Jerzy Potoczny

WSEI w Lublinie

Wartości preferowane przez studentów WSEI w Lublinie

Wprowadzenie

Dokonujący się współcześnie proces rozległych i głębokich przemian oraz gwałtownych przeobrażeń związanych z technizacją i komputeryzacją świata, powoduje w wielu sferach życia społecznego w tym edukacji znaczące następstwa. Nowa filozofia myślenia o niej, rozwój koncepcji psychologicznych i teoriopoznawczych kształcenia, aprobata edukacji humanistycznej, w której szczególnego znaczenia nabierają kwestie aksjologiczne i teleologiczne, powodują wiele implikacji dla systemu i uczestników procesu kształcenia. Proces modernizacji ustroju oraz zachodzące w kraju zmiany tj., wysokie tempo przemian społeczno-politycznych, spadek stopy życiowej ludności, recesja w gospodarce, nierówności społeczne i ekonomiczne, ograniczenie roli państwa, a także zwiększenie odpowiedzialności jednostki za własny los spowodowały, że u człowieka dzisiejszego w nowej sytuacji wyzwala się coraz częściej poczucie osamotnienia i niepewności jutra.

Młodzi ludzie, którzy wkraczają w dorosłe życie odczuwają skutki tych przemian. Następuje proces zaniku tradycyjnych systemów wartości i autorytetów wśród młodzieży, zachwianiu ulegają uznawane dotychczas normy zachowania i działania, a także poważnie zaostrza się konflikt młodych ze światem dorosłych. Należy się zatem zastanowić w jakim kierunku i do czego doprowadzą te przemiany oraz jak należy wykorzystać dotychczasowy potencjał tkwiący w młodym pokoleniu. W dużej mierze zależeć to będzie od tego, czy my starsi i bardziej doświadczeni potrafimy młodym przekazać pożądane i oczekiwane społecznie wartości, tradycje i normy moralne.

Współczesny system kształcenia w dzisiejszej rzeczywistości winien zapewnić wszystkim chętnym równe szanse dostępu do edukacji tj., wyboru szkoły spełniającej oczekiwania, umożliwiającej realizację własnej drogi edukacyjnej. Szczególną rolę w tym względzie pełni szkolnictwo niepubliczne, które wkroczyło na rynek usług oświatowych i stanowi nowy dynamicznie rozwijający się równoważnie system edukacji, Tworzy i realizuje ono alternatywne programy edukacyjne, otwiera nowe aktualnie poszukiwane na rynku pracy kierunki i specjalizacje, natychmiast przystosowuje się do tej sytuacji i podejmuje efektywne działania. Realizuje te same co i szkolnictwo państwowe funkcje, a także rozbudowuje funkcje natury praktycznej. W tym celu wprowadza atrakcyjne i nowatorskie formy zajęć (warsztaty, treningi, laboratoria itp.), umożliwiające studentom zdobycie wiedzy praktycznej, przydatnej w miejscu pracy.

1. Studenci - analiza społeczno-demograficzna badanych

Badaniami sondażowymi objęto 345 studentów pierwszego i drugiego roku pedagogiki w WSEI w Lublinie Jest to uczelnia o statusie akademickim. Studiują w nich studenci o profilu pedagogicznym w zakresie kilku specjalności m.in.: pedagogikę opiekuńczą, pedagogikę socjalną i resocjalizację.

Analizie poddano 345 ankiet z tego 330 zakwalifikowano do dalszej analizy merytoryczno-statystycznej, gdyż zdaniem prowadzącego badania, ankiety, które zakwalifikowano do dalszej analizy zostały przez studentów wypełnione rzetelnie i zgodnie z instrukcją. Kim są badani studenci? Analiza zebranego materiału badawczego pozwala stwierdzić, że jak bywa na studiach humanistycznych, kobiety stanowią około 85% (280) natomiast mężczyźni 15% (50) ogółu badanej populacji. Są to przeważnie ludzie młodzi w wieku 20 do 30 lat i stanowią wśród kobiet i mężczyzn 91% (300) ogółu populacji badanych, z tego około 51.5 % (170 ) stanowią osoby żyjące w stanie wolnym natomiast pozostali w związku małżeńskim, którzy wychowują od 1-4 dzieci.

Pod względem wykształcenia jest to grupa zróżnicowana intelektualnie i w zakresie doświadczeniu życiowego, która ukończyła liceum ogólnokształcące 41.2% (140), technikum zawodowe (handlowe, elektroniczne, budowlane, samochodowe, spożywcze, rolnicze, ekonomiczne,) -46.3% (153) oraz studia pomaturalne (pracy socjalnej, studium nauczycielskie, elektroniczne i ekonomiczne) 9.2% (30). Są to studenci, którzy uzyskują bardzo dobre (14,5%) i dobre (50,8%) wyniki w nauce, natomiast pozostali tj. około 33.7% osiągają wyniki przeciętne w granicach 3,0-3,5. Badani studenci pochodzą z rodzin, których rodzice ukończyli głównie szkoły zawodowe i średnie: ( matki - 58% (191) i ojcowie - 65,3% (215), a tylko nieliczni podstawowe (matki - (12,0%) 39 i ojcowie - 7,2% (23) i wyższe 7,0% i 6,1% ogółu badanych. Również pod względem zamieszkania jest to grupa wyraźnie zróżnicowana. W mieście zamieszkuje około 42% (138) studentów, w miasteczkach około 16% (52) i w środowisku wiejskim około 40,0% (232) ogółu badanych. Są wśród nich osoby, które mają utrudniony dojazd do uczelni. Zatem miejsce zamieszkania studentów i oddalenie od miejsca nauki w dalszym ciągu decyduje o dostępie do nauki w szkołach wyższych.

Ponad 50 % badanych studentów pracuje zawodowo, m.in. w placówkach wychowawczych, przedszkolach, szkołach podstawowych i średnich, szpitalach, zakładach karnych, policji, urzędach i sklepach itp. Są to osoby, które posiadają wyuczony zawód. Około 50% studentów utrzymuje się na studiach tylko z pomocą rodziny. Ci zaś, którzy nie posiadają zawodu, podejmują się różnorodnych i sporadycznych prac w tym m.in., robót sezonowych w kraju czy zarobków wakacyjnych za granicą. Stanowią grupę osób bezrobotnych będących nadal na utrzymaniu rodziców.

2. Motywy wyboru szkoły wyższej

Termin „motywacja” oznacza: intencję, zamiar, chęć, pragnienie, życzenie, zainteresowanie czymś, obawa przed czymś ma cechę zasadniczą, oznaczającą wystąpienie u człowieka „tendencji kierunkowej” czyli gotowości do zmierzania ku określonym celom. Gotowość ta może być mniej lub bardziej świadoma, mniej lub bardziej sprecyzowana. Ogólnie motywację do studiowania można określić jako zespół czynników skłaniających do podejmowania i realizacji czynności, których celem jest zdobycie wiadomości i umiejętności niezbędnych do wykonywania przyszłej pracy zawodowej. Motyw jest jednym z czynników, od których zależy efekt działania i efektywność procesu kształcenia pedagogicznego. Czynniki wpływające na wybór szkoły wyższej mogą decydować o nastawieniu studenta do zawodu, na jego systematyczność, samodzielność i aktywność w studiowaniu, chęć uczenia się treści podręcznikowych i pokonywania trudności z tym związanych, a także na stopień identyfikowania się z zawodem. Wyniki sondaży pozwalają na dobór treści i metod prowadzonych zajęć, umożliwiają podjęcie działań kształtujących motywy do studiowania, a także ułatwiają indywidualizację oddziaływań na studentów.

Przedstawiona problematyka badawcza ma bogatą literaturę przedmiotu badań. Analiza merytoryczna większości prac wykazuje, że o powodzeniu w studiowaniu w uczelni wyższej i przyszłej pracy zawodowej decydują w poważnej mierze przede wszystkim zainteresowania i zamiłowania do pracy dydaktyczno wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. Analizując motywację podejmowania nauki przez studentów studiów niestacjonarnych wyższej szkół niepublicznej wyróżniono cztery grupy motywów, które zadecydowały o wyborze kierunku studiów: 1) motywy intelektualno-emocjonalne (zamiłowanie do pracy z dziećmi i młodzieżą); 2) motywy społeczne (wysoki prestiż zawodu, atrakcyjność kierunku, tradycje rodzinne); 3) motywy praktyczne ( łatwość dostania się na studia, dostępność studiów w pobliżu zamieszkania, przekonanie o łatwym przebiegu studiów na tym kierunku, miejsce pracy dogodne ze względu na czas pracy i położenie uczelni); 4) namowa kolegów lub przypadek

Dokonana analiza zebranych materiałów wykazała, że większość studentów podawała wiele motywów, które w poważnej mierze wpływają na wybór przez nich szkoły i zawodu. Objęci badaniem studenci wymienili ogółem osiem czynników motywacyjnych, które zestawiono w tabeli 1.

