Chcąc ustalić, iż zdanie to podstawowa jednostka składniowa należy najpierw zastanowić się nad definicją zdania i składni. Skupmy naszą uwagę najpierw nad pojęciem ZDANIE. Encyklopedia mówi, że: „zdanie to zespół wyrazów, ujętych w formę mniej lub więcej pełną pod względem strukturalnym, wyrażających pewną myśl. Zdania bywają proste i złożone. Zdanie to proste to np. Marysia dostanie chomika, a przykład zdania złożonego to: Wieczorem posłucham muzyki i obejrzę film. Zdanie proste bywa: rozwinięte lub nierozwinięte, zupełne lub niezupełne, bezpodmiotowe. Zdania złożone równorzędnie (parataktycznie) bywają: łączne(Wieczorem posłucham muzyki i obejrzę film), przeciwstawne(Wieczorem posłucham muzyki, ale nie obejrzę filmu), wynikowe(Wieczorem będę słuchał muzyki, dlatego nie obejrzę filmu); zdania złożone podrzędnie (hipotaktycznie) dzielą się na: główne i podrzędne, jak: zdania podrzędne podmiotowe, przedmiotowe, przydawkowe, okolicznikowe.”
Jest to jednak bardzo ogólny pogląd. Spróbuję go rozszerzyć. Otóż definicje zdania są podzielne na 3 grupy: I- strukturalne, II- mieszane strukturalno-semantyczne i wreszcie III- semantyczne.
Pierwsza grupa obejmuje definicje określające zdanie jako wyrażenie nie mające żadnych relacji zewnętrzno-gramatycznych, czyli jako jednostkę autonomiczną, wyznaczają zdania poprzez jego właściwości kompozycyjne oraz intonacje zdaniowe i pauzy będące jego wykładnikami odrębności i samodzielności.
Druga grupa powiązana jest ściśle ze stwierdzeniem językoznawcy Zenona Klemensiewicza: zdanie jest tworem językowym stanowiącym w określonych warunkach komunikatywną całość i zawierający osobową formę orzeczenia.
Grupa trzecia to pojęcia, które głoszą, że zdanie jest wyznaczane przez sens, a nie przez strukturę formalną. Za cechę istotną zdania uznaje się jego komunikatywną zupełność, semantyczną niezależność od kontekstu.
Współczesna lingwistyka podchodzi do zdania jako do kategorii stricte językowej i komunikatywnej posiadającej swoje charakterystyki formalne i semantyczne.
Tak więc zdanie to model, według którego może być zbudowana ogromna liczba różnorodnych wypowiedzeń.
Czym jest zatem składnia? Z encyklopedycznego punktu widzenia: składnia to nauka poprawnego łączenia wyrazów w zdania. Twórcą jej był grecki gramatyk Apollonis Dyskolos; w średnich wiekach uprawiana w związku ze scholastyką. Dzieli się zwykle na naukę: 1. o używaniu poszczególnych części zdania i 2. o zdaniach prostych i złożonych.
Współcześnie przez składnię rozumie się teorię, która formułuje reguły tworzenia wyrażeń złożonych, w jaki sposób z różnych punktów widzenia można opisywać zagadnienia składniowe.
Termin „składnia” bywa jednak stosowany w różnych znaczeniach: a) przedmiotowo- na oznaczenie odpowiedniego podsystemu języka; b) metajęzykowo- jako nazwa działu nauki o języku. W interpretacji przedmiotowej wyróżniamy znaczenia:
Podstawowe- `układ zdania, jego budowa'
Wtórne- `wewnętrzna budowa wyrazu' np. „Między składnią wyrazu a składnią zdania nie ma zasadniczej różnicy, zawsze tu bowiem zachodzi bezpośredni stosunek między dwiema tylko jednostkami morfologicznymi”.
