Ania Komendzińska

Maria Janion, Wstęp

do Wyboru Poezji Wincentego Pola,

BN I 180, wyd. I, Wrocław 1963.

1.

Wincenty Terencjusz Jakub Pol

*1807r., Lublin

+1872r.

- ojciec jego, Franciszek Pohl, był Niemcem, matka, Eleonora Longchamps pochodziła ze spolszczonej rodziny francuskiej

- szlacheckie tradycje Pohlów były świeżej daty - szlachectwo i prawo dodawania do nazwiska Pohl lub Poll przydomka von Pollenburg uzyskał ojciec poety od cesarza w 1815 roku

- Wincenty wzrastał więc w rodzinie wiernego poddanego i lojalnego urzędnika cesarskiego

- we wczesnym okresie młodości lepiej władał językiem niemieckim niż polskim

- należał W. Pol do istotnej dla życia kulturalnego Galicji kategorii „Polaków z wyboru”

- ojciec Wincentego zmarł, gdy ten miał 16 lat -> społeczna pozycja Pohlów obniżyła się

- miastem młodości Wincentego był Lwów, w latach 1822-27 uczęszczał nieregularnie na tamtejszy uniwersytet, najpierw były to studia na tzw. filozofii (2-letni kurs przygotowawczy do właściwej nauki uniwersyteckiej)

- rok szkolny 1823/24 spędził w kolegium jezuickim w Tarnopolu (tam utwierdził się w wierze)

- od 1824 do 1827r. studiował (drugi uniwersytecki kurs filozofii) we Lwowie

- miłość do Kornelii Olszewskiej (z którą wziął jednak ślub dopiero w 1837r, skubany)

- literackie fascynacje Pola: Goethe, Schiller, wczesny romantyzm polski (np. Mickiewicz)

- przed 1830 rokiem młodzież galicyjska doświadczała wpływów niemieckich i walczyła o „narodowość” literatury; silny wpływ „Marii” Malczewskiego

- entuzjazm dla gór; legenda wolnych Kozaków zostaje zastąpiona legendą wolnego Górala

- wczesny romantyzm cechuje także inspiracja bohaterem byronicznym

- we wczesnych utworach Pola również często stylizacja ludowa; znaczna rola zbieraczy folkloru polskiego i ukraińskiego, zwł. Wacława z Oleska

- Wincenty Pol - praca: jako kancelista - po trzech tygodniach uciekł do Mostków (polski dworek, majątek krewnych matki Pola, Ziętkiewiczów, położony „o dwie mile za Lwowem”, który poeta często odwiedzał i gdzie zaznajomił się ze światem szlacheckim, noszącym jeszcze wyraziste cechy osiemnastowieczne); Pol ubiegał się też o posadę lektora języka niemieckiego na Uniwersytecie Wileńskim, w związku z tym napisał rozprawy naukowe (np. O źródłach narodowej poezji polskiej), bronił wyższości przekazu poetyckiego nad kronikarsko-historycznym, zwłaszcza zaś przekazu ludowego; uważał, iż kultura ludowa reprezentuje najwyższe wartości moralne

DOSWIADCZENIA POWSTANIA LISTOPADOWEGO

- Pol zetknął się osobiście z walczącym ludem, co było dla niego lekcją patriotyzmu ludowego (wiemy o tym z jego pamiętników)

- Pol otrzymał krzyż Virtuti Militari oraz stopień porucznika

- początek 1832r. -> Pol na polecenie gen. Bema (kierował dalszą emigracją członków polskiego korpusu) poprowadził w stronę granicy saksońskiej kolumnę Polaków, którzy przez Niemcy zdążali do Francji (słynny pochód), uroczyste powitanie w Lipsku

- Pol, także na rozkaz Bema, udał się do Drezna (maj 1832)

Drezno wówczas-> bardzo atrakcyjne dla wychodźcy, żywe środowisko patriotyczne i literackie, przebywali tu Mickiewicz, Odyniec, Garczyński oraz „anioł” emigracji - Klaudyna Potocka (czuwała ona nad losem polskich żołnierzy w Niemczech);

- okres drezdeński szkołą patriotycznej służby, narodowyzwoleńczego entuzjazmu i poezji (spotkanie Pola z Mickiewiczem - są sprzeczne relacje z tego wydarzenia, ponoć Pol ukrywał swoje autorstwo Pieśni Janusza pod pseudonimem Janusza Nowiny; Mickiewicz pozytywnie się odniósł do tego dzieła; Pol stał się uczestnikiem słynnych Mickiewiczowskich wieczorów drezdeńskich)

- na polecenie gen. Bema Pol udał się do Wielkopolski (poł. roku 1832), zwolniony z misji powrócił do Galicji

PIEŚNI JANUSZA

- Pol zaczął je układać jeszcze podczas kampanii litewskiej, powstawały przeważnie w Dreźnie

- patronem ich: oprócz Klaudyny Potockiej, miał być też kapitan powstańczy Janusz Czetwertyński - z myślą o nim Pol nadał narratorowi swego zbiorku liryków powstańczych imię Janusza

- t. I Pieśni Janusza ukazał się w ciągu 1835 roku, choć na okładce widniał napis „Paryż 1833” (1833- data wysłania pieśni do druku)

- daty i miejsca powstawania Pieśni Janusza:

• walki powstańcze na Litwie (1831)

• Niemcy (1832)

• uzupełnienie zbiorku w Galicji (1832-33)

- poetycka kronika powstania na Litwie

- odzwierciedlony został przebieg najważniejszych epizodów powstania listopadowego

- kolejność chronologiczna

- ambicja historyczno-kronikarska

- narratorem jest „Janusz” - pieśniarz, „nieznany” i „ubogi” uczestnik powstania, zarazem przedstawiciel całego narodu (ale jego genealogia społeczna jest inna niż u późniejszego bohatera Pola, drugiego okresu twórczości - sarmaty, gawędziarza)

- eksponowanie programowo patriotycznego i demokratycznego charakteru poezji

- bohaterami Pieśni Janusza zwykli żołnierze powstania, zarówno „szlachcic okoliczny”, jak i „lud od roli”

- konfederacja barska tradycją szlachecką najczęściej ewokowaną przez Pola

- tradycja walk za Kościuszki

- zjednoczenie interesów szlachty i ludu

- wprowadzenie przedstawicieli ludu jako pozytywnych bohaterów historii

- ludowy patriotyzm (np. Krakusy, Pobojowisko pod Wawrem, Dziad z Korony, Mazur, Powrót konia, Stary ułan pod Brodnicą, Polacy w Prusiech)

- nie ma w Pieśniach Janusza jeszcze koncepcji ujawniających istotne przyczyny upadku powstania (ze względu na ograniczenia szlacheckiego demokratyzmu); ewentualnie Pol wskazywał na brak surowości w karaniu zdrajców jako ważną przyczynę klęski -> a zatem cały czas stosował wzorzez insurekcji kościuszkowskiej

- ataki na zdradę magnaterii, wypominanie jej Targowicy

- zarysowywały się już tutaj przesłanki „dualizmu” ideowego, o który potem Pola oskarżał Ujejeski (bezkrytyczne traktowanie przeszłości szlacheckiej, „złotej wolności”)

- typowe religianctwo

- niektóre utwory z tego cyklu to przykłady poezji prymitywu (prymityw ludowy i żołnierski; bo to ludowi żołnierze powst. list. wnieśli do cyklu nowatorskie wartości artystyczne);

- Pol korzystał z tradycji polskiej pieśni wojennej

- ludowe tematy, motywy, sposób obrazowania, typ przenośni i porównań, ludowy rytm piosenki marszowej lub tanecznej, typowa kompozycja (zestawianie pokrewnych uczuciowo lub tematycznie motywów), powtarzanie, refreny

- w pierwszej redakcji wprowadzenie gwary mazurskiej

- najciekawsze w zastosowaniu motywów utwory Pola można by nazwać balladami (np. Placówka pod Birutą oraz Pożegnanie)-> „autentyzm”, „uzwyklenie”

- w stylizacji na prymityw obecna również forma gawędy-> oscylowanie „ku spontanicznej rozmowie czy spontanicznej wypowiedzi jednostkowej”; zanik czynnika satyrycznego w gawędzie powodowany gloryfikacją stylu życia i myślenia szlachty

- dosadność słownictwa wojennego, frazeologia potyczki bitewnej, rubaszność prozaizmów, koloryt językowy