Tab.1. Motywacja wyboru wyższej szkoły niepaństwowej przez badanych studentów

Czynniki motywacyjne	LB	%
Zamiłowanie do pracy z dziećmi i młodzieżą	232	70,2
Wysoki prestiż i atrakcyjność zawodu	228	69,1
Przekonanie o łatwości studiowania w tej uczelni	206	62,6
Przypadek lub namowa kolegów	98	29,8
Dostępność studiów w pobliżu miejsca zamieszkania	196	59,5
Tradycje rodzinne	48	14,8
Łatwość dostania się na studia	202	61,5
Miejscem pracy dogodne ze względu na czas i położenie	162	49,1
Inne	45	13,8

Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że większość studentów ( 70.2%) przy wyborze wyższej szkoły niepublicznej kierowała się mniej lub bardziej wykrystalizowanym zamiłowaniem do pracy z dziećmi i młodzieżą. Z wypowiedzi ich wynika, że zamiłowanie do pracy z dziećmi i młodzieżą występuje przede wszystkim u tych studentów, którzy mieli możność wcześniejszego i większego nawiązania kontaktu. Jednoznaczną dominację tego motywu nad motywami natury praktycznej czy społecznej należy uznać za zjawisko wielce korzystne dla realizacji procesu kształcenia, nauczyciela akademickiego i studenta. Świadczy o tym fakt zadowolenia z wyboru kierunku studiów, prestiżu i atrakcyjności zawodu (69.1%), który stanowi swoistą weryfikację trafności wyboru szkoły. Wydaje się, iż zadowolenie to uwarunkowane jest przede wszystkim czynnikami motywacyjnymi i poziomem osiąganych wyników w studiowaniu.

Motywy utylitarne współwystępowały z motywami społecznymi i intelektualnymi, niemniej jednak to właśnie one dominowały. Nieco mniej wskazań formułowali słuchacze w przypadku motywów społecznych. Podnoszenie swojej pozycji w grupie, uznanie rodziny i innych osób to najczęściej wymieniane przyczyny podjęcia studiów wyższych. Nie można pominąć motywu podjęcia studiów wyższych w szkole niepublicznej typu „przypadek” lub namowa kolegów. Wśród tych studentów jest wielu słuchaczy, najmłodszych wiekowo i w stanie wolnym, którzy nie złożyli egzaminów wstępnych na uczelnie państwowe, z różnych powodów, przerwali naukę po pierwszym lub drugim roku studiów stacjonarnych.

3. Wartości deklarowane przez studentów

W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego a odpowiedzi na interesujące pytania uzyskano za pomocą anonimowego kwestionariusza ankiety skierowanego do studentów niestacjonarnych I i II roku pedagogiki WSEI w Lublinie. Kwestionariusz ankiety zawierał pytania otwarte wraz z odpowiedziami do wyboru, które dotyczyły motywacji wyboru studiów w szkole niepublicznej, wyboru proponowanych w ankiecie wartości, preferowanych wartości przez ich rodziców, wartości dominujących w społeczeństwie polskim, a także ogólne informacje o respondencie dotyczące wieku, płci, stanu cywilnego, wykształcenia respondenta i ich rodziców, wyuczonego i wykonywanego zawodu, miejsca zamieszkania i wyników w nauce.

Badani mieli określić, które z wartości odnoszące się do kontaktów z innymi osobami cenią sobie najbardziej. Wśród kilkunastu proponowanych wyborów rozkład preferencji badanych studentów szkół niepublicznych przedstawia się interesująco. W przypadku badanych studentów dominującą wartością okazała się uczciwość (59.3% - 195 ogółu badanych) i ona też najczęściej była wymieniana na pierwszym miejscu. Kolejne miejsca zajmują wartości takie jak: szczerość (31.5%-104 ogółu), prawdomówność (27.4% - 90), lojalność (25.6% - 85), odpowiedzialność ( 19% - 62), przyjaźń ( 18.0% -59 ), miłość (16.6% -55 ) i pracowitość (14% - 46). Szczerość, prawdomówność i lojalność zajęły także wysokie miejsca w liczbowej hierarchii, mimo że wymieniane były raczej jako wartości drugoplanowe. Kolejne miejsca przypadały odpowiedzialności, przyjaźni i pracowitości. Badania sondażowe wykazały również, że około 33.6 % ich kolegów i koleżanek charakteryzuje się takimi cechami. Około 58.0% -191 badanych oświadczyło, że tylko niektórzy posiadają takie cechy, natomiast pozostali (5.5%- 18) uważają, że w gronie ich kolegów i koleżanek brak jest takich wartości. Mimo tych stwierdzeń w większości badani mogą w trudnych sytuacjach życiowych w pełni liczyć na pomoc kolegów i koleżanek.

