„Zaprezentowanie motywu wampirycznego w literaturze i filmie.”
Najpierw chciałabym powiedzieć jaki jest uniwersalny obraz wampira. Wampir to fantastyczna istota, najczęściej żywiąca się ludzką krwią, prawie nieśmiertelna, o ludzkiej postaci i charakterystycznych wydłużonych kłach. Dość często wampirom przypisywane są liczne zdolności paranormalne, m.in. regeneracja, czytanie w myślach, przewidywanie przyszłości, lewitacja czy telekineza.
Początki motywy wampirycznego w literaturze sięgają epoki romantyzmu, kiedy to ważną rolę odgrywa w poezji i prozie nastrój, najczęściej posępności, samotności lub grozy. Pisarze budują ją za pomocą uczuć i współgrającej z nimi przyrody. Zaś największe możliwości daje im sceneria nocna: ciemne niebo, zasnute chmurami, burza lub pełnia księżyca. To idealne miejsce na użycie postaci wampirycznej w utworze.
Wampir towarzyszy romantyzmowi od samego początku. Jest jednym z najpopularniejszych ludowych mitów, stworzeniem nocy, jego istnienie nierozerwalnie łączy się z głównymi motywami romantycznych utworów: miłością i śmiercią. Wampir w swej klasycznej postaci jest upiorem, który po śmierci wraca do ludzi, by "nawiedzać krainę rodzinną, powinowatych spijać krew niewinną". Człowiek jest w stanie oprzeć się urokowi wampira, jednakże spotkanie z nim zawsze wywiera na śmiertelniku wrażenie. Wampir jest też o tyle fascynujący, że grzeszny: przedstawiany jako stwór umarły, lecz zmartwychwstały z grobu nie za sprawą Chrystusa, lecz sił szatańskich, skazany na potępienie; walczy się z nim najczęściej krzyżem. W późniejszej literaturze zostaje też wykorzystany
romans z wampirem, który charakteryzuje się igraniem ze zmysłowością połączoną z niebezpieczeństwem utraty nie tylko życia, lecz i duszy, a przez to szans na zbawienie.
Na podstawie charakterystyki dzieł kulturalnych i ich interpretacji można stwierdzić, że motyw wampiryczny wciąż ewoluuje. Że z biegiem czasu postać wykorzystywana do budzenia grozy i wykreowania nastrojowości nabywa coraz więcej cech ludzkich, budząc w odbiorcy współczucie i inne pozytywne odczucia.
Zacznijmy od początku. Jednym z pierwszych pisarzy, który użył tego motywu w swoim dziele jest George Byron, który miał również wielki udział w tworzeniu wizerunku wampira literackiego. W własnej twórczości Byrona pojawia się natomiast jeden wampiryczny fragment w Giaurze, gdy matka Hassana rzuca rozbudowaną i przerażającą klątwę na mordercę syna: "Lecz wprzód zostaniesz na ziemi upiorem; i trup twój, z grobu wyłażąc wieczorem, pójdzie nawiedzać krainę rodzinną, powinowatych spijać krew niewinną". W dalszej części poematu następuje opis kolejnych mąk czekających zbrodniarza.
Na podstawie tej lektury można stwierdzić, że początkowo ta mroczna postać jest ucieleśnieniem zła i brak w niej ludzkich uczuć.
Kolejnym utworem, w którym występuje motyw wampiryczny jest „Dracula” Brama Stokera. Dracula wydany został w 1897 roku. Książka jest bardzo ważna dla literatury wampirycznej, by można było go pominąć. Bram Stoker czerpie obficie z historii, z wierzeń ludowych i z wcześniejszych utworów, a rezultat tego połączenia do dziś nie traci na aktualności. Dracula jest przede wszystkim interesująco napisaną powieścią przygodową: szlachetni Anglicy spieszą na pomoc pięknym kobietom, walcząc przeciw mrocznemu, złemu wampirowi. Ważną rolę odgrywa transylwański pejzaż i pełen sekretów zamek oraz dużo zjawisk nadprzyrodzonych; są też sceny walk i pościgu, zagadki do rozwiązania oraz trochę humoru. Dracula jest tradycyjnym wampirem, który ucieka przed krucyfiksem, Hostią i czosnkiem. Nie wychodzi za dnia i sypia w trumnie. Oto cytat, w którym tytułowy bohater ucieka przed Hostią:
„Profesor zdążył już się jednak podnieść i wyciągnął w jego
stronę zawiniątko ze Świętą Hostią. Hrabia nagle zamarł -- dokładnie tak
samo, jak biedna Lucy koło swojego grobowca - a potem skurczył się i cofnął.
I tak się cofał i kurczył, kiedy my z uniesionymi krucyfiksami zbliżaliśmy
się do niego.”