- Belwederczyk -> nowe ujęcie skłóconego z całym światem bohatera; „bohater wczesnoromantyczny, rewolucjonista szlachecki, w dobie przedlistopadowej ukrywał się w egzotycznym lub historycznym kostiumie Araba, mnicha Kozaka, wystąpił w realnej sytuacji jako uczestnik napadu na Belweder”

- inny typ bohatera w Pieśniach Janusza to mesjanistyczny prorok

- Wachmistrz Dorosz na Litwie (powstała pomiędzy 1833 a 1835, opublikowana w 1845)- dłuższa „gawęda żołnierska”, swoiste uzupełnienie Pieśni Janusz; występuje tu postać starego wiarusa, b. popularna w polskiej poezji romantycznej (analogicznie- Kapral w III cz. Dziadów) - piękne wcielenie człowieka prostego o prawdziwej i surowej moralności

-Pieśni Janusza „kolporterem <<małej patriotycznej piosneczki>>”

- na długo wdzięczny odbiór u czytelników

* * *

- Pol lawirował między konserwatywnym komitetem patriotycznym z hr. Krasickim na czele, a demokratycznym ugrupowaniem galicyjskim, któremu przewodził Goszczyński

- Goszczyński często ukrywał się w Mostkach, był przyjacielem Pola

- wyjazd Pola i Goszczyńskiego do Krakowa (tu Pol po raz pierwszy zetknął się z walką polityczną na linii „arystokracja” a „demokracja”. Konserwatywny „Kwartalnik Naukowy”, zajmujący się propagandą filozofii Hegla, redagowany przez A. Z. Hecla kontra „Powszechny Pamiętnik Nauk i Umiejętności” wydawany przez L. Zienkowicza i S. Goszczyńskiego - programowo demokratyczny)

- Pol rozmawiał z ludźmi z obydwu stron barykady

HISTORIA SZEWCA JANA KILIŃSKIEGO

- napisana w 1833, drukowana 10 lat później

- nadal inspiracje ludowym patriotyzmem

- tradycja autentycznie plebejska

- istotne ogniwo w poszukiwaniu nowego bohatera literatury demokratycznej, nowy wzór „człowieka poczciwego”, którego dumą jest fakt, iż „pracuje sam na siebie”

- bohaterem zuchwały szewc-pułkownik, który żądał skazania na śmierć hetmanów i biskupów (a nie zahukany chłopek)

- zaczyna się jak autentyczna ludowo-żołnierska opowieść, ballada, pieśń, gawęda

- dominujący typ relacji historycznej został zaczerpnięty z ludowej epiki, zwłaszcza z baśni ludowej

- przysłowiowe zwroty, formułkowe określenia sytuacji

- tok lamentu dziadowskiego - szerzącego wśród ludu opowieści o osobliwych wydarzeniach, wielkich klęskach i nieszczęściach historycznych

- echa jakobińskiej poezji Oświecenia

PIEŚŃ O ZIEMI NASZEJ

- napisana w 1835

- opublikowana w 1843 (w 1859 ukazało się pokaleczone przez autora kolejne wydanie, z usuniętymi fragmentami o zabarwieniu demokratycznym)

- geneza miała sięgać jeszcze czasów drezdeńskich

- Pol nie chciał napisać poematu dydaktycznego w stylu Ziemiaństwa Koźmiana

- próbował nowego romantycznego gatunku „obrazy z podróży”, rodzaj poetyckiego notatnika wojażera (w odróżnieniu od Podróży na Wschód Słowackiego)

- na pierwszym planie obiektywny podmiot poetyckiej narracji - kraj, w szczególny sposób ukazany przez narratora (a nie sam poeta w funkcji podmiotu lirycznego, jak to jest w przypadku poematu dygresyjnego)

- koncepcja narratora jako „człowieka zwykłego”, znakomicie obeznanego ze sprawami kraju i jego ludźmi

- liryzm intymnych związków narratora i kraju

- element publicystyczny

- przeważa gawędowość (luźny, daleki od zwięzłości tok narracji, ośmiozgłoskowiec trocheiczny, rymy wewnętrzne), trochę pieśniowości

- „geografia serdeczna” - określenie Marii Janion

- ścisłość realistycznej obserwacji

- więcej miejsca poświęcone ziemiom litewsko-ruskim niż zachodnio-północnej części rdzennej Polski

- idylliczny solidaryzm Pola w stosunku do ludu Małopolski (za to m.in. krytykowany przez Włodzimierza Spasowicza w 1878)