W kraju nadal trwający proces transformacji systemowej powoduje, że u młodzieży powstają nowe hierarchie wartości i style życia oraz stale wzrastają jej aspiracje życiowe i edukacyjne. Jednakże we współczesnej rzeczywistości młodzież nadal czuje się zagubiona, niekiedy bezbronna, a nawet wykluczona.

Poszukuje więc trwałych wartości po to by mogła żyć we współczesnym świecie, świecie chaosu, zagrożeń, niesprawiedliwości i krzywd, ale także by mogła tworzyć i realizować wartości wyznaczające wartość życia.” Niejednokrotnie przy braku wzorców osobowych i autorytetów popada w skrajności i działania swe kieruje najczęściej przeciwko uznawanym wartościom i normom moralnym. Zatem ważna staje się dla niej wizja najbliższej i dalszej przyszłości. Ponad połowa badanych ceni sobie najbardziej szczęśliwe małżeństwo i życie rodzinne (51.0 - 168 ) w dalszej kolejności deklarują ciekawą pracę zawodową (28.% -92), oczekują znaczącej kariery zawodowej (14.5% - 48 ) a z tym ciekawe, dostatnie i beztroskie życie (13.8% - 46 ). Badani studenci oczekują dobrego wynagrodzenia za pracę, zgodnej z uzyskanymi kwalifikacjami ( 38.5% - 127), na drugim miejscu uplasowała się wizja średniego wynagrodzenia, przyjaznej i miłej atmosfery w miejscu zatrudnienia (30.3% - 99), na trzecim miejscu około (25.5% - 84) badanych oczekuje wysokich zarobków bez możliwości rozwijania swoich zainteresowań poznawczych, natomiast na czwartym miejscu dość znaczna grupa badanych oczekuje niezbyt wysokich dochodów ale z możliwością pogodzenia zatrudnienia z zapewnieniem rodzinie właściwej atmosfery domowej i szczęśliwego małżeństwa (9.8%). Tylko nieliczna grupa badanych studentów oczekuje przeciętnych zarobków, bez dużego wysiłku i nakładu pracy z ich strony (4.5% ) jak również wysokich zarobków kosztem czasu wolnego a nawet życia rodzinnego (3.4%). Zebrane dane liczbowe i procentowe świadczą, że badani studenci szkół niepaństwowych patrzą realnie na swoją przyszłość, myślą o stabilizacji zawodowej i szczęśliwym życiu rodzinnym, satysfakcji w pracy, przyjaznej atmosfery w miejscu pracy, znacznych korzyści finansowych, a także awansu zawodowego.

Badaniu poddano również hierarchię niektórych wartości. Badani na pierwszym miejscu zadeklarowali miłość (55.9% - 184) a w dalszej kolejności rodzinę ( 38.7% -127), wiarę w Boga (24.4 - 80), pracę zawodową (21.8% - 72 ), pracowitość (16.7% - 55 ), przyjaźń (15.4% - 51), dom i mieszkanie (14.0%-46). Jednakże w pierwszej dziesiątce najliczniej występujących wartości nie zauważono takich jak: wykształcenie, mądrość, pieniądze, zdrowie i bezpieczeństwo. Wymieniali je tylko nieliczni studenci. Niepokoi również fakt, że takie wartości jak: Ojczyzna, honor, wolność , pokój, godność i inne wymieniano niezbyt często, a jeżeli tak to znajdowały się one na znacznie dalszych miejscach w hierarchii ważności. Warto zatem zastanowić się jakie wyniki w tym względzie uzyskali inni autorzy. Wstępna kwerenda wskazuje, że znacznie różnią się od siebie. Dla przykładu badania A. Tchorzewskiego wykazały, iż w pierwszej dziesiątce najczęściej wybieranych wartości znalazły się : szczęśliwe życie rodzinne (73.25%), zdrowie (67.78), wykształcenie (64.27%), mądrość (61.62%), poczucie odpowiedzialności ( 56.15%), zachowanie osobistej godności (55.81%), pieniądze ( 54.o2%), miłość ( 50.0%), praca ( 45.47%), spokój i bezpieczeństwo ( 45.38%). Przy czym najwyższą rangę nadawano „wykształceniu”, następnie „szczęśliwemu życiu rodzinnemu”, na trzecim miejscu „poczuciu odpowiedzialności” a na czwartym „zdrowiu”. Wyniki badań A. Tchorzewskiego wyraźnie korespondują z wynikami S. Nowaka, które informują czytelnika, że w ogólnym systemie wartości społeczeństwa polskiego na plan pierwszy wysuwają się wartości związane z życiem osobistym i rodzinnym ( zdrowie, miłość, spokój, bezpieczeństwo, warunki ekonomiczne), a także wykształcenie i działalność zawodowa. Obie stanowią dla większości społeczeństwa wartości o charakterze instrumentalnym wiążące się z awansem społecznym i poprawą ekonomiki życia rodzinnego.

