Ryszard Tokarski
Derywacja semantyczna jako jedno ze źródeł
polisemii wyrazowej
( streszczenie - W. Pietraszek)
W tradