Unie polsko - litewskie od XIV w. do XVI w.
Unia polsko - litewska był to związek Polski z Litwą określany przez szereg aktów państwowoprawnych i decyzji faktycznych. Wahały się one od tendencji inkorporacyjnych do luźnego sojuszu między dwoma niezależnymi państwami - Polską i Litwą. Był to związek Polski z Litwą w XIV-XVIII w., umacniany w aktach prawnych zw. uniami, których było siedem: unia krewska(1385), unia wileńsko-radomska (1401), unia horodelska (1413), unia grodzieńska (1432), unia wileńska (1499), unia mielnicka (1501), unia lubelska (1569).
Do przymierza z Litwą dążył już Władysław Łokietek, nawiązał on przyjazne stosunki z władcą litewskim Giedyminem - córka Giedymina - Aldona wyszła za mąż za Kazimierza Wielkiego. Łokietek nie kontynuował jednak próby zbliżenia do północnego sąsiada. Przeciwnie, poprzez ekspansję ziem rosyjskich oraz podbijając dawne obszary państwa ruskiego wszedł w konflikt z Litwą.
W XIV w. Państwo Litewskie objęło wielkie tereny ziem ruskich od Połocka i Witebska na północy aż po rzekę Doniec i pobrzeża Morza Czarnego na południu. Jednocześnie potężne najazdy litewskie na ziemie polskie, a szczególnie na Mazowsze (1350,1376), od dawna stanowiły czynnik dezorganizujący życie wewnętrzne i osadnictwo północno-wschodnich rejonów kraju. Nawiązanie ścisłej współpracy między dwoma państwami aktywizowało życie zagrożonych dotąd najazdami ziem polskich, a spory o Ruś Halicko-Włodzimierską, zajętą zresztą przez Węgry, przenosiły się na płaszczyznę stosunków wewnętrznych obydwu państw. Reprezentujący panów małopolskich twórcy unii liczyli na bogate nadania na ziemiach ruskich. Unia wciągała Polskę w narastający z wolna konflikt litewsko-moskiewski: Wielkie Księstwo Moskiewskie po osłabieniu swej zależności od Tatarów u schyłku XIVw. zaczynało zgłaszać pretensje do roli czynnika zwierzchniego wszystkich ruskich ziem etnicznych. Idea unii powstała w wyniku zagrożenia, jakie dla obydwu państw na przełomie XIV i XV w. stanowił Zakon Krzyżacki. Polska nie wyrzekła się myśli o odzyskaniu Pomorza, którego broniła okupacja krzyżacka. Szczególne niebezpieczeństwo ze strony Krzyżaków groziło jednak Litwie. Jeszcze za panowania Giedymina (zmarł w 1341) Zakon rozpoczął planowane ataki na Litwę właściwą, a przede wszystkim na Żmudź, oddzielającą Prusy od posiadłości krzyżackich w Inflantach. Miarą zainteresowań tym mogą być zabiegi Zakonu o nadanie mu przez cesarza Żmudzi, Litwy właściwej, a nawet Rusi - przywilej nadawczy uzyskali Krzyżacy ostatecznie w 1337 r. od Ludwika Wittelsbacha. Uspokojenie na granicy polskiej w wyniku pokoju kaliskiego (1337 r.) nasiliło ataki krzyżackie na Litwę. Co kilka lat odbywały się wielkie wyprawy krzyżackie, współdziałające z licznymi grupami rycerstwa zachodniego przybywającego do Litwy pod hasłami walki z poganami. Prawie co roku komturowie graniczących z Litwą zamków krzyżackich urządzali wyprawy grabieżcze na jej teren. Litwy bronili skutecznie Olgierd i Kiejstut Giedyminowiczowie. Po śmierci Olgierda (1377), jego syn Jagiełło, walczący ze stryjem Kiejstutem, który zmarł w1382 r., zawarł pokój z Krzyżakami (1380), a w 1382 r. zmuszony był do odstąpienia im Żmudzi i złożenia im obietnicy przyjęcia chrztu. Jagiełło zwrócił się ku księciu moskiewskiemu Dymitrowi Dońskiemu, chcąc związać się z nim węzłami powinowactwa i przyjąć chrzest w obrządku wschodnim. W 1383 r. Krzyżacy oblegli Wilno i Troki, wspomagani przez syna Kiejstuta, Witolda. Nie udało się Jagielle nawiązać sojuszu z Moskwą; jednocześnie otwierała się perspektywa związku z Polską. W 1385 r. stanęła ugoda krewska. Jagiełło wraz ze swymi braćmi zobowiązał się w niej ochrzcić swoje państwo, połączyć Litwę i Ruś z Koroną Królestwa Polskiego, a także "wszystkie ziemie oderwane przez wszystkich od Polski własną ręką i majątkiem odzyskać". Po koronacji (1386 r.) Jagiełło rozpoczął w 1387 r. chrystianizację Litwy, ustanawiając podległe metropolii gnieźnieńskiej biskupstwo w Wilnie (1387), a potem także na Żmudzi, w Miednikach (1417).