Badania systemu wartości młodzieży maturalnej i wśród studenckiej przeprowadziła T. Wilk. Wykazały one, że studenci w grupie wartości autotelicznych preferują kolejno: miłość, rodzinę, szczęście, mądrość, przyjaźń i zdrowie, a w grupie wartości instrumentalnych: zaradność życiową, inteligencję, odpowiedzialność, wolność, wykształcenie i uczucia. Zatem potwierdza się przypuszczenie, że młodzież współczesna nie jest nastawiona na posiadanie i że takie wartości naczelne jak miłość, rodzina czy wolność są nadal niezmiennie cenione i szanowane. Przedstawione wyniki różnią się znacząco od wyników badań przeprowadzonych wśród studentów wyższych szkół niepublicznych. Wydaje się, że wynikają one zapewne z kilku przyczyn tkwiących w odmienności uczelni akademickich i zadaniach kształcenia, w punktach odniesienia systemów wartości przekazywanych przez nauczycieli akademickich, czy też w założeniach metodologicznych badań empirycznych. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że wśród najbardziej cenionych wartości większość ma charakter uniwersalny w zakresie cech charakteru, postaw i uczuć. O ile na czoło wartości najbardziej cenionych wysuwają się „szczęśliwe życie rodzinne” i „miłość” to pozostałe wartości nieco różnicują badane populacje. Wśród najbardziej cenionych wartości zabrakło takich jak „wykształcenie”, „mądrość”, „wiedza.” Wyniki te korespondują z badaniami T. Lewowickiego i M. Jarosza, którzy zauważyli, że wśród współczesnej młodzieży następuje częściowe „wycofywanie się” z wartości związanych z własnym rozwojem intelektualnym, a tym samym następuje spadek poziomu aspiracji edukacyjnych i zawodowych, a także brak wiary w wartość wykształcenia ogólnego i zawodowego. Pocieszającym jest fakt, że młodzi ludzie odrzucają kult pieniądza jako wartość dominującą. Świadczyć to może o dość wysokim poziomie świadomości zawodowej, a także realnym spojrzeniu młodych ludzi na obecną rzeczywistość ekonomiczną i społeczną kraju.

Konkluzja

Sumując można stwierdzić, że przed edukacją w szkole wyższej, także w szkołach niepublicznych stoją nowe i trudniejsze aniżeli dotychczas zadania. Chcąc efektywnie kształcić kadrę pedagogiczną w ciągle dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości należy wysiłek ogniskować nie tylko wokół treści i metod nauczania, lecz szerzej uwzględniać, inicjować i koordynować takie działania, które pośrednio przyczynią się do podniesienia poziomu kształcenia.

Niezwykle ważne miejsce w pracy uczelni wyższej zajmują wartości, którym ona służy poprzez działalność naukową i dydaktyczną poprzez pracę studenta i nauczyciela akademickiego. Student może z niej wynieść wiele ważkich wartości, które stanowić będą trwały filar i składnik jego osobowości związany z dążeniami, pragnieniami, celami i zadaniami. Spełniają one fundamentalną rolę w motywowaniu do pracy, są źródłem celów i zadań, stanowią podstawę samokształcenia i samodoskonalenia i procesów osobotwórczych, tym samym winny być dla studentów widoczne już w pierwszych kontaktach z uczelnią.

