Agatka Wlazło

BAJKA

(Zbigniew Goliński)

• TERMINOLOGIA

„BAJKA” w czasie Oświecenia to:

• Przeciwieństwo prawdy; kłamstwo; plotka

• Utwór realizujący cechy gatunku o tej nazwie

• Opowiadanie z mitycznych dziejów antyku - kalka franc. „fables” (teksty mitograficzne)

• Podanie historyczne zdeprecjonowane jako źródło w odróżnieniu od wiarygodnego opisu historycznego

Utwory literackie przynależne do gatunku, którego nazwa utrwaliła się na pocz. XIX wieku określano jako:

• Bajka

• Przypowieść, powieść

• Apolog bajka zwierzęca lub morał

• Parabola, parabołka

• Fabuła gł. ezopowe

• Bajeczka, fabułka

• Alegoria, baśń

• TRADYCJE GATUNKU

1. Ezop

2. naśladownictwo wątków ezopowych Fedrus, La Fontaine

3. XVII wiek we Francji - nowożytna nobilitacja bajki (bajki narracyjne La Fontanie)

4. XVIII wiek - Europa, gł Francja i kraje niemiecko językowe - WIELKI ROZWÓJ BAJKOPISARSTWA

• ROZWÓJ BAJKI W POLSCE

• przeróbki wątków ezopowych (Biernat z Lublina)

• Oświecenie

- NIE znało Biernata z Lublina ani K. Nimirycza

- NAJWIĘKSZE NASILENIE BAJKOPISARSTWA W HISTORII LITERATURY POLSKIEJ

- bajki pisali prawie wszyscy Piramowicz, Kniaźnin, Krasicki, Niemcewicz, Kossakowski, Naruszewicz, Karpiński, Trembecki, Zabłocki etc.

• BAJKA W ŚWIADOMOŚCI LITERACKIEJ PRZED OŚWIECENIEM

• Antyczne fabulae („bajki”) - najpierw interesowali się nimi teoretycy wymowy:

- opowiadanie o czymś nieprawdziwym dla konkretnych celów

- Arystoteles Poetyka - bajki ezopowe jako zabieg oratorski (bardziej zrozumiałe; zabawienie słuchacza)

- epizod bajkowy w służbie utworu poetyckiego Listy Horacego, Dzieła i dni Hezjoda (pierwszy przekaz bajki literackiej)

- nie interesowano się bajką jako gatunkiem literackim do XVII wieku (bo: pisana prozą, uważana za twórczość gminną i niską)

• Nie uznał jej Boileau w Sztuce poetyckiej

• W poetykach szkolnych od pocz. XIX wieku istnieje podział bajek ze względu na treść:

• fabula moralis o działaniu bytów nierozumnych (zwierząt, przedmiotów) w celu wyjawienia prawd moralnych

• fabula rationalis o działaniach I wypowiedziach ludzkich - prawdopodobne zdarzenia, ale nie prawdziwe

• fabula mixta o działaniach I wypowiedziach ludzi oraz bytów nierozumnych

• Inny podział:

• apologus o zwierzątach, przedmiotach „alegoryczne naśladowanie czynności ludzkich” (Sarbiewski) w celu oświetlenia ludzkich obyczajów i nauki moralnej; cechy i charaktery interpretowane jednoznacznie i niezmiennie; wypowiedzi bez gestów i ruchów; światem rządzą określone reguły; nie pojawiają się pojęcia abstrakcyjne jako bohterowie Ezop

• parabola objaśnia prawdę ogólną ukrytą pod fikcyjnym zdarzeniem; postacie ludzkie egzemplifikowały typowe postacie i skłonności przypowieści biblijne

• ŚWIADOMOŚĆ POLSKA: BAJKA W PROGRAMACH SZKOLNYCH

• Bajka przedmiotem rozpraw i poetyk Dmochowski, Krasicki, Słowacki, Niemcewicz, Królikowski

• wcześniej pojawiła się w programach szkolnych

• wskazywano uczniom konkretne wzory: fedrusowską zwięzłość, wzorowanie się na Ezopie, Lafontaine

• sens umieszczenia bajki w programie:

- wskazywały literaturze polskiej tradycję bajki średniowiecznej, renesansowej i klasycznej

- jako gatunku moralistyczno - dydaktycznego (ćwiczenia stylistyczno - językowe i moralna edukacja)

• DYSKUSJA O GENEZIE BAJKI

• Broniono bajki przed zarzutem „gminności”

• Podkreślano jej dawność

• Koncepcja o niewolniczej genezie Ezop by nie urazić możnych, do których były kierowane

• Gminność bajki ezopowej zanika z czasem wobec nobilitacji bajki lafontenowskiej

- Nobilitacji uległ też Ezop wg oświeconych był z natury równy innym; cnotą, mądrością przewyższał niektórych

- Rozprawa o bajce Niemcewicza bajka najdawniejszym gatunkiem literackim; przynosi chlubę umysłowi ludzkiemu

• GENEZA, A FUNKCJE BAJKI

• Dwa założenia:

• Sąd o naturalnej potrzebie odkrywania prawdy i jej wypowiadania oraz instrumentalnym charakterze literatury i jej celu dydaktycznym

Instrument do wypowiadania prawdy poetyki: Dmochowski, Krasicki, E.Słowacki, Królikowski, Piramowicz, Golański….

