ADAPTACJA DO CHOROBY
Przebieg przeżywania choroby:
Pacjent dokonuje oceny swojej sytuacji choroby.
- decyzja, czy jest ona dla niego zdarzeniem pozytywnym, negatywnym czy obojętnym,
- jeśli negatywnym, stresującym (sytuacja trudna) → określa, jakie znaczenie dla niego ma choroba, ocenia subiektywną ciężkość choroby → tworzy obraz własnej choroby
Pacjent reaguje emocjonalnie na sytuację choroby, stosownie do jej oceny i cech swojej osobowości
Pacjent wybiera sposoby radzenia sobie z sytuacją choroby (dostosowane do oceny zasobów społecznych i własnych), jeśli ocenia ją jako trudną.
OCENA SYTUACJI CHOROBY
Obraz własnej choroby tworzony na podstawie:
- napływających i przetwarzanych informacji
dotyczących sytuacji i stanu zdrowia,
- dotychczas posiadanej wiedzy o zdrowiu i chorobie,
- aktualnego stanu psychicznego chorego.
Znaczenie informacji napływających:
informacje dotyczące osoby chorego - własna wiedza o sobie, aktualne samopoczucie
informacje dotyczące choroby - fachowcy (lekarz i pielęgniarka), osoby niefachowe (rodzina, znajomi, współpacjenci, środki masowego przekazu, literatura fachowa, własne obserwacje).
Choroba jako wydarzenie stresowe /wg. teorii Lazarusa/
Ocena znaczenia choroby:
Zagrożenie - choroba staje się potencjalną albo obiektywną przeszkodą w realizowaniu własnych wartości i celów.
Krzywda / strata - choroba doprowadza do wystąpienia jakiejś szkody /upośledzenie funkcjonowania narządu, zniekształcenie wyglądu, uniemożliwienie powrotu do pracy zawodowej; strata postrzegana subiektywnie - negatywna ocena + nastrój przygnębienny - możliwość prób samobójczych/
Wyzwanie - choroba zmusza człowieka do zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania.
Niektórzy autorzy /M. Jarosz/ wskazują na dodatkowe kategorie:
Choroba jako ulga - forma ucieczki od sytuacji stresowej, gdy dana osoba nie może sprostać wymaganiom stawianym jej przez sytuację i otoczenie.
Choroba jako korzyść - uwolnienie się od uciążliwych obowiązków, uzyskiwanie różnych świadczeń, zainteresowanie ze strony otoczenia, doznawanie opieki i wsparcia, wyręczanie się innymi…
Choroba jako wartość - wytworzenie dystansu wobec dolegliwości i ograniczeń związanych z chorobą, dostrzeżenie prawdziwych wartości w życiu i zmiana celów życiowych, postaw wobec ludzi i swojego postępowania.
Przyporządkowanie choroby do jednej z tych kategorii zależy od rodzaju samej choroby, uwarunkowań osobowościowych oraz ogólnej sytuacji człowieka.
Ocena ciężkości choroby:
A. Pomniejszenie choroby
B. Przyjęcie diagnozy lekarskiej
C. Wyolbrzymienie choroby
Ad. A pomniejszenie choroby - bagatelizowanie jej (nie przyjmowanie do wiadomości diagnozy ani zaleceń); ocena ciężkości choroby wiąże się ze stosowaniem mechanizmów obronnych.
Mechanizmy obronne są sposobem obrony psychiki przed wszystkim, co zagraża stabilności i integralności jednostki, przed związanymi z tym uczuciami (np. choroba).
- dokonują się automatycznie i poza wolą jednostki,
- są ochroną przed uświadomieniem sobie zagrożeń,
- mają za zadanie minimalizować lęk, utrzymać
pozytywną samoocenę i ułatwić przetrwanie trudnej
sytuacji.
Typowe mechanizmy obronne w sytuacji choroby.
Racjonalizacja - pozornie racjonalne uzasadnienie swoich przeżyć i działań, które wynikają z niezrozumiałych, często nieuświadamianych motywów, /np. pacjent, który pomimo nasilenia się objawów choroby, unika pójścia do lekarza, tłumacząc pogorszenie swojego stanu przepracowaniem/
Wyparcie - utrzymywanie lękowych myśli poza obszarem świadomości, /np. palacz, pomimo wiedzy na temat szkodliwości palenia nie dopuszcza myśli o tym, że może zachorować na nowotwór płuc i przewlekły kaszel przypisuje przeziębieniu lub niekorzystnemu klimatowi/.