Podstawą związku obydwu państw był akt w Krewie (unia krewska) podpisano wtedy układ pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły z królową Polski Jadwigą W zamian za uzyskanie ręki Jadwigi i tronu polskiego Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest w obrządku łacińskim wraz ze swoimi braćmi i nawrócić Litwę na chrześcijaństwo. Przyłączyć do Polski ziemie Litwy i Rusi, odzyskać utracone przez Polskę terytoria (Pomorze). Właściwie był to program polityczny Władysława Jagiełły, który trwał przez całe jego panowanie (1386-1434). Była to umowa, która przeszła do historii pod nazwą Unii w Krewie w 1385 r. W następnym roku zjazd szlachty w Lublinie obwołał Jagiełłę królem, musiał on potwierdzić istniejący system szlacheckich uprawnień.
Jagiełło udał się na Litwę i dokonał chrztu ludności przy pomocy duchowieństwa polskiego. Zorganizował w Wilnie biskupstwo, wydał przywilej dla bojarów litewskich gwarantując im dziedziczne posiadanie ziemi i uwolnienie od osobistych świadczeń na rzecz księcia, z tym, że uprawnienie to otrzymali tylko wyznawcy religii katolickiej. Polityka Jagiełły napotkała na opór. Przywódcą niezadowolonych był stryjeczny brat Jagiełły - Witold, który sprzymierzył się wtedy z krzyżakami, którzy 2 razy oblegli Wilno.
W 1392 r. Jagiełło zawarł ugodę z Witoldem, mocą której przekazał mu władzę na Litwie, zachowując ogólne zwierzchnictwo. Tymczasem Witold miał bardzo ambitne plany rozciągnięcia swojego władztwa na południowym-wschodzie, ale jego konkurentami byli Tatarzy. Aby zabezpieczyć się na północy zawarł w 1398 roku układ, mocą którego przekazywał Żmudź Zakonowi Krzyżackiemu. Był to dla Zakonu bardzo ważny nabytek terytorialny, albowiem dzięki temu Krzyżacy mogli połączyć się terytorialnie z Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach.
W 1401 roku zawarto Unię wileńsko-radomską. W tymże roku, w Wilnie, Wielki Książę Witold wystawił dokument potwierdzający podległość królowi polskiemu i zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Korony. Mocą tej unii Witold został uznany księciem dożywotnim Litwy pod zwierzchnią władzą Jagiełły. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarowie litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio tytuł Wielkiego Księcia Litewskiego Witoldowi Kiejstutowiczowi. Unia pozwoliła na sojusz polsko-litewski w wojnie z Krzyżakami w 1404 roku.
