług, a poprzez to decydują o zdolności dostosowywania się przedsiębiorstwa do zmian otoczenia. Decydują tym samym o sukcesie. Stąd wniosek, że działalność badawczo-rozwojowa ma kluczowe znaczenie dla wzrostu produkcji i wydajności.
Większość ekonomistów uważa, że wartość przedsiębiorstwa prawie nigdy nie równa się sumie wartości poszczególnych składników materialnych (bez względu na sposób wyceny aktywów), lecz jest odpowiednio wyższa lub niższa od niej. Zależy to od wielu czynników, które określa się łącznie mianem siły atrakcyjnej i renomy a w księgach handlowych notuje się (gdy transakcja została dokonana) jako wartość firmy. Co do natury owych czynników istnieje szereg rozbieżności. Wielu ekonomistów wymienia tutaj wartość czynnika organizacyjnego, którym jest koncepcja prowadzenia działalności gospodarczej, przejawiająca się w zdolności pozyskiwania i utrzymywania klienteli. P.F. Drucker dodał do tego przedsiębiorczość, do której kluczem jest innowacja.
Wartość a przez to atrakcyjność przedsiębiorstwa zależy od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Obie grupy czynników można rozpatrywać w kategoriach statycznych i dynamicznych. Większą wagę obecnie przykłada się do tych drugich. W stosunku do czynników zewnętrznych mówi się często wręcz o ich burzliwości. Burzliwość otoczenia jest wymownie opisywana na przykład przy pomocy trendów koniunkturalnych albo np. na podstawie teorii chaosu. Nie po to jednak by ją ujarzmić bądź wyeliminować poprzez trafne przewidzenie przyszłości. Te narzędzia stosuje się w celu oszacowania ryzyka i zminimalizowania niepewności związanej z podejmowaniem decyzji odnośnie do swojego zaangażowania.
Innowacje konkurencyjne same wymuszają zmianę otoczenia, więc nie są narzędziem dostosowawczym, ale agresywnym i ryzykownym narzędziem walki konkurencyjnej. Natomiast narzędziami dostosowawczymi są innowacje naśladowcze.
W przedstawionych wyżej poglądach odnośnie istoty roli i rangi innowacji, można zauważyć dwa nurty: wolnorynkowy i mniej wolnorynkowy. Oba bazują na dużym wpływie otoczenia i na dużej jego zmienności. W drugim z nich można zauważyć tendencję do tego, aby się temu zjawisku starać przeciwstawić. W pierwszym z wymienionych nurtów - wolnorynkowym, wyczuwa się więcej pokory wobec burzliwego rynku. Akceptuje się zasady gry rynkowej i dąży do wykorzystania wielu atutów na zasadzie równości uczestników. Tym, co wszystkich godzi i umożliwia symbiozę jest właśnie rynek i jego burzliwość oraz liberalna zasada prymatu indywidualnej odpowiedzialności.
Najlepszym podsumowaniem poglądów na rolę i rangę innowacji jest przytoczenie słów B. Marcińca, który pisze, że „innowacyjność jest zasadniczym czynnikiem decydującym o międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Niska innowacyjność polskiej gospodarki jest jedną z poważniejszych barier rozwoju kraju. Przez innowacyjność gospodarki należy rozumieć [9] zdolność i motywację przedsiębiorców do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników prac badawczych i rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków. Innowacyjność oznacza także doskonalenie i rozwój istniejących technologii produkcyjnych, eksploatacyjnych i dotyczących sfery usług, wprowadzanie nowych rozwiązań w organizacji i zarządzaniu, doskonalenie i rozwój infrastruktury, zwłaszcza dotyczącej gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji”.
Finansowanie innowacji w Polsce i na świecie
W zakresie tradycyjnych źródeł innowacji, czyli badań podstawowych, badań stosowanych i prac rozwojowych, ze względu na duże ryzyko inwestycyjne, angażowanie pieniędzy publicznych jest bezsporne. Publiczne finansowanie działalności badawczo-rozwojowej jest powszechnie stosowane na całym świecie. Mitem jest, jakoby w krajach najbardziej wolnorynkowych sprawy te pozostawiano wyłącznie niewidzialnej ręce rynku. Dyskusyjny pozostaje jedynie stopień ingerencji w mechanizmy rynkowe, wielkość przeznaczanych środków oraz sposoby ich dystrybucji.