Bardzo szerokie- `cały zasób struktur składniowych danego języka'
Specjalne- sposób zastosowania wyrazu w zdaniu; rodzaj powiązania znaczeniowego i formalnego dwu członów w obrębie związku wyrazowego
W sensie metajęzykowym, jako dział nauki o języku, składnia bywa ujmowana m.in. jako nauka o budowie wypowiedzeń, w szczególności: `nauka o elementach składowych wypowiedzenia, o środkach służących do ich wyodrębniania i o sposobach ich łączenia'. Zatem już teraz można wysnuć wniosek, iż przedmiotem badań naukowych musi być zdanie, które jest podstawą składni.
W składni realizowany jest związek części mowy z częściami zdania. Aby opisać zależności składniowe, jakie zachodzą w zdaniu Pies ugryzł Janka, nie należy badać znaczeń poszczególnych użytych w nim wyrazów, tylko ich własności składniowe oraz związki, w jakie wchodzą składniki tego wypowiedzenia.
W najnowszych opracowaniach składniowych spotykamy się z opinią, że można wyróżnić w składni dwa rozdziały: składnię części mowy i składnię wypowiedzenia. Składnia części mowy opisuje możliwości wyrazów w zakresie ich łączliwości i selekcji, sposoby realizacji tych możliwości oraz wyrażane przez nie relacje.
Składnia wypowiedzenia z kolei opisuje wewnętrzną strukturę, komunikatywne typy zdań, ich semantykę i transformacje synonimiczne.
Przedstawiciele różnych kierunków gramatycznych uważają, że te dwa rozdziały mają różną wagę- zwolennicy gramatyki ogólnej rozpatrują składnię jako naukę o zdaniu, a zwolennicy gramatyki formalnej i strukturalnej za główny przedmiot składni uważają grupę wyrazową. Stąd rodzi się problem podstawowej jednostki składni, który językoznawcy starają się rozwiązać. F.F. Fortunatow za przedmiot badań składni uznawał grupę wyrazową, a zdanie uważał jedynie za odmianę grupy wyrazowej.
Nie można jednak badać grupy wyrazowej, ponieważ w języku istnieją zdania jednowyrazowe np. Świta. Noc. Pożar! Wejść!
Należy przyjąć zatem, że wszelkie konstrukcje są przedmiotem składni, ale strukturą wyjściową jest zdanie proste- jedyna uniwersalna jednostka składniowa.
Jednak na przestrzeni lat przedmiot, a także zadania składni ujmowano bardzo różnie. Przez długi czas popularne było uprawianie składni mieszanej, która obejmowała dwa działy: naukę o zdaniu i naukę o tzw. syntaktycznym użyciu form gramatycznych. Stanowisko, iż przedmiotem badań ma być zdanie zajmowali Brugmann oraz Ries, który to oprócz zdania badał także wszelkie zespoły wyrazów. W Polsce takie stanowisko przyjął Klemensiewicz. Skupił swą uwagę „na wszelkich zespołach, na ich znaczeniu i formie, bo w nich właśnie wyrażają się nowe treści z połączenia, ze składni prostszych elementów powstające”. Zrezygnował z włączania do składni nauki o częściach mowy i o syntaktycznym użyciu ich form.
Stale rozwijany i różnorodny w szczegółach program różnych kierunków składni strukturalistycznej da się sprowadzić do zasadniczego celu, jakim jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, co jest elementarną jednostką języka na poziomie analizy składniowej.
W różnych okresach, dokonując analizy składniowej, kierowano się kryteriami: logicznym, psychologicznym, formalnogramatycznym, semantyczno-epistemologicznym, strukturalnym i informacyjnym.
Oto krótki przegląd tych kryteriów. W każdym postaram się wyróżnić definicję zdania z niego wynikającego.
Logiczne kryterium analizy składniowej- Związki składni z logiką są dawne i głębokie. Zaczęły się w starożytności, pogłębiły w średniowieczu, osłabły w wieku XIX, a uległy przekształceniu w wieku XX. Początkowo składnia zajmowała się tylko znaczeniem i funkcjami części mowy, natomiast zdanie było przedmiotem logiki. W tym miejscu warto zacytować powiedzenie filozofa J.S. Milla, że składniowa analiza zdania to najpiękniejsza lekcja logiki. Tradycyjny udział kryterium logicznego w szkolnej analizie składniowej języka naturalnego przejawia się w traktowaniu zdania jako językowej formy sądu. Zatem przedmiotem analizy jest ZDANIE.