Stoker wykreował postać mroczną, tajemniczą i straszliwą - hrabiego Draculę, wampira żyjącego w Transylwanii, w Karpatach. Tytułowy Dracula to wampir z lśniącymi, czerwonymi ustami, długimi kłami i gładką, jasną cerą. Jest bogatym i cenionym właścicielem ziemskim. Nie przeszkadza mu to jednak polować w pobliskim miasteczku. Potrafi przybierać postacie różnych zwierząt (zazwyczaj nietoperza),
Rzuca się też w oczy, jak rzadko w gruncie rzeczy występuje tytułowy bohater. Powieść złożona jest z notatek, pamiętników, listów i telegramów niemal wszystkich występujących w niej głównych postaci - brakuje tylko jakiegokolwiek dokumentu podpisanego przez Draculę. Wszyscy o nim mówią - on jeden nie ma głosu. Z jednej strony potęguje to jego niesamowitość, z drugiej jednak powoduje pewien niedosyt: czytelnik nie wie, jaki ten potwór naprawdę jest, co planuje - może się tego jedynie domyślać.
Postać ta jest bardzo podobna do romantycznego wampira, którego jedynym celem jest zaspokojenie swojego pragnienia kosztem niewinnych. Nie myśli o konsekwencjach swoich czynów, zabijanie jest dla niego normalną czynnością porównywalną chociażby do robienia kanapki. Autor bardziej skupia się na akcji i wydarzeniach niż na samym tytułowym bohaterze.
Widoczną różnicę między postaciami wampirycznymi z poprzednio omówionych książek widać porównując do nich bohatera filmu „Wywiad w wampirem” utworzonego w 1994 roku przez Neila Jordana. Film powstał na podstawie książki Anne Rice, o tym samym tytule. Warto dodać, że autorka napisała scenariusz do ekranizacji.
To opowieść o ciągłym poszukiwaniu odpowiedzi, swojego miejsca na świecie, w bardzo sugestywny sposób - mimo całej "fantastyczności" - przedstawiająca problemy i zwyczaje wampirów, istot - jak się okazuje - bardzo bliskich Nam, ludziom. Louise - główny bohater - opisuje historię swojego życia, poczynając od przemiany, kończąc na bolesnym stanie bezcelowej wegetacji, w którym się znajduje. W porównaniu z poprzednimi wampirycznymi bohaterami przedstawia swą historię ukazując osobiste, często wewnętrzne problemy. Opowiada między innymi o swoim brzemieniu, na które sam się skazał decydując się na przeistoczenie w wampira. Skupia się przy tym na swoich odczuciach, emocjach i nienawiści do własnej, nieśmiertelnej osoby. Anne Rice przedstawiła bardzo dogłębnie psychikę wampira skazanego na nieśmiertelne cierpienie moralne.
Przytoczę teraz cytat: "Tamtego ranka nie byłem jeszcze wampirem... i ostatni raz oglądałem wschód słońca. Pamiętam go dokładnie...wcześniejsze wyleciały mi z pamięci. Po raz ostatni podziwiałem cały splendor świtu jakbym go widział pierwszy raz. A potem pożegnałem się ze słońcem, żeby zostać tym , kim jestem. " Louise mówi o żalu stania się wampirem. Przez to na zawsze musiał się pożegnać z pięknem wschodzącego słońca, które w tym momencie jest dla niego niebezpieczne.
W filmie jest pokazana również miłość, jaką okazuje wampir Louise opiekując się nowo narodzoną wampirzycą Claudią. Miłość ta jest porównywana do uczucia łączącego ojca i córkę. W efekcie "wampirza" historia znakomicie gra na emocjach, wywołuje empatię, wzruszenie, a nie tylko grozę i przerażenie jak poprzednio omawiane utwory.
W najnowszych ekranizacjach książek, w których jest wykorzystywany motyw wampiryczny na pewno można umieścić serial zrobiony na podstawie serii książek „Pamiętników wampirów”. Serial trwa nadal, a losy bohaterów wciąż są niepewne. Świat przedstawiony jest mroczny, nieprzyjemny. Akcja często przenosi się do ciemnego lasu, gdzie zazwyczaj bohaterom towarzyszy mgła. Miejscem akcji jest miasteczko Mysthic Fallus, gdzie dochodzi do morderstw i ataków podczas, których ofiary tracą sporą ilość krwi w swoim organizmie. Ludzie nie mają pojęcia, że po ich okolicy grasują wampiry. W mieście dochodzi do romansu zwykłej śmiertelniczki, Eleny, z wampirem, który postanowił przejść na krew zwierzęcą, sprzeciwiając się własnemu przeznaczeniu. Film pokazuje, że nowy obraz wampira, który chce zerwać z legendarnym wizerunkiem i pragnie zakosztować normalnego życia sprzeciwiając się własnemu przeznaczeniu.