W najbardziej rozwiniętych krajach świata (Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy) stosuje się wysokie nakłady budżetowe na naukę. Charakterystyczne jest to, że przytoczone kraje reprezentują różne systemy gospodarcze, zarówno wolnorynkowy (Stany Zjednoczone) jak też mniej wolnorynkowy (Niemcy) a także, jak się często powiada o Japonii, gospodarki mieszanej.
W odniesieniu do wcześniejszego podziału innowacji na konkurencyjne i naśladowcze można stwierdzić, że pierwsze finansowane są głównie z pieniędzy publicznych a drugie ze środków pozabudżetowych (prywatnych oraz pochodzących z zysków brutto państwowych osób prawnych).
Poziom innowacyjności gospodarki określany jest najczęściej przez pryzmat efektywności „krajowego systemu innowacji”. Podstawą systemu innowacyjnego, obok edukacji jest działalność badawczo-rozwojowa. Wielkość nakładów w tej dziedzinie i możliwość praktycznego wykorzystania wyników prac badawczych decyduje o konkurencyjności przemysłów, charakteryzując jednocześnie stan gospodarki i społeczeństwa. Aktywna polityka proinnowacyjna krajów UE przyniosła korzystne zmiany w zakresie struktury i tempa wymiany wyrobów trafiających do obrotu. Udział nowych i unowocześnionych wyrobów obejmujących maszyny, sprzęt elektryczny i instrumenty precyzyjne wprowadzanych na rynek w latach 1990- 92 wahał się w granicach 50- 60 %.
W Polsce udział wyrobów nowych i zmodernizowanych w przemyśle w latach 1994-96 wyniósł 18,7% produkcji sprzedanej, a w latach 1995-97 stanowił 20,1%.Udział wyrobów wysokiej techniki w wartości produkcji sprzedanej wyrobów przemysłowych wzrósł z 8,7 % w 1995 roku do 10,4 % w 1997 roku. Rosły wydatki na zakupy zagranicznych licencji (wzrost o 50 % w latach 1996-1997), jednak udział sprzedaży wyrobów w oparciu o te licencje stanowił ok. 4% produkcji sprzedanej, w tym w eksporcie ok. 7 %.
Nakłady na badania naukowe i prace rozwojowe w Polsce, w ciągu ostatnich lat (1996-1999) wynosiły nie więcej niż 0,8 % PKB (tj. około 0,5% z budżetu oraz 0,3% ze środków pozabudżetowych). W tym samym czasie w krajach Unii Europejskiej odpowiednie wartości osiągały poziom 2-3%. Według OECD [8] w 1995 roku wydatki brutto na B+R stanowiły w Polsce zaledwie 0,75 PKB, podczas gdy średnio w krajach OECD 2,15 %, a w krajach Unii Europejskiej 1,85 %.
Analizując sytuację Polski na tle krajów Unii Europejskiej stwierdzono, że udział nakładów przeznaczonych na działalność B+R w PKB, mimo niskiej wartości (0,72% - dla roku 1997), jest porównywalny lub wyższy niż w niektórych państwach ostatnio przyjętych oraz kandydujących do UE. Przykładowo wartość tego wskaźnika wynosi: dla Hiszpanii - 0,87%, Portugalii - 0,61%, Grecji - 0,48%. Wśród krajów kandydujących do UE Republika Czeska przeznacza na działalność B+R -1,07%, natomiast Węgry - 0,67%. W najbardziej aktywnych w działalności B+R krajach świata, wartość tego wskaźnika wynosiła w latach 1995 -1996: w Szwecji - 3,59%, Japonii - 2,83%, w Korei - 2,79%.
