AUTOTELICZNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, których sens i cel leży w samym obcowaniu partnerów ze sobą, bez względu na jakiekolwiek inne korzyści.
EGALITARNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchiach bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia.
HETEROGAMICZNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: odmienność partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji: wieku, płci, narodowości, rasy itp.
HOMOGAMICZNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: podobieństwo partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji: wieku, płci, narodowości, rasy itp.
INSTRUMENTALNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które służą realizacji potrzeb, celów czy aspiracji partnerów w innej dziedzinie niż ta, której dotyczy stosunek.
INSTYTUCJONALIZACJA STOSUNKU SPOŁECZNEGO: proces krystalizowania się i artykułowania normatywnej regulacji, dotyczącej interakcji między osobami zajmującymi typowe, wy-różnialne pozycje w społeczeństwie.
INTERAKCJA POWTARZALNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się sporadycznie, przypadkowo, bez określonych terminów czy interwatów.
INTERAKCJA REGULARNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się w stałych terminach lub w wyraźnych odstępach czasu, mają więc określony rytm.
MERYTOKRATYCZNA SPRAWIEDLIWOŚĆ: nierówny dostęp do szans życiowych czy przywilejów, wynikający jednak wyłącznie ze szczególnego wysiłku i osobistych zasług.
OSIĄGANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się na mocy własnej decyzji, w wyniku własnych starań.
PARTYKULARYSTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które nie mają żadnego bezpośredniego związku z kompetentnym wykonywaniem związanej z tą pozycją roli.
PIERWOTNE STOSUNKI SPOŁECZNE: nieformalne, spontaniczne, bezpośrednie, rozproszone, autoteliczne, „gorące" emocjonalnie, intymne (przykład: przyjaźń).
POZYCJA SPOŁECZNA (STATUS): wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które zajmować może wiele różnych osób (np. zawód).
PRZYPISANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się bez własnej decyzji i bez możliwości wyboru, a więc w które wchodzi się albo przez urodzenie, albo na mocy decyzji innych.
ROLA SPOŁECZNA: zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste.
ROZPROSZONE (POJEMNE) STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które obejmują wiele różnorodnych treściowo interakcji.
STOSUNEK SPOŁECZNY: normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związne z nimi role.
STRUKTURALNIE WBUDOWANY CZASOKRES: przepisany z góry, normatywnie określony i egzekwowany czas trwania stosunku społecznego.
SYMETRIA STOSUNKU SPOŁECZNEGO (INACZEJ: PARTNERSTWO): sytuacja, w której pula praw i obowiązków obu partnerów jest jakościowo podobna, zrównoważona.
UNIWERSALISTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które są bezpośrednio istotne dla kompetentnego wykonywania związanej z tą pozycją roli.
WTÓRNE STOSUNKI SPOŁECZNE: sformalizowane, zogniskowane, instrumentalne, „zimne" emocjonalnie, oficjalne (przykład: zatrudnienie).
WZAJEMNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: fakt, iż w każdym stosunku społecznym określone są uprawnienia i obowiązki partnerów wobec siebie: to, co jeden musi czynić wobec drugiego, jest tym, czego drugi może oczekiwać, i to, czego pierwszy może oczekiwać, jest powinnością drugiego.
ZOGNISKOWANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które mają charakter wyspecjalizowany, jed-notematyczny, obejmują jeden tylko rodzaj interakcji.
BIUROKRACJA: szczególnie dziś rozpowszechniona forma organizacji, mająca realizować naj-petniej postulaty instrumentalnej racjonalności, efektywności, bezosobowości - przenikające kulturę nowoczesną.
DRABINA BIUROKRATYCZNA: typowa dla organizacji biurokratycznej wieloszczeblowa hierarchia pozycji (urzędów, stanowisk) ułożona według zakresu posiadanej władzy.
ENDOGAMIA ŚRODOWISKOWA: tendencja do zawierania małżeństw z partnerami o podobnej pozycji społecznej.
INSTRUMENTALNA EFEKTYWNOŚĆ: uzyskiwanie jak największych rezultatów w możliwie najmniej kosztowny sposób (przy najmniejszych nakładach).