Definicja podana przez J. Ries'a brzmi: „Zdanie jest to gramatycznie ukształtowana najmniejsza jednostka mowy, która wyraża swą treść uwzględniając jej stosunek do rzeczywistości”.
Psychologiczna interpretacja budowy zdania- Sięga swymi zawiązkami drugiej połowy XIX w. W niedługim czasie zaczęto ją stosować zamiast lub obok analizy logicznej zdania. Terminologia związana z psychologiczną analizą zdania nie jest jednolita. Oprócz terminów „podmiot psychologiczny” i „orzeczenie psychologiczne” spotykamy również termin „podmiot psychiczny”(temat, ekspozycja).
Fromalnogramatyczny opis zdania- Ten typ kryteriów opisu zdania zyskuje dziś coraz szersze zastosowanie. Oparta na nim interpretacja polega na opisie budowy gramatycznej zdania oraz na scharakteryzowaniu związków gramatycznych zachodzących między członami zdania. U nas aktualnie nie tylko w badaniach naukowych, ale też w literaturze podręcznikowej potrzeba uwzględnienia w składni kryteriów formalnych coraz bardziej znajduje zastosowanie. Po raz kolejny widzimy, że przedmiotem badań jest ZDANIE.
Klemensiewicz określał zdanie gramatyczne, jako wypowiedzenie „z obecną formą osobową orzeczenia”. Zdanie jest to jednostka przekazu słownego, wyrażana Zyków zespołem wyrazów, stanowiąca pod względem językowym całość powiązaną gramatycznie i wyodrębnioną prozodyjnie, zawierającą jako składnik predykatywny orzeczenie czasownikowe lub słowno-imienne.
Epistemologiczne podstawy analizy zdania- Tutaj spotykamy pojęcie czasu i przestrzeni, w których to istnieją przedmioty i toczą się procesy. Epistemologiczna analiza zdania polega na wyróżnianiu w nim członów odpowiadających poszczególnym formom odbicia rzeczywistości. Przykład definicji zdania opartej na takich właśnie zasadach znajdujemy u Łosia: „Zdanie - jest symbolem językowym umyślnie rozczłonkowanego wyobrażenia na pojęcie zajętej przestrzeni (rzeczy) i pojęcie zajętego czasu (właściwości), rozważanych w stosunku do osoby mówiącej i do chwili mówienia”.Zatem zdanie rozpatrywane w tym aspekcie, można by określić jako językową formę uczasownienia wartości przestrzennych, tj. ukazanie zdarzenia w dwu podstawowych wymiarach życia: w przestrzeni i czasie.
Strukturalna interpretacja członów wypowiedzenia- strukturalna analiza składniowa swą genezę i rozwój zawdzięcza tzw. strukturalizmowi. Powstanie językoznawstwa strukturalistycznego jest wynikiem dążenia do uściślenia metod badawczych. Przez składniową analizę strukturalną rozumie się postępowanie badawcze oceniające pozycję wyrazu w obrębie całości wypowiedzenia oraz jego funkcję wypływającą z wzajemnych relacji między poszczególnymi wyrazami w ramach ogólnego systemu stosunków składniowych. Przez pozycję składniową danego elementu wypowiedzenia rozumie się jego wartości wynikającą z jego charakteru gramatycznego oraz rodzaju zachodzących między nim a jego otoczeniem.Kryterium informacyjne- Polega na ocenie pozycji składników wypowiedzenia w toku informacji. Według zasad teorii informacji każdą wiadomość uznaje się za wielkość nieznaną z punktu widzenia jej odbiorcy. Proces przekazywania wiadomości powoduje zmniejszanie stopnia pierwotnej niewiedzy. Należy zwrócić szczególną uwagę, iż przedmiotem badań każdego z wymienionych kryteriów jest ZDANIE. Łatwo zatem wywnioskować, że jest ono główną i podstawową jednostką składni.