Unie polsko -litewskie
► U podstaw związku Polski z Litwą leży akt podpisany 14.VIII.1385 roku w Krewie, w którym Jagiełło zobowiązał się - w zamian za oddanie mu ręki Jadwigi i tronu polskiego - przyjąć z nie ochrzczonymi dotąd poddanymi chrzest w obrządku łacińskim, a ziemie Litwy i Rusi przyłączyć do Korony.
My Jagiełło, z Bożej łaski Wielki Książę Litwy i Rusi pan i dziedzic przyrodzony, podajemy do wiadomości wszystkim, których to dotyczy, treść niniejszego mającym chęć przeglądać (…)
Skoro zaś to, co przyrzeczono, dojdzie do przewidzianego końca, natenczas pan Jagiełło, Wielki Książę, z wszystkimi braćmi swymi jeszcze nie chrzczonym, krewniakami, szlachcicami, ziemianami, z wyższymi i najniższymi w swoich krajach zamieszkałymi, wiarę świętego rzymskiego Kościoła przyjąć zamierza, pragnie i życzy sobie. A ponieważ zabiegało około tego wielu cesarzy i różnych książąt, a nie zdołali aż dotychczas zgoła od niego tego otrzymać, zaprawdę tedy zaszczyt ten Bóg wszechmogący zachował dla samejże Jej królewskiej Wysokości.
Dla sprawy tej utwierdzenia, dla pewności i ubezpieczenia tenże Jagiełło Wielki Książę przyrzeka wszystkie skarby swe złożyć i wydać na odzyskanie strat państw obojga, tak Polski, jako też Litwy. A to tylko, jeżeli taż pani Węgier córkę swą Jadwigę, królowę polską przyrzeczoną, odda mu w małżeństwo.
(…) Następnie wymieniany tu książę Jagiełło przyrzeka także kraje swoje Litwy i Rusi wieczyście wcielić do korony królestwa polskiego.
(…) Dan w Krewie, we wtorek, w wigilię Wniebowzięcia N. Marii P. chwalebnej, roku Pańskiego 1385.
► Program inkorporacyjny nie został zrealizowany.
► 1392 - ugoda ostrowska - kompromis: Witold z ramienia Jagiełły objął rządy w Wielkim Księstwie Litewskim.
► 1398 - Witold, na wyspie Salin, został obwołany królem Litwy.
→ Jednakże w wyniku klęski poniesionej w bitwie z Tatarami nad rzeką Worsklą w 1399 roku doszło do zbliżenia z Polską.
► 1401 - wydano akty unii w Wilnie i Radomiu.
→ Na ich podstawie Witold uzyskał bezpośrednią władzę nad całą Litwą, która po jego śmierci miała powrócić do Władysława Jagiełły i jego następców.
→ W wypadku bezpotomnej śmierci króla wymagana była zgoda Litwy na elekcję jego następcy.
→ Wkrótce:
Witold przybrał tytuł Wielkiego Księcia,
Władysław Jagiełło - Najwyższego Księcia.
► Unia wileńsko-radomska stała się punktem wyjściowym dla zwycięstwa pod Grunwaldem 15.VII.1410 roku.
► Dalsze zacieśnienie więzi między obu państwami nastąpiło przez akt unii w Horodle zawarty 2.X.1413 roku.
(...) Na wieczną rzeczy pamiątkę. My Władysław, z Bożej łaski król Polski itd., tudzież my Aleksander, czyli Witold, w. książę litewski, ziem ruskich pan i dziedzic, oznajmiamy niniejszym pismem, komu o tym wiedzieć należy, ku świadectwu spółczesnych i wiadomości potomnych (...)
Aby więc tym swobodniej stać mogli przy swej wierze i z cnoty w cnotę urastać, powodowani wrodzoną nam łaską i przychylnością, zdejmujemy z ich karków jarzmo niewoli, którym dotychczas byli uciskani, i nadajemy im niniejszym pismem wszystkie swobody, wolności, prawa osobiste i przywileje, jakich prawowierni chrześcijanie używali zwykli, a to według treści i osnowy następującego opisu.