Pragną kochać, chodzić do szkoły, udzielać się publicznie i pomagać innym. Jest ukazany bunt przeciwko własnemu przeznaczeniu do zabijania i piciu ludzkiej krwi.
To jednak nie znaczy, że reżyser całkowicie odszedł od romantycznego pierwowzoru. W każdym odcinku przedstawiana jest ciągła walka wewnętrzna głównego bohatera. Każdego dnia musi zmierzyć się z wampirzym pragnieniem, by nie poddać się pokusie. Dodatkowo w filmie pojawia się brat głównego bohatera, który reprezentuje tradycyjną wersję wampira. Bez litości znęca się nad swoimi ofiarami, wykorzystuje seksualnie kobiety i żywi się ich krwią. Można go porównać do szatana, który przez liczne pokusy próbuje nawrócić młodszego brata na tzw. „właściwą drogę” dla wampira. W tym serialu można dostrzec ciągłą walkę ludzkiej natury z wampiryczną mentalnością.
Na koniec chciałabym omówić najnowszą książkę zawierającą motyw wampiryczny, wydaną w 2009 roku przez Stephenie Meyer. Mowa tu o czwartej części bestsellerowej sagi „Zmierzch”.
Motyw wampiryczny dzieli prezentowany świat na dwie części. Świat ludzi i świat wampirów, które wspólnie na siebie oddziałują, lecz ludzie nie mają pojęcia o istnieniu tego drugiego gatunku. W świecie zaprezentowanym przez Meyer wampiry mają swoje podziały i hierarchie. Zdecydowana większość wampirów, wierne tradycyjnej wersji, żywi się ludzką krwią i bezwzględnością w zabijaniu swoich ofiar. Jednak podobnie jak w poprzednio prezentowanym serialu, tak i tutaj pojawiają się osobniki sprzeciwiające się własnej mentalności. Mowa tu o rodzinie Cullenów, którzy za przykładem głowy rodziny porzucili powszechne spożywanie ludzkiej krwi. Zamiast takiej, postanowili polować na zwierzęta.
Do tego dochodzi również wątek miłosny głównych bohaterów.
Pomiędzy jednym z członków rwampirzej rodziny, Edwardem, a zwykłą dziewczyną rodzi się silne uczucie, które przeradza się w wieczną miłość. W przytoczonej części para bierze ślub, a po miesiącu rodzi się ich potomek. Oto cytat zawierający wyznanie swoich uczuć przez Edwarda: Kocham ją bardziej niż cokolwiek innego na świecie, kocham ją nad życie, i jakimś cudem, ona też mnie równie mocno kocha.”
To pierwszy znany przypadek, by wampir tworzył ze śmiertelniczką( po porodzie przemienioną w wampira) szczęśliwą rodzinę.
Warto jeszcze spojrzeć na hierarchię wampirów. Nad wszystkimi klanami
władzę sprawuje jedna, najstarsza rodzina zwana Volturii. Składa się z trzech wampirów, którzy strzegą jedynego prawa, a mianowicie zakaz ujawniania się ludziom. Nikt ze śmiertelników nie może się dowiedzieć o istnieniu legendarnej rasy potworów, która codziennie pozbawia życia wielu ludzi. Przytoczę tu słowa Edwarda, który mówi swojej wybrance o tymże zakazie: Tak właściwie to zasada była tylko jedna - jedna, przez swoją uniwersalność wpływająca na każdy aspekt wampirzego życia. Brzmiała: „Dochowujcie tajemnicy.”
Przestrzeganie jej pociągało za sobą setki określonych zachowań.
To również nowa sytuacja w literaturze, kiedy jest ktoś kto włada światem wampirów. Powieść Stephenie Meyer różni się od pozostałych tym, że po raz pierwszy wampir staje się ideałem wielu współczesnych kobiet, które marzą o idealnej i spełnionej miłości. Książka pokazuje, że jeśli się chce to można osiągnąć marzenia, nawet te najtrudniejsze do wykonania. Jest optymistyczna, pełna humory, ale zawsze pozostanie czas na wątki budzące grozę, strach i napięcie u czytelnika.
W współczesnych czasach motyw wampiryczny wciąż ewoluuje. Dzisiejszy model wampira bardzo się różni od tego romantycznego stworzonego m.in. przez Byrona, czy Draculi Brama Stokera. Autorzy zaczęli z biegiem czasu skupiać się na psychice i uczuciach targających wampiryczną rasę. Przy tym nie zapominając o manipulowaniu odczuciami odbiorcy, kreując napięcie, grozę i pobudzając wyobraźnię.
Jednak większość spotykanych przeze mnie fanów fantastycznych potworów jest jednomyślna. Pragną, by współcześni autorzy książek fantasy powrócili do wampirycznego pierwowzoru, nie skupiając się na wątkach romantycznych, które ostatnio są dość często spotykane.