W 1413 roku zawarto nowy akt unii w Horodle. Potwierdziła ona wolę obydwu narodów - dalszego zacieśniania wzajemnych stosunków przy zachowaniu odrębności państwa litewskiego. Bojarzy zobowiązali się powołać po śmierci Witolda nowego Wielkiego Księcia w porozumieniu z Polską, panowie polscy godzili się na wybór króla polskiego w porozumieniu z Litwą. Postanowiono także zwoływać wspólne sejmy polsko-litewskie w Lublinie lub Parczewie. Przyjęto do rodów herbowych 47 rodów bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Utrzymanie unii miało na celu przede wszystkim wspólne wystąpienia przeciw Krzyżakom i innym wrogom obydwu krajów. Akt wprowadził instytucje odrębnego Wielkiego Księcia na Litwie, wspólne sejmy i zjazdy polsko - litewskie.
Kolejnym aktem unijnym (unia grodzieńska - 1432) zawartym w Grodnie było powołanie na tron wielkoksiążęcy na Litwie Z. Kiejstutowicza i porozumienie w sprawie powrotu Podola do Korony. Po klęsce bukowińskiej Polski (1497) odnowiono porozumienie pomiędzy Litwą i Polską, zawierając w 1499 w Wilnie przymierze o charakterze obronnym, w którym potwierdzono także wspólną wolę uzgadniania kandydatów na władców. Wybór Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski (1501) przywrócił unię personalną pomiędzy Polską i Litwą. Unia ta przywracała konieczność zatwierdzania wyboru wielkiego księcia Litwy prze króla i panów polskich.
Po okresie całkowitego zerwania unii (1440-1447) związek polski z Litwą przekształcił się w unię personalną, a trony Polski i Litwy przejęli dwaj bracia Jan Olbracht i Aleksander.
W 1499 roku zawarto polsko-litewski układ w Mielniku (unia mielnicka), potwierdzający postanowienia podjęte w Wilnie w 1499. Układ nie wszedł w życie, ponieważ nie został zaakceptowany przez litewską radę gospodarczą; postarali się o to Jagiellonowie, gdyż ograniczał ich prawa dziedziczne do Wielkiego Księstwa Litewskiego; zacieśnienie związku państwowego między Polską a Litwą następowało w XVI w. głównie dzięki przejmowaniu przez Litwę instytucji ustrojowych Polski i powstaniu na Litwie stanu szlacheckiego dążącego do uzyskania praw szlachty polskiej. Od połowy XVI w. ze strony polskiej coraz bardziej stanowczo w programie ruchu egzekucyjnego dążono do zawarcia unii z Litwą.
Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy był akt unii uchwalony 1569 w Lublinie (unia lubelska) przez sejmy obydwu państw. Na mocy tejże unii Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, Unia lubelska Polski z Litwą była największym i trwałym sukcesem ruchu egzekucyjnego.
Ciągle odnawiające się konflikty Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą wykazały, iż sama Litwa nie będzie w stanie oprzeć się idącemu od wschodu naporowi. Swobody polityczne i przywileje szlachty polskiej zyskiwały coraz większą popularność wśród bojarów (szlachty) litewskich, którzy chcieli wyzwolenia się spod przewagi magnatów. W XVI w. Ustrój Litwy bardzo zbliżył się do polskiego: wprowadzono podział administracyjny wzorowany na polskim oraz urzędy (podział na województwa, kasztelanie, urzędy, sejmiki, sejm). Ostatni z Jagiellonów - Zygmunt August - nie mając już nadziei na potomka, godził się na zastąpienie unii personalnej - unią realną. Czynnikiem hamującym byli magnaci litewscy, zagrożeni utratą wyjątkowych pozycji. Podczas sejmu lubelskiego 1569 r. wielcy panowie litewscy usiłowali nie dopuścić do unii. Wraz z przywódcą, Mikołajem Radziwiłem Rudym, opuścili potajemnie Lublin, sądząc,że w ten sposób zerwą obrady. Zygmunt August, król Polski a zarazem Litwy, zaczął odrywać od Litwy i przyłączać do Korony Polskiej województwa: podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie, Powyższy akt, odpowiadający życzeniom posłów tych prowincji służył przełamaniu opozycji litewskich wielmożów. 1 lipca 1969 roku po długich i burzliwych pertraktacjach została zaprzysiężona w Lublinie unia łącząca Polskę z Litwą w jeden organizm państwowy, monarchiczną Rzeczpospolitą. Wspólnie odtąd wybierany król Polski miał być zarazem wielkim księciem litewskim. Wspólny był też sejm oraz moneta. Wspólne prawa, przywileje, polityka zagraniczna.