Przede wszystkim, lubo już wówczas, gdyśmy, z łaski i natchnienia Ducha Św. przyjąwszy światło wiary chrześcijańskiej, zarazem koronę polską przyjęli, dla wzrostu i pomnożenia tejże chrześcijańskiej wiary, tudzież dobra i pożytku naszych krajów litewskich, rzeczone kraje przyłączyliśmy i wcielili do naszego Królestwa Polskiego, (…) pragnąc atoli rzeczony kraj litewski od zdrady i napaści Krzyżaków, jako też ich stronników i sprzymierzeńców, i wszelkich zgoła nieprzyjaciół, czyhających na zgubę Litwy i Polski, lepiej ubezpieczyć, a razem obdarzyć trwałych i wieczystych korzyści udziałem - ziemię tę, którą jako pan i dziedzic prawy posiadamy, za radą i wspólną zgodą panów, szlachty i bojarów, do naszego Królestwa Polskiego powtórnie przyłączamy, i z koroną tegoż Królestwa Polskiego na wieczne czasy trwale i niezmiennie jednoczymy.
(…) Podobnież prałaci, panowie i szlachta Królestwa Polskiego w przypadku, gdyby król polski zszedł bezpotomnie i bez prawego po sobie następcy, nie powinni sobie obierać nowego króla i pana bez wiedzy i porady naszej, tj. Aleksandra, w. księcia, tudzież panów i szlachty ziemi litewskiej.
(…) To także dodajemy, że pomienieni panowie i szlachta tak Królestwa Polskiego, jako i Litwy, zjazdy publiczne i sejmy (parlamenta), ile razy potrzeba tego będzie, w Lublinie, w Parczowie, albo w innych miejscach sposobnych za naszą uchwałą i wolą odbywać mają, a to dla dobra Królestwa Polskiego i ku pożytkowi Litwy.
Nadto my, Aleksander czyli Witold, za zezwoleniem najjaśniejszego monarchy i pana, Władysława, króla polskiego, brata naszego miłościwego, wybieramy na uczestników herbów i klejnotów Królestwa Polskiego niżej wymienione osoby spomiędzy naszej szlachty litewskiej, których szlachta Królestwa Polskiego wraz z wszystkimi ich rodzinami do braterstwa i rodu swego przyjęła (…).
Aby zaś wszystkie wyżej opisane ustawy miały tym większą moc i pewność, pismo niniejsze rozkazaliśmy pieczęciami naszymi utwierdzić.
Działo się w Horodle nad rzeką Bugiem, na sejmie, czyli zjeździe powszechnym, dnia 2 października, roku Pańskiego 1413.
► Unia polsko-litewska zachwiała się po pokoju melneńskim z 1422 roku, kiedy Litwa odzyskała ostatecznie Żmudź, a Zakon przestał stanowić dla niej większe zagrożenie.
→ Dążenie do likwidacji unii znalazło wówczas wyraz w niezrealizowanych planach koronacji Witolda na króla Litwy.
→ 1430 - śmierć Witolda - Wielkie Księstwo Litewskie de facto podzieliło się na dwie części:
Księstwo Litewskie pod rządami księcia Zygmunta Kiejstutowicza,
Księstwo Ruskie pod rządami Świdrygiełły.
► 1432-1434 - nowe akty unii - zgodnie z którymi wybrany przez bojarów wielki książę powinien był wystąpić o uznanie ze strony polskiego króla.
→ Wbrew postanowieniom unii, po zamordowaniu Kiejstutowicza wybór Kazimierza Jagiellończyka na wielkiego księcia litewskiego w roku 1440 nie został uzgodniony z Władysławem III - królem Polski. Zerwanie unii.
► Po śmierci Władysława Warneńczyka, tron polski objął Kazimierz Jagiellończyk - przywrócenie związku Polski i Litwy.
►1499 - unia wileńska - w przyszłości Polacy i Litwini będą wybierać panujących za obopólną zgodą i służyć sobie wzajemną pomocą i radą.
► 1501 - w czasie bezkrólewia - Sejm polski zawarł w Piotrkowie umowę z delegatami wielkiego księcia Aleksandra. Układ zwany unią mielnicką mówił o:
Jednym dla obu państw i wspólnie wybieranym monarsze,
Wspólnych sejmach,
Wzajemnej pomocy wojskowej.