Reakcje pozorowane - zachowania sprzeczne z występującą silna tendencją, wynikające z próby przeciwstawienia się jej, /np. pacjent obawiający się zabiegu nieustannie dowcipkuje albo jest agresywny i obraża personel/.
Tłumienie - świadome unikanie myśli o chorobie, okazywanie pozornej obojętności na własny stan zdrowia; pacjent sprawia wrażenie, jakby w ogóle nie przejmował się chorobą, star się żyć tak, jak dotychczas, unika rozmów na temat swojego zdrowia.
Fantazjowanie - przeżywanie w wyobraźni nie spełnionych pragnień, /np. dziecko nie pojechało na wycieczkę z powodu grypy kreuje w wyobraźni niezwykłe przygody, doświadczając pozytywnych emocji/.
Kompensacja - dążenie do powodzenia w jakiejś dziedzinie i wyrównania ograniczeń czy niepowodzeń, /np. obłożnie chora osoba zaczyna pisać i wydawać wiersze/.
Nadkompensacja - próba zaprzeczenia własnej słabości poprzez podejmowanie działań zmierzających do osiągnięcia sukcesów w sferze, w której wystąpiło ograniczenie, /np. inwalida bez obu nóg zaczyna się uczyć gry w koszykówkę, aż po pewnym czasie osiąga mistrzostwo w tej dziedzinie/.
Ad. B przyjęcie diagnozy lekarskiej - akceptacja opinii lekarza, przyjęcie jego wyjaśnień, podjęcie roli chorego; może oznaczać:
- akceptację dyktowaną przez rozsądek i właściwą wiedzę,
- wyłącznie potrzebę oparcia się na autorytecie, co redukuje lęk i może być wynikiem poddania się i głębokiej reakcji rezygnacji.
Ad. C wyolbrzymienie choroby - częste zjawisko; przejściowa reakcja na nadmierne napięcie i obciążenie związane z chorobą, polegająca na czujnym ześrodkowaniu na dolegliwościach; może jednak znacznie obniżać samopoczucie pacjenta, jego współpracę z personelem medycznym i kontakty z bliskimi.
REAKCJE EMOCJONALNE NA CHOROBĘ
STRACH I LĘK
- spełniają funkcje przystosowawcze, przygotowują organizm do obrony w obliczu zagrożenia,
- lęk patologiczny, gdy człowiek reaguje lękiem na sytuacje obiektywnie niegroźne, ponieważ zgeneralizował reakcję lękową /syndrom białego fartucha/.
Źródła lęku;
- bodźce i sytuacje zewnętrzne (np. społeczne),
- stany wewnętrzne - myśli, wyobrażenia, wspomnienia,
odczucia z wnętrza ciała (wisceralne),
- u niektórych osób skłonność do reagowania lękiem jest stałą
cechą osobowości.
Skutki lęku w formie:
subiektywnego przeżycia
- zależy od cech układu nerwowego, osobowości i sytuacji
osoby
- długotrwały lęk → cierpienie
- lęki egzystencjalne (ciężka choroba)
- w obronie przed przeżywanym lękiem -
poszukiwanie uspokajających informacji i wsparcia;
występowanie mechanizmów obronnych
zmian neurofizjologicznych
- fizjologiczna odpowiedź na zagrożenie,
- zindywidualizowane objawy obwodowe
i ośrodkowe
reakcji motorycznych
- różne formy ucieczki i unikania
- rozładowywanie ruchem przykrego napięcia
lękowego /korzystne/
BÓL
- nie występuje zjawisko adaptacji do bodźca bólowego,
- zasadniczą funkcją bólu jest ostrzeganie przed
niebezpieczeństwem.
Percepcja bólu
- uwarunkowana znaczeniem sytuacji związanej z bólem
/chorzy przygnębieni odczuwają ból ze zdwojoną siłą,
stosunkowo słabe bodźce wywołują u nich silne
dolegliwości bólowe; żołnierze na froncie/,
- wpływem uprzednich doświadczeń,
- aktualnym nastrojem /strach i lęk potęgują ból/,
- poczuciem braku wpływu na sytuację, w której ból
występuje,
- indywidualnym progiem bólu (ból może nasilać się nocą,
gdy inne bodźce są ograniczone).
Reakcje na ból
Objawy wegetatywne bólu to najczęściej - przyspieszony oddech, zimny pot, zmiana barwy skóry, nudności i wymioty.
Objawy ruchowe - napięcie mięśniowe, niepokój ruchowy, pozycja skulenia ciała lub inne pozycje przymusowe.