• wg Niemcewicza

Narodziny gatunku związane z leżącym w ludzkiej naturze zapotrzebowaniu na odbiór wypowiedzi zawierającej alegorię i zmyśloną fabułę

Genezę bajki zwierzęcej widział w jej wschodnim rodowodzie religia uznająca reinkarnację

• WYZNACZNIKI GATUNKU

• Cechy gatunkowe:

• Alegoryczność

• Akcja

• Prawda - w postaci nauki moralnej

• Wiele definicji bajki, „najzgrabniejsza” E. Słowackiego:

„Bajka jest to krótki poemat, zawierający powieść o jakim zdarzeniu, w którym pod zasłoną alegorii wystawia się w najwyższym świetle i mocy prawda moralna” (Prawidła wymowy i poezji)

• PRAWDA

• Zasadą istnienia bajki

• Dla łatwiejszego przyswojenia przedstawiana w postaci przypowieści o zdarzeniu

• Walor powszechności, prawdy ogólne

• Nie mogła być pospolita i banalna

• Można ją osiągnąć przestrzegając ściśle zasady prawdopodobieństwa

• ALEGORYCZNOŚĆ

• Prawda najpełniej może byś ukryta pod alegorią

• Uzasadnienia alegoryczności:

- prawda bywa drażliwa dla miłości własnej człowieka (żeby go nie urazić alegoria)

- prawdy ogólne pod postacią jednostkowego przykładu są łatwiej przyswajane niż nauki w formie zakazów i nakazów

• Realizowano ją dwojako:

Apolog (patrz bajka w świadomości literackiej….)

Parabola (patrz bajka w świadomości literackiej….)

• AKCJA

• Postulat „czynu lub akcji”

• Przypisywana do dramatu lub epiki, czasem do obu

• Pokrewieństwo z dramatem:

- wyłożenie Narracja wprowadza w istotę zapowiedzianego zjawiska

- węzeł przebieg akcji

- rozwinięcie (finał)

Dotyczy przede wszystkim bajki rozbudowanej - lafontenowskiej.

Tą teorię wyznawali Niemcewicz i Czerski.

• Pokrewieństwo z epiką:

- Piramowicz bajka to powieść a nie udawanie osób dramatycznych; nie węzeł dramatyczny jest istotą lecz racjonalne przedstawienie bohaterów i spraw

- Golański każda bajka podobna jest epopei

• STYL

• Przekonanie o instrumentalnym walorze bajki jako wypowiedzi parenetycznej, nauczającej i umoralniającej

• Odejście od języka abstrakcji do języka obrazowania literackiego

• Uniknięcie nagany za obrazę delikatności czytelnika

• Dawanie odbiorcy przyjemności samodzielnego odczytania sensu

• Zasady STYLu:

• zwięzłość krótka= szybsze dotarcie do prawdy, bardziej ekspresywna, zapada w pamięć

• jasność nie wprowadzać wielu postaci i wątków, używać nie dwuznacznych słów

• prostota prosty język (ale nie prostacki), najprostsze zmierzanie do prawdy

• Prawda moralna nie musi być wyrażona dosłownie, pozwala interpretować czytelnikowi fabułę

• Oryginalność fabuły nie stanowi o wartości, chodzi o sposób wypowiedzenia prawdy Krasicki też korzysta z wątków zapożyczonych

• BAJKA EPIGRAMATYCZNA I NARRACYJNA

• W Polsce zróżnicowane przedmioty zainteresowań bajkopisarzy:

- wydarzenia polityczne bajka polityczna (Kniaźnin, Trembecki, Niemcewicz)

- nurt sentymentalny zbliżona do wypowiedzi lirycznej, nacechowana emocjonalnie, refleksje narratora (Karpiński)

- motywy anakreontyczne lub operujące antymorałem zawierającym apologię wad potępianych w bajkach (niepublikowane W. Miera)

• CECHY OGÓLNE BAJKI OŚWIECENIOWEJ:

- dyscyplina językowa

- spointowane zakończenie

- dwupłaszczyznowość znaczeniowa

- przekazywanie prawdy moralnej lub ogólnego sądu o świecie

- forma podawcza: bajka narracyjna i epigramatyczna

• BAJKA EPIGRAMATYCZNA

- Krasicki, Minasowicz, Zabłocki

- Krasicki:

+ nie trzymał się zasady dotyczącej tego samego rozmiaru wersów

+ nie trzymał się też formy czterowierszowej (wystarczał dystych)

- ton dysputy lub polemiki o wysokim poziomie intelektualnym

- rym, rytm, paralelizm, kontrasty

- charakter intelektualny

• BAJKA NARRACYJNA

- zw. lafontenowską

- Trembecki, Krasicki

- rozbudowana sytuacja i postacie, rozwinięta fabuła

- wydłużona akcja, obraz, nacechowana emocjonalnie fabuła

- odwołanie do wyobraźni i uczuć bardziej niż do intelektu

- pointa na końcu (rzadko na początku)

• WIERSZ I RYM

• Kształtuje się : wiersz sylabiczny, nieregularny; wykorzystywanie rymu do celów ekspresyjnych, semantycznych

• Wiersz sylabiczny, rymowany parzyście związek dwóch wyrazów rymowanych może stać się związkiem semantycznym, synonimicznym lub antonimicznym u Krasickiego, „okazały” - „mały”

Również w nieregularnych wierszach „I ów, co huczał, Mruczał”

• Upodobnienia semantyczne i semantyczny kontrast potęgują dydaktyczny i perswazyjny charakter wypowiedzi
  
  

---