Układu nie potwierdzili panowie litewscy - nie wszedł więc w życie.
►1 lipca 1569 - Lublin - zawarcie unii realnej.
→ W federacyjnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów wspólna miała być od tej pory:
osoba monarchy - wybieranego na wspólnej elekcji i koronowanego jednocześnie na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego;
sejm - w skład Izby Poselskiej weszli posłowie z Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w skład Senatu - dostojnicy litewscy.
→ Odrębne natomiast miały pozostać:
administracja,
skarb,
wojsko.
→ Polacy i Litwini mogli nabywać wzajemnie od siebie dobra i swobodnie się przesiedlać, co umożliwiło napływ polskiej szlachty na ziemie Litwy i Rusi.
→ Decydujące jednakże znaczenie dla integracji obu państw - przy zachowaniu partykularnych różnic - odegrała polonizacja kulturalna litewsko- ruskich magnatów i szlachty.
► W roku 1697 na Litwie wprowadzono jako urzędowy - język polski.
► Konstytucja 3 maja 1791 roku pominęła świadomie sprawę wzajemnego stosunku Korony i Litwy. Było to wynikiem tendencji do centralizacji i unifikacji dualistycznej Rzeczypospolitej. Uznano, że te kwestie najlepiej zrealizować w rozwijających konstytucje i uzupełniających jej założenia ustawach.
Senatorowie litewscy w zamian za zgodę na konstytucję uzyskali od monarchy i przywódców obozu patriotycznego zgodę na utrzymanie, w ramach zreformowanego ustroju, podmiotowości Wielkiego Księstwa Litewskiego.
→ W ustawie o sejmach z drugiej połowy maja 1791 roku zachowano alternatę sejmów, zgodnie z która co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie.
→ Przy debacie sejmowej nad powołaniem Komisji Skarbowej (początkowo Litwini żądali odrębnej) 20 października 1791 roku uchwalono jednomyślnie kompromisowe Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów. Akt ten miał stanowić część paktów konwentów. Określano go mianem artykułów aktu unii.
Zaręczenie odwoływało się do bardziej ścisłego związku Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Powoływało wspólny zarząd nad wojskiem i skarbem.
Zarazem gwarantowało Litwinom proporcjonalny udział w nowych organach władzy centralnej.
Komisja Wojskowa Obojga Narodów i Komisja Skarbowa Obojga Narodów miały się składać z równej liczby przedstawicieli Korony i Litwy, a w Komisji Policji miało zasiadać 2/3 Koroniarzy i 1/3 Litwinów.
Według takich historyków jak: Stanisław Kutrzeba, Oskar Halecki, Bogusław Leśnodorski ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego, w tym Zaręczenie Wzajemne, kładło kres istniejącej od 1569 roku unii realnej między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim tworząc państwo unitarne Rzeczpospolitą Polską. |
Ku wiecznej pamięci sprawy niżej opisanej, My Stanisław August z Bożej Łaski i Woli Narodu Król Polski, Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Podlaski, Inflancki, Smoleński, Siewierski i Czernihowski:
Za zgodą Panów Rad Senatu, tak Duchownych, jako i Świeckich oraz Posłów Ziemskich Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, bacząc ustawicznie na powinność Naszą, ku wspólnej Ojczyźnie swej, Rzeczypospolitej Polskiej, której wszystką ozdobę, pożytek pospolity, a najwięcej umocnienie od niebezpieczeństwa tak wewnętrznego, jak zewnętrznego, opatrzyć powinniśmy, mając przy tym przed oczyma chwalebny, a Obojemu Narodowi bardzo należny związek i społeczność Aktem Unii przez Przodki Nasze po tylekrotnie na wieczne czasy, za wspólnym Obydwóch Narodów, tak Korony Polskiej, jako i Wielkiego Księstwa Litewskiego zezwoleniem, uczynioną, i dotąd uprzejmością, a statecznością obojej strony dzierżaną, stanowimy: iż jako jedną powszechną i nieoddzielną Ustawę Rządową, całemu Państwu naszemu, Koronie Polskiej i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu służącą mamy, tak tymże jednym rządem i Wojsko Nasze wspólnie i Skarby w jeden nierozłączny Skarb Narodowy połączone, rządzone mieć chcemy; a to pod następującymi warunkami:
1mo. Komisją Wojskową i Komisją Skarbową Obojga Narodów równa połowa osób z Korony, a druga równa połowa osób z Wielkiego Księstwa Litewskiego składać mają; a zaś skład Komisji Policii, co do liczby osób oną składających, jako skutek dobrowolnego zezwolenia Wielkiego Księstwa Lit[ewski]ego nie ma nigdy służyć za praeiudicatum, dla tegoż Wielkiego Księstwa Lit[ewski]ego; i owszem wszystkie Magistratury, które by Rzeczpospolita w późniejszym czasie inne, a obu Narodom wspólne stanowić miała, w tych wszystkich liczba równa osób, tak z Korony jako i Wielkiego K[sięstw]a Lite[wskie]go mieszczona być ma.