Uczelnia wyższa w procesie studiowania powinna ukierunkować pracę studenta na wartości by umiał odnaleźć równowagę pomiędzy dążeniami i celami osobistymi a zbiorowymi, aby umiał do rzeczywistości otaczającej podchodzić refleksyjnie i z dystansem. Jest w tym względzie miejsce dla nauczyciela, który poprzez wypowiadane słowo, styl życia, sposób bycia winien otworzyć studentom świat wartości i zainteresowanie światem.

Por. :A.Krajewska, Rola nauczyciela akademickiego edukacji jutra, (w:) Edukacja jutra. X Tatrzańskie Seminarium Naukowe pod red. K. Denka, T. Koszczyca, M. Lewandowskiego, Wrocław 2004, s. 317

M. Jędrzejowski, Młodzież a subkultury, Warszawa 1999, s. 10 i n.

.tamże

J. Reykowski, Co to jest motywacja? „Nowa Szkoła” 1969, nr 5, s. 38; N. Sillamy, Słownik psychologii, tłum. K. Jarosz, Katowice 1994, s. 161

Por.: W. Dzierzbicka, O uzdolnieniach zawodowych nauczyciela-wychowawcy, Lwów-Warszawa 1926; H. Rowid, Nowa organizacja studiów nauczycielskich w Polsce i za granicą, Warszawa 1931; J. Woskowski Losy zawodowe absolwentów Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Łódzkiego, ( w:) Wykształcenie a pozycja społeczna inteligencji, red. J. Szczepański, Łódź- Warszawa 1960; K. Uścinowicz, Czynniki motywacyjne wyboru zawodu nauczyciela, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1967, nr 3; T. Malinowski, Nauczyciel i społeczeństwo Warszawa 1968; E. Hajduk, Z badań nad motywacją wyboru zawodu nauczyciela, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1971, nr 2; M. Jakowicka, Motywy podjęcia nauki w zakładach kształcenia nauczycieli, „Studia Psychologiczne” 1972, t. 23; J. Siwińska, Motywy wyboru zawodu nauczyciela i ich wpływ na wyniki nauczania, Bydgoszcz 1978; A. Tchorzewski, Świadomość zawodowa a niektóre przejawy aktywności studentów, Bydgoszcz 1985; B. Kwiatkowska-Kowal, Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej, Warszawa 1994.

6. Z. Kwieciński, Bezbronni, Odpad szkolny na wsi „Edytor” Toruń 2002; tenże Wykluczenie, Wydawnictwo UMK w Toruniu, Toruń 2002

B. Suchodolski,Pedagogika humanizmu tragicznego, „Forum Oświatowe” 1990, nr 3, s. 8

E. Kameduła, Wartości uznawane przez studentów uczelni niepaństwowych, „Pedagogika Szkoły Wyższej”, Szczecin -Warszawa 2004, nr 23, s. 187

Por.: H.Świda, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1995; J. Łucewicz, Analiza wartości w badaniach nad studentami na podstawie teorii M. Rokeacha „Kwartalnik Pedagogiczny” 1991, nr 1; Z. Lubowicz, G. Pańtak, Młodzież o sobie i swojej przyszłości, Warszawa 1988; S. Nowak, System wartości społeczeństwa polskiego, Studia Socjologiczne” 1979, nr 4; T. Hejnicka-Bezwińska, Dynamika orientacji życiowych młodzieży ( 1973-1983), Socjologia Wychowania VI, Toruń 1996; M. Jarosz, Bariery życiowe młodzieży, Warszawa 1986; T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987. K. Denek, Wartości edukacji szkolnej, „Kwartalnik Edukacyjny” Rzeszów 2006, nr 4; K. Denek, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toruń 2000; K. Chałas, Wychowanie ku wartościom, Lublin-Kielce 2003; J. Gajda, Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność, Lublin 1997

S. Nowak, System wartości społeczeństwa polskiego, „Studia Socjologiczne” 1979, nr 4, s. 171.

T. Wilk, Wartości preferowane przez młodzież, Pedagogika Szkoły Wyższej” 2002, nr. 19, s. 173-174

T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987; M. Jarosz, Bariery życiowe młodzieży, Warszawa 1986

W. Kojs, Wartości i wyznaczniki nauki własnej studenta-wybrnre zagadnienia, „Pedagogika Szkoły Wyższej”, Szczecin-Warszawa 2004, nr 23, s. 30

1

1

---