KOMPETENCJE PODMIOTOWE: zakres osób, wobec których urząd podjąć może wiążące decyzje.
KOMPETENCJE PRZEDMIOTOWE: zakres spraw, co do których urząd może wiążąco decydować.
KONFLIKT MIĘDZY POZYCJAMI SPOŁECZNYMI (inaczej konflikt ról): niezgodność oczekiwań związanych z rozmaitymi pozycjami zajmowanymi równocześnie przez jedną osobę.
KONFLIKT W OBRĘBIE POZYCJI SPOŁECZNEJ: niezgodność oczekiwań ze strony rozmaitych partnerów, z którymi ma typowo do czynienia każdy, kto zajmuje jakąś pojedynczą pozycję społeczną. Inaczej: konflikt między segmentami jego roli społecznej.
KONGLOMERAT POZYCJI (ang. status set): zbiór pozycji, które zajmuje równocześnie dana osoba.
KRĄG SPOŁECZNY: zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto pozycję tę zajmuje.
MENTALNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: wspólnota lub podobieństwo koncepcji, ideologii, światopoglądów, jakie wyznają ludzie zajmujący takie same pozycje społeczne.
MYŚLENIE GRUPOWE: nadmierna identyfikacja i bezkrytyczna lojalność wobec organizacji, utwierdzana we wzajemnych interakcjach i wykluczająca dostrzeżenie i naprawienie błędów i wadliwości w jej funkcjonowaniu.
OLIGARCHIZACJA: opanowywanie kontroli nad organizacją przez niewielkie, często nieformalne grono, kierujące się coraz bardziej własnymi, egoistycznymi interesami grupowymi czy frakcyjnymi.
ORGANIZAGA SPOŁECZNA: zintegrowany zbiór pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych, realizujący wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje.
POZYCJA CENTRALNA: taka pozycja społeczna, którą jednostka wskazuje sobie za najważniejszą i z którą się najbardziej identyfikuje w obrębie konglomeratu pozycji, jakie równocześnie zajmuje w społeczeństwie.
POZYGA NACZELNA: taka, na którą dana kultura kładzie największy nacisk jako najważniejszą.
POZYCJA PERYMETRYCZNA: każda z pozycji wchodzących do kręgu społecznego, usytuowana na „perymetrze" kontaktów i interakcji, jakie najczęściej nawiązuje każdy, kto zajmuje jakąś pozycję społeczną.
POZYCJA WIDOCZNA: pozycja zaktywizowana w danym kontekście społecznym,najważniejsza dla działań i interakcji podejmowanych tam właśnie, wobec której reagują partnerzy czy obserwatorzy.
POZYCJE DYSKRYMINUJĄCE: takie, które utrudniają, albo nawet zamykają dalszy krok w sekwencji pozycji (karierze, awansie).
POZYCJE PREDESTYNUJĄCE: takie pozycje, które zwiększają szansę zajęcia innej pozycji w sekwencji pozycji (karierze zawodowej, awansie itp.).
POZYCJE UTAJONE: takie, które nie są realizowane przez jednostkę w danej chwili i stąd bezpośrednio niewidoczne dla partnerów czy obserwatorów.
REIFIKACJA (UPRZEDMIOTOWIENIE): traktowanie podwładnych czy obywateli jak bezwolne, bierne przedmioty, niezdolne do własnego wyboru i podjęcia decyzji (inaczej: odmowa ludziom ich podmiotowości).
SEKWENCJA POZYCJI: zbiór pozycji zajmowanych kolejno, typowo następujących po sobie (kariera zawodowa, biografia).
SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA: poczucie wspólnoty oparte na podobieństwie ról, funkcji, sytuacji życiowej, wykonywanego zawodu.
SOLIDARNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: więź społeczna, poczucie tożsamości zbiorowej typu „my", pomiędzy ludźmi o podobnej pozycji społecznej, zwłaszcza zawodowej.
SPOŁECZEŃSTWO ORGANIZACJI: jedno z określeń społeczeństwa nowoczesnego, wskazujące na wielką mnogość organizacji, do których należy każdy członek społeczeństwa, od których jest on zależny i które go otaczają.
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE: jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej istotnie podobnych pozycji i ról.