2do. Wielkie Księstwo Litewskie mieć będzie takąż samą liczbę ministrów i urzędników narodowych, oraz z tymiż tytułami i obowiązkami, jak Korona kiedykolwiek mieć będzie.
3tio. W Komisjach Wojskowej i Skarbowej prezydencja koleją będzie raz przy Litwie, drugi raz przy Koronie z równym wymiarem czasu.
4to. Kasa Skarbowa z publicznych Rzeczypospolitej Litewskich dochodów w Wielkim Księstwie Litewskim ma zostawać.
5to. Sprawy Komisyi Skarbowej sądowi powierzone, co się tyczy Litwy, mieć będą sąd swój z osób w Komisję nie wchodzących ustanowiony w Wielkim Księstwie Litewskim, podług osobnego na to prawa. A te wszystkie rzeczy tu postanowione i obwarowane, My Król, za zgodą Skonfederowanych Stanów, znając być potrzebne i obojemu temu Narodowi tak Koronie Polskiej, jako i Wielkiemu Księstwu Lit[ewskie]mu, jako jednej, wspólnej, a nierozdzielnej Rzeczpospolitej pożyteczne, uznajemy być artykułami Aktu Unii tychże Narodów, oraz trwałość i nienaruszenie onych, przez Akt niniejszy warujemy, utwierdzamy i umacniamy warunkiem, utwierdzeniem i umocnieniem takim, jakie mamy w Akcie Unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Lit[ewskieg]o: A jako, My Król za Artykuł Pactorum Conventorum : to wszystko sobie poczytujemy, tak i Następcom Naszym toż wszystko inter Pacta Conventa, ku zaprzysięganiu umieszczanym mieć chcemy.
► Niestety wydarzenia, które miały miejsce wkrótce po uchwaleniu konstytucji - konfederacja targowicka, oraz kolejne rozbiory (1793 i 1795) spowodowały, że Rzeczpospolita zniknęła z map świata.
Nie tyczyło to chrzczonych już w prawosławiu członków dynastii.
W oryginale łacińskim występuje słowo applicare, oznaczające wcielenie lub przyłączenie. Wieloznaczność użytego terminu wywołała długotrwały spór polityczny. Strona polska w przeciwieństwie do Litwinów, sądziła, iż połączenie obu państw nastąpi przez inkorporację, czyli wcielenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Polski.
Unia polsko-litewska w Krewie z 1385 roku, Cz. Nanke, Wypisy do historii średniowiecza, Lwów 1930.
Imię chrzestne Witolda.
Tu wymienieni są panowie litewscy, przyjęci do herbów polskich.
Akt unii horodelskiej z 2 X 1413 roku, Cz. Nanke, Wypisy do historii średniowiecza, Lwów 1930.
Sukcesy militarne Moskwy, zwłaszcza klęska zadana nad Wiedroszą przez Iwana III, skłoniły panów litewskich do zbliżenia z Polską.
Od miejsca zatwierdzenia przez nowo obranego króla.
Zawarcie unii przyspieszyła groźba bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta, a co za tym idzie zniknięcia czynnika łączącego dotychczas oba państwa w postaci panującej dynastii Jagiellonów.
77
7