- główną wartością patriotyczna prawda o ludzie

- po latach poeta wróci do podobnego ujęcia w tomie Obrazy z życia i z podróży

* * *

- Ksawery Krasicki - człowiek możny i wpływowy, jego anegdoty, facecje i barwne gawędy wykorzystał Pol np. w Mohorcie; Krasicki był przeciwny rewolucyjnej agitacji demokratów w Galicji, utrzymywał kontakty z wysłannikami Hotelu Lambert; Pol otrzymał od hr. Krasickiego w dzierżawę górską wieś Kalenice

- Pol wchłonięty przez środowisko szlacheckie, w którym czuł się znakomicie

- pracę w Kalenicy Pol chciał traktować jako misję dla demokraty (np. napisał dla ludu wykład historii i geografii Polski Szajne-katarynka (zaginął), zawarty w krótkich wierszykach, które miały towarzyszyć wyświetlanym obrazkom; tu znów odwołanie do pieśni dziadowskiej i także do poezji dla dzieci, bo wówczas literaturę dla ludu kształtowano za pomocą środków ekspresji właściwych literaturze dla dzieci)

- organicznikowski- oświecicielskie zapędy pola nie powiodły się

* * *

- na początku roku 1840 Pol przeniósł się do własnej posiadłości - Mariipola lub Mariampola między Bieczem a Gorlicami

OBRAZY Z ŻYCIA I Z PODRÓŻY

- wiersze z tego tomu powstawały w latach 1834-1843

- 1846 - pierwszy druk

- wybitne, może najwybitniejsze osiągnięcie

- urozmaicone formy wersyfikacyjne, staranna kompozycja, wykorzystanie licznych struktur dialogowych

- poetycki plon paru wycieczek w Tatry

- kult przyrody potężnej, groźnej i dzikiej, nieujarzmionej przez człowieka

- Goszczyński, Wasilewski, Pol zamiast do modnej Szwajcarii udali się w rodzime Tatry

- ważniejsze od kultu gór było upojenie „góralszczyzną” (Górale byli mniej poddani uciskowi feudalnemu niż chłopi innych części Polski - prawo pańszczyźniane nie zawsze mogło tam być egzekwowane z całą surowością ze względu na warunki geograficzne); romantycy stworzyli mit „wolnych chłopów” polskich; Górale wystąpili w poezji romantycznej na prawach Kozaków i Arabów

- próba zarysowania nowego bohatera literatury, odnalezienia ludowego sojusznika wyzwoleńczych dążeń patriotycznych

- Pol przedstawił 2 interesujące życiorysy ludowych bohaterów:

1) pracujący w górach kowal, który skłócony z panem uciekł w świat - idea niezależności, nieprzekupności, swoista filozofia ludu

2) „Król Grzela” - organizator strajku górników

* * *

- wzrost u Pola tendencji antydemokratycznych, inne spojrzenie na sytuację polityczną niż w 1831r.

- Pol ofiarą rabacji Szeli (m. in. osadzony w więzieniu lwowskim)

- Pol nie potrafił usprawiedliwić rzeczywistych, społecznych przyczyn antyobszarniczych wystąpień chłopów

- utwory z okresu więziennego: Siedm psalmów pokutnych w duchu Dawidowym, ułożonych do śpiewu (próba parafrazy Psalmów Dawidowych), Rok 1846, Z więzienia.

- umocnienie programu ideowego Pola, którego fundamentem staje się tradycjonalizm, ślepe uwielbienie przeszłości, nieufność, lęk, pogarda dla wszystkich przejawów teraźniejszości. Rozwiązania wszystkich problemów szuka Pol w katechizmowej moralności

- w latach 1847-48 Pol był redaktorem zachowawczej Biblioteki Naukowego Zakładu im. Ossolińskich, gromadzącej przede wszystkim dokumenty historyczne

- lato 1847 - długa podróż (Lwów, Kraków, Wrocław, Poznań, Berlin, wyspa Rugia, Lipsk, Drezno)

- już przed rokiem 1846 Pola posądzano o zbyt bliskie stosunki z władzami austriackimi, podróż wzmogła te podejrzenia

- burzliwe wydarzenia 1848 r. przyniosły 2 utwory: Widzenie Janusza oraz Słowo a sława (poeta usiłował w nich znów związać się ze współczesnymi dążeniami wyzwoleńczymi)