W Polsce i na Litwie odrębne pozostały: centralne urzędy (kanclerz, marszałek i in.), wojsko (urząd hetmana), skarbowość (urząd podskarbiego). Do obu państw miały też należeć nowo przyłączone Inflanty. Polacy w Wielkim Księstwie, a Litwini w Koronie mogli odtąd bez przeszkód obejmować dobre urzędy. Miejscem wspólnych sejmów miała być Warszawa, mniej oddalona od granic Litwy niż Kraków. Akt unii położył również kres istnieniu oddzielnego sejmu Prus Królewskich, którego przedstawiciele mieli zasiadać we wspólnym dla całego państwa parlamencie. Akt unii stanowił naturalną konsekwencję i zamknięcie procesu zapoczątkowanego za rządów Władysława Jagiełły. Rozpadnięcie się unii wydałoby Litwę na łup Moskwy i osłabiłoby siłę obronną państwa polskiego wobec potęg, jakie zaczynały zagrażać od południa (Turcja) i północy (Szwecja). Rok 1569 pogłębił i zintensyfikował wpływy kultury polskiej na Litwie; objęły one przede wszystkim tamtejszą szlachtę, która zaczęła naśladować styl życia panujący w Koronie. W ślad za tym dość często przychodziło przejmowanie polskiego języka i wiary katolickiej (asymilacja litewskich, ruskich i białoruskich bojarów).
Unia polsko - litewska należała do najdonioślejszych faktów w dziejach Europy Środkowo - Wschodniej. Skutki jej przetrwały samo istnienie zjednoczonej „Rzeczypospolitej Obojga Narodów”. W pierwszym okresie umożliwiła likwidację niebezpieczeństwa krzyżackiego i przyczyniła się do uzyskania przez Polskę w XV - XVI w. pozycji mocarstwa europejskiego. Unia polsko - litewska przyspieszyła rozwój gospodarczy i kulturalny Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale jednocześnie otworzyła drogę polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej oraz przechodzeniu rozległych dóbr w ręce szlachty polskiej. W wyniku unii Polska została wciągnięta w niekończące się wojny litewsko - moskiewskie i musiała porzucić myśl o rewindykacjach utraconych ziem na zachodzie. Unia lubelska, wprowadzając do korony wpływy spolonizowanej oligarchii litewskiej przyczyniła się do zachwiania równowagi w łonie stanu szlacheckiego i do zdobycia władzy przez magnatów, głównie związanych z terenami litewsko-rosyjskimi, którzy uzależniając od siebie drobną szlachtę, prowadzili do stopniowego rozkładu władzy centralnej. Tradycje unii polsko - litewskiej przetrwały w okresie porozbiorowym i znalazły wyraz we wspólnych powstaniach „obojga narodów” (powstanie listopadowe oraz styczniowe). Dopiero w drugiej połowie XIX wieku rozwój świadomości narodowych spowodował rozpad idei unii.
Bojar, bojarzyn - członek wyższej warstwy feudalnej, wielki właściciel ziemski na Rusi i Wołoszczyźnie; na Litwie i Białorusi: szlachcic posiadający ziemię.
Unia personalna - było to połączenie dwóch państw jedynie na zasadzie władcy.
Rewindykacja - odzyskanie utraconej własności; dochodzenie na drodze prawnej zwrotu własności
Oligarchia - forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi, najczęściej spośród arystokracji rodowej lub najbogatszych warstw społeczeństwa.