Przy niższym poziomie wydatków na badania i rozwój Polska w porównaniu z krajami gospodarczo rozwiniętymi charakteryzuje się także odmienną strukturą tych wydatków. Wyraża się ona w relatywnie mniejszym udziale wydatków finansowanych przez przedsiębiorstwa przemysłowe (31,5 %), a większym przez budżet (64,7 % dla 1995 roku). W krajach rozwiniętych przeważającą część wydatków finansują przedsiębiorstwa (w OECD 59,1 %, a w Unii Europejskiej 52,7 %). W roku 1997 udział środków budżetowych przeznaczonych na działalność B+R w środkach ogółem w Polsce wynosił 61,6% a w 1998 r. - 59,0%. Zbliżył się więc nieco do średniej dla UE lecz był znacznie wyższy niż w większości krajów członkowskich OECD. Wartość tego wskaźnika dla Włoch wynosiła - 47,9%, Hiszpanii - 43,6%. Japonii- 18,7%, Korei - 20,3%, Irlandii - 22,6%. Wyższe wartości środków pozabudżetowych są dowodem „rynkowego” wykorzystania efektów badań naukowych i prac rozwojowych. Jest to wskaźnik oceny siły przemysłu a także skuteczności rozwiązań instrumentów polityki proinnowacyjnej. Charakterystyczną cechą gospodarek wysokorozwiniętych jest znaczący udział pozabudżetowych środków w finansowaniu działalności B+R [8].
Struktura prac w podziale na badania podstawowe, stosowane i prace rozwojowe kształtowała się Polsce w 1996 roku odpowiednio: 33 %, 28,9 %, 38,1 %, w roku 1997: 33,9%, 27,9 %, 38,2 %, a w roku 1998: 34,5%, 25,8%, 39,7%. Tymczasem w krajach UE, w 1996, zanotowano odpowiednio: 20 %, 35 %, 45%. W Irlandii wartości te kształtowały się w 1993 r. na poziomie: 12%. 36%. 52%, w Czechach w 1995 r. - 17%, 33,8%. 49,2%. W Stanach Zjednoczonych, Japonii i Niemczech udział badań podstawowych nie przekracza nigdy 10%.
Udział prac rozwojowych w nakładach na działalność B+R w danym kraju może służyć jako miernik tzw. bliskości do rynku. Niska wartość tego miernika dla Polski świadczy o bardzo małym zaangażowaniu przedsiębiorstw w działalność badawczo-rozwojową. Kreowanie innowacyjności i dbałość o potencjał innowacyjny stanowi podstawowy warunek dostosowania Polski do europejskich struktur przemysłowych i uzyskania wzrostu międzynarodowej konkurencyjności przemysłu. W sukurs temu idzie polityka proinnowacyjna Unii Europejskiej. Uruchomienie wieloletnich programów ramowych przez UE i nadanie działalności badawczo-rozwojowej rangi polityki wspólnotowej wzmocniło i uzupełniło działania krajów członkowskich w drodze osiągania sukcesów przemysłowo-handlowych.
Bibliografia
P. F. Drucker „Innowacja i przedsiębiorczość - praktyka i zasady”, Wyd. PWE, Warszawa, 1992
J. i T.Koch „Innowacje, Transfer, Technologie”, Kraków, 2000, s. 9-17
B. Marciniec „Innowacje - popyt, podaż, instrumenty transferu, finansowanie”, Wyd. Poznańskie, Poznań, 2000
www.mg.gov.pl z dnia 20.03.2013 r.
„Słownik języka polskiego”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
J. i T. Koch „Innowacje, Transfer, Technologie”, Kraków, 2000
P. F. Drucker; „Innowacja i przedsiębiorczość - praktyka i zasady”, Wydawnictwo PWE, Warszawa, 1992
P. F. Drucker „Innowacja i przedsiębiorczość - praktyka i zasady”, Wydawnictwo PWE, Warszawa, 1992
J. i T. Koch „Innowacje, Transfer, Technologie”, Kraków, 2000
B. Marciniec „Innowacje - popyt, podaż, instrumenty transferu, finansowanie”, Wyd. Poznańskie, Poznań, 2000
10
1