- 1849-1852- Pol profesorem nadzwyczajnym „geografii powszechnej, fizycznej i porównawczej” na Uniwersytecie Jagiellońskim

- usiłowania Pola do programowego wejścia na drogę lojalnej współpracy z rządem wiedeńskim

- całkowite odżegnanie się od dawniejszych ideałów politycznych i od literatury propagującej idee wyzwoleńcze

- usunięcie Pola z katedry w 1853 r. (uznano, że Pol należy „do nieprzyjaznego rządowi (Austrii) stronnictwa rewolucyjnego)

- Pol pozostaje jeszcze przez 4 lata w Krakowie, w 1857 przenosi się na Pokucie, potem do Lwowa, do Krakowa wraca parę lat przed śmiercią

-lata pięćdziesiąte - GAWĘDY SZLACHECKIE i POEMATY

- Mohort (wyd. 1854, dalej też podaję daty wydań), Senatorska zgoda (1854), Sejmik w Sądowej Wiszni (1855), Wit Stwosz (1857), Stryjanka (1861), Pacholę hetmańskie (1862); z tego okresu pochodzi także druga redakcja Pieśni o ziemi naszej (1859, pod tytułem Pieśń o ziemi) oraz szereg drobnych wierszy zebranych w tomie Z podróży po burzy (1856)

- we wszystkich tych utworach apologetyczna ocena przeszłości szlacheckiej, niechęć do współczesnej idei walki narodowowyzwoleńczej, deprecjacja teraźniejszości, a zwł. Współczesnej demokracji, poeta zwracał się tu niemal tylko do swych czytelników „we dworze szlacheckim”

- gawędy szlacheckie pola są do siebie bliźniaczo podobne

-najwcześniejsza i najlepsza z gawęd Pola, Przygody młodości (to Przygody JP. Benedykta Winnickiego z 1839 r. pod zmienionym tytułem) nie zawierała właściwie żadnych pouczeń

- Senatorska zgoda czy Sejmik w Sądowej Wiszni roją się od morałów (zawartych w wierszach dedykacyjnych, wstępach, marginesach ideowych, anegdocie fabularnej, w przypisach i komentarzach)

- Pol uznawał miłosierdzie za jedyny regulator stosunków między bogatymi i biednymi

- apoteoza najgorszych zachowań szlacheckich

- istotna różnica między Pamiątkami Soplicy Rzewuskiego (te ocenione na plus, bo jest dystans pisarza do narratora) a Senatorską zgodą Pola (gdzie tego dystansu brak)

- totalna obrona całej naszej przeszłości miała stanowić tamę dla nihilizmu narodowego oraz azyl dla wypieranej zewsząd rodzimości

MOHORT

- poemat o chrześcijańskim rycerzu

- różnił się od popularnych „gawęd szlacheckich” swoim rycerskim kolorytem

- Pol zaczął pisać pierwotną wersję w latach 1836-1840, a więc w latach najpiękniejszych dla swej twórczości, stąd idealizacja przeszłości jest jeszcze b. umiarkowana

- poeta chciał nakreślić wzór ascetycznego żołnierza-patrioty, ideał chrześcijańskiego rycerza „na kresach ukraińskich czuwającego wiecznie, jak żuraw na straży”, a zarazem ideał Polaka poświęcającego się bez reszty w służbie ojczyźnie

- poemat ogarnia swą akcją II poł. wieku XVIII

- heroizacja krytykowana przez Włodzimierza Spasowicza

- w podtytule Mohorta Pol próbował określić gatunek utworu „rapsod rycerski z podania”

- Pol stworzył odpowiednich „rycerskich poematów” popularnych w niemieckim romantyzmie, a będących tam zazwyczaj wyrazem apologii średniowiecza

- „styl wysoki” nie został zachowany w całym utworze - ważną rolę pełnią elementy obyczajowe

- stanowisko ideowe Ksawerego Krasickiego (który stał się też bohaterem poematu)

WIT STWOSZ

- poemat o średniowiecznym artyście

- konsekwentna manifestacja tendencji ideowych nurtujących porewolucyjny okres twórczości Pola

- pochwała stanowej hierarchii społeczeństwa średniowiecznego (średniowiecze epoką wymarzonego ładu, ludzkość wtedy przestrzegała praw boskich i człowieczych