FIGURACJA: struktura widziana dynamicznie, w jej nieustannej, płynnej zmienności, procesie krystalizowania się i rozpadu.
MIKROSTRUKTURA: sieć powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego -działającymi jednostkami.
SOCJOGRAM: graficzne odtworzenie struktury socjometrycznej.
STRUKTURA IDEALNA: konfiguracja występujących w obrębie organizacji przekonań i poglądów osób zajmujących różne pozycje.
STRUKTURA INTERAKCYJNA: typowe kierunki inicjowania interakcji, a także dostępne kanały komunikacyjne między osobami zajmującymi różne pozycje w organizacji czy grupie.
STRUKTURA INTERESÓW: charakterystyczny dla grupy czy organizacji rozkład szans dostępu jej członków do społecznie cenionych dóbr.
STRUKTURA NORMATYWNA: konfiguracja występujących w obrębie organizacji reguł działania różnych osób zajmujących odmienne pozycje.
STRUKTURA POKREWIEŃSTWA: swoisty układ relacji między członkami węższych czy szerszych rodzin, wytwarzający się przez urodzenie lub akt małżeństwa (w tym drugim przypadku potocznie mówimy o powinowactwie).
STRUKTURA SOCJOMETRYCZNA: układ wzajemnych sympatii, antypatii czy obojętności, jakie występują pomiędzy członkami grupy.
STRUKTURA SPOŁECZNA: czysta konfiguracja, forma wielokierunkowych stosunków społecznych, niezależnie od tego, między kim występują i czego dotyczą.
STRUKTURACJA: proces wytwarzania się, reprodukowania i wykorzystywania struktur w działaniach członków społeczeństwa.
CHARYZMA: szczególne, wyjątkowe talenty, umiejętności, wiedza, konsekwencja w działaniu, siła moralna, moc perswazji itp., które dostrzeżone zostają i zdefiniowane przez zwolenników przywódcy jako niemal ponadludzkie i wymagające pełnego podporządkoania się jego władzy.
DOBRA PUBLICZNE: takie wartości, które z natury mają charakter powszechny i nie mogą być przywilejem niektórych tylko grup w społeczeństwie (np. demokracja, sprawiedliwość, suwerenność).
DZIAŁANIA MASOWE: gdy wielu ludzi, w podobnym czasie, ale osobno i dla indywidualnych celów, podejmuje podobne działania, które przynoszą zagregowane i skumulowane skutki wykraczające poza zakres prywatny i jednostkowy, a uzyskujące znaczenie ogólnospołeczne.
KONTRRUCH SPOŁECZNY: mobilizacja działań zbiorowych skierowanych przeciwko rozwijającemu się wcześniej ruchowi społecznemu, mająca na celu jego demobilizację lub uniemożliwienie skutecznego działania.
MODEL MOBILIZACJI ZASOBÓW: przekonanie, że ruch społeczny jest efektem manipulator-skich zabiegów działaczy czy ideologów, którzy propagują ideologię kontestacji i mobilizują bierne skądinąd i nieświadome masy społeczne do działań zbiorowych.
MODEL WULKANICZNY RUCHU SPOŁECZNEGO: przekonanie, że ruch społeczny wybucha oddolnie, na skutek nagromadzenia napięcia i niezadowolenia wśród mas społecznych.
NOWE RUCHY SPOŁECZNE: ruchy o szerokim, heterogenicznym składzie uczestników, walczące o realizację uniwersalnych, postmaterialistycznych wartości: harmonii z przyrodą, ochrony środowiska, pokoju, emancypacji kobiet, zapewnienia praw mniejszości i grup eksploatowanych, obrony życia poczętego itp.
PLURALISTYCZNA IGNORANCJA: nieświadomość poglądów i postaw innych członków
zbiorowości czy całego społeczeństwa.
POKOLENIE: zbiorowość ludzi, którzy choć osobno i niezależnie od siebie, doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje i reagowali na te same wyzwania, co znalazło wyraz w ich przekonaniach, regułach i wartościach, oraz wytworzyło poczucie wspólnego losu.
POLITYKA ULICY: wywieranie nacisku na władze państwowe w drodze masowych manifestacji ulicznych, w formach mniej lub bardziej gwałtownych.