Objawy psychiczne - podniecenie, bezsenność, krzyk, płacz, wycofanie się, negacja, lęk i depresja, zaburzenia świadomości.
GNIEW
- występuje, gdy dążenia człowieka zostały pokrzyżowane
przez chorobę
- gniew z reguły towarzyszy agresji,
- agresja nie musi towarzyszyć gniewnym reakcjom
emocjonalnym.
PRZYGNĘBIENIE
- obniżenie nastroju z powodu choroby jest stanem
fizjologicznym i zrozumiałym,
- patologia emocji, gdy utrzymywanie takiego nastroju
nienaturalnie długo, zwłaszcza po ustąpieniu przyczyn.
NASTRÓJ WYRÓWNANY
odważny spokój - wyraz zadaniowego traktowania sytuacji, pacjent postrzega chorobę jako przeszkodę do pokonania, świadoma kontrola emocji
rzeczywisty brak reakcji emocjonalnych na chorobę - niski poziom spostrzeganego zagrożenia
pozorny brak reakcji emocjonalnych na chorobę - silne tłumienie lęku, negatywne emocje mogą ulegać kumulacji i rozładowaniu się w gwałtownej ekspresji
NASTRÓJ PODWYŻSZONY
- dobry nastrój może być cechą osobowości (optymizm
życiowy),
- choroba zaspokaja ważne dla pacjenta potrzeby,
- może też być skutkiem organicznego uszkodzenia
ośrodkowego układu nerwowego /tzw. euforia/
STYLE RADZENIA SOBIE Z SYTUACJĄ CHOROBY
(Z. Lipowski, M. Jarosz)
I. Behawioralny: -- walka
-- poddanie się
-- unikanie
II. Poznawczy: -- pomniejszanie choroby
-- czujna koncentracja
Ad. I.
* Walka z chorobą
- gdy chory spostrzega ją jako przeszkodę, zagrożenie lub
wyzwanie,
- wyzwanie łączy się czasami z silną motywacją do jej
zwalczenia → postępowanie chorego może szkodzić
(przeforsowanie),
- korzystny jest poziom motywacji skłaniający do wysiłków
i umożliwiający racjonalne stosowanie się do zaleceń
i wskazówek specjalistów,
- podejmowanie zachowań zmierzających do wyleczenia
choroby,
- w przypadku chorób przewlekłych - do przystosowania
się do życia z chorobą
* Poddanie się
- bierne poddanie się biegowi wydarzeń,
- rezygnacja wczesna powstaje w momencie utworzenia
pierwszego pesymistycznego obrazu choroby,
- rezygnacja późniejsza - stopniowe zanikanie nadziei
w trakcie przebiegu choroby,
- częste naprzemienne występowanie walki i rezygnacji;
uzależnione od stale napływających informacji o
chorobie (pogorszenie/poprawa), od udzielanego
psychicznego wsparcia.
* Unikanie
- unikanie wystąpienia choroby,
- unikanie pogorszeń choroby już istniejącej.
Ad. II.
* Pomniejszanie choroby
- w skrajnej postaci zaprzeczanie jej
Zaprzeczanie chorobie (reakcja denial) - chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania:
- chory stosuje mechanizm wyparcia, gdy neguje fakt
zachorowania,
- racjonalizację, gdy interpretuje swoją chorobę jako
niegroźną w skutkach,
- oba mechanizmy stosowane są, gdy sytuację choroby
oceniono jako zagrożenie,
- może być to zagrożenie na płaszczyźnie moralnej -
słabość, na którą nie wypada zapaść,
- zaprzeczanie chorobie ma całkowicie irracjonalny
charakter i jest odporne na rzeczowe argumenty
(reakcja denial u chorych lekarzy),
- może być niebezpieczne, doprowadzić do zaniedbań
i opóźnień w podjęciu leczenia,
- u nieuleczalnie chorych taki styl radzenia sobie może być
źródłem nadziei, podłożem równowagi emocjonalnej
w najtrudniejszych chwilach.
* Czujna koncentracja
- odpowiedź na wyraźnie określone zagrożenie,
- dominującą emocją jest strach,
- pacjent koncentruje swoja uwagę nie tylko na objawach
i dolegliwościach, ale też na stosowanych metodach
diagnostycznych i terapeutycznych, rozważa możliwe ich
wyniki i skutki,
- najczęściej związane z wyolbrzymiającą oceną sytuacji
choroby - pacjent przypisuje nadmierne znaczenie
banalnym (czasami fizjologicznym) objawom.
9