- sztuka pojmowana jako narzędzie oddziaływania Boga na człowieka; sztuka może być tylko cząstką religii

- moralistyczne przeciwstawienie pychy i pokory (Pol chciał na przykładzie Stwosza zilustrować myśl o nieuchronnym pokaraniu pychy artysty niepomnego religijnego charakteru prawdziwej twórczości)

Z PODRÓŻY PO BURZY

- chodzi tutaj oczywiście o burzę la 1846-1848

- utwory z tego tomu mają najczęściej charakter okolicznościowy

- brak krytycznej selekcji

- nieustanne wracanie do wydarzeń rewolucyjnych z lat 1846-48, traktowanych jako przyczyna ogólnego zła, jako źródło osobistego rozczarowania poety i jego nienawiści di „hołoty”

- próba podsumowania własnego życia, określenia sensu dotychczasowych doświadczeń

- Z klasztoru i z boru, Ze dworu - to tytuły poetyckich cyklów zawartych w omawianym tomie (bohaterowie i adresaci wierszy to zatem: tkwiący w borze szlachcic „pan Szymon”, ksiądz dziekan, ksiądz proboszcz, zakonnik)

- w niektórych momentach elementy autobiograficzne

- nasilenie niechęci do współczesności

* * *

- w latach pięćdziesiątych Pol uprawiał również publicystykę na aktualne tematy społeczne-> interesowała go przede wszystkim sytuacja dworu po uwłaszczeniu wsi galicyjskiej

- w utworach literackich też da się odczuć tendencję utożsamiania „pańskiego” z „Pańskim” = boskim

* * *

- 1863 - ukazały się w 3 tomach Pieśni Janusza - odpowiedź na wysunięte przez Ujejskiego żądanie ich wznowienia i zarazem świadectwo dawnych poglądów demokratycznych Pola (w tomach II i III Pol umieścił tez swe inne dawne utwory)

- 1864 - bezimiennie wydany w Lipsku tomik Kilka kart z krwawego rocznika

(9 utworów poświęconych wydarzeniom powstania styczniowego)

- całkowita aprobata walki narodowowyzwoleńczej

- deklaracje mesjanistycznej wiary w cudowne odrodzenie Polski z woli boskiej (Anioł, Która godzina)

Opozycja wobec Watykanu w wierszu Jęk konających do Rzymu

* * *

- motywy ideowe Kilku kart z krwawego rocznika już nigdy nie powrócą

w popowstaniowych utworach Pola; autor powraca do stylu ulubionych „gawęd” i „rapsodów” z lat pięćdziesiątych

- najambitniejszym utworem tego okresu dramat w 3 aktach wierszem Powódź

(i tak zbyt anachroniczny)

- w okresie popowstaniowym Pol znalazł się całkowicie na marginesie życia literackiego; w tym czasie został dotknięty utratą wzroku; umiera w 1872 roku

* * *

- pisarz Paweł Hertz starał się bronić poezji Pola (Obrona Wincentego Pola), przynajmniej jej części wypływającej z umiejętności trafiania w sprawy najbardziej obchodzące naród, najbardziej dla niego żywotne; dla Hertza wartości narodowo-historyczne tej twórczości są niezaprzeczone

- Maria Janion opowiada się za tezą, iż co do poezji Pola, to nie należy konserwować muzealnej kolekcji stereotypów narodowej wyobraźni, ale mimo wszystko jest to konieczna cząstka naszej narodowej kultury, konieczna, bo narzucona przez historię. Twórczość Wincentego Pola jest ogromnie reprezentatywna dla romantycznego programu związków literatury z folklorem i w pewnym stopniu także dla romantycznego rewolucjonizmu o zabarwieniu przede wszystkim narodowowyzwoleńczym. Również tradycjonalizm szlachecki (zwł. w uwikłaniu XVIII-wiecznym) występuje u większości polskich romantyków. Pol reprezentował przeciętną „mentalność poety romantycznego”, która rzuca zasadnicze światło na rozwój i Mickiewicza, i Słowackiego. Natomiast linia konserwatywnego obłaskawienia romantyzmu (widoczna w późniejszej twórczości Pola), stanowi zasadniczy przyczynek do dziejów zmierzchu romantyzmu w Polsce.

9

---