PUBLICZNOŚĆ: zbiorowość obserwatorów, widzów lub słuchaczy, którzy równocześnie, choć w rozproszeniu przestrzennym, skupiają uwagę na tym samym zdarzeniu, programie telewizyjnym czy radiowym, i doznają podobnych wrażeń i przeżyć.
REKRUTACJA PIERWOTNA: przystąpienie do ruchu społecznego z autentycznych pobudek ideowych i chęci walki o realizację celów ruchu.
REKRUTAGA WTÓRNA: przystąpienie do ruchu społecznego, który się rozwija i odnosi sukcesy, w poszukiwaniu satysfakcji wspólnotowych i towarzyskich, a także spełnienia własnych egoistycznych celów karierowych.
RELATYWNA DEPRYWACJA: odczuwana jako niesprawiedliwa i niesłuszna, rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziedzinie standardu życia, zarobków, władzy czy prestiżu.
REPERTUAR KONTESTACJI: metody działania akceptowane przez dany ruch społeczny jako właściwe dla realizacji jego celów.
RUCHLIWOŚĆ POZIOMA albo PRZESTRZENNA: przemieszczanie się ludzi w przestrzeni geograficznej: migracje, turystyka, podróże, dojazdy do pracy.
RUCHY ANTYGLOBALIZACYJNE: nowa fala ruchów społecznych o charakterze radykalnym i lewicowym, która pojawiła się na przełomie XX i XXI stulecia jako protest przeciwko dominacji wielkich korporacji i centrów finansowych, konsumpcyjnemu stylowi życia, uderzającym nierównościom społecznym i endemicznej biedzie w skali globalnej.
RUCHY RADYKALNE: akcje zbiorowe, których celem jest zmiana fundamentów panującego ustroju, a w szczególności dominujących wartości.
RUCHY REFORMATORSKIE: akcje zbiorowe o celach ograniczonych do modyfikacji zasad, reguł czy norm (np. prawnych) przy zachowaniu nienaruszonych podstaw ustrojowych czy organizacyjnych.
RUCHY SPOŁECZNE: akcje zbiorowe zmierzające do wywołania lub powstrzymania zmiany społecznej.
RUTYNIZACJA CHARYZMY: utrata charyzmy przez przywódcę na skutek włączenia go w rutynowe, codzienne działania administracyjne czy organizatorskie, w których ujawnia swoje słabości, popełnia błędy i okazuje się zastępowalny przez innych.
SEKTOR RUCHÓW SPOŁECZNYCH: suma występujących w danym społeczeństwie ruchów społecznych różnych typów.
STARE RUCHY SPOŁECZNE: ruchy społeczne występujące w imię interesów ekonomicznych lub politycznych wyraźnie wyodrębnionych segmentów społeczeństwa - klas społecznych, grup zawodowych, etnicznych, rasowych.
SYNDROM PASAŻERA NA GAPĘ: powstrzymywanie się od wspierania działań zbiorowych zmierzających do zdobycia dóbr publicznych, oparte na egoistycznie racjonalnej kalkulacji, w myśl której ryzyko działania jest nieopłacalne, gdy wywalczenie tych dóbr przez innych i tak przyniesie równe korzyści także biernym.
TŁUM: duża zbiorowość ludzi, którzy znaleźli się w bezpośrednim kontakcie przestrzennym i reagują spontanicznie, bezrefleksyjnie i naśladowcze na wspólne bodźce i na współobecność innych.
WARTOŚCI POSTMATERIALISTYCZNE: akcent na jakość życia, samorealizację, harmonię ze środowiskiem, godność i prawa podmiotowe człowieka.
ZACHOWANIE ZBIOROWE: gdy wielu ludzi działa w pojedynkę, na własną rękę, ale w bliskości przestrzennej z innymi, w tych samych warunkach sytuacyjnych, co prowadzi do modyfikacji zachowania każdego z nich w kierunku opisywanym przez „psychologię tłumów".
ZDARZENIE INICJUJĄCE: zdarzenie indywidualne, partykularne, a nawet przypadkowe, ale o takim wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i prowadzi do mobilizacji ruchu społecznego.
_________________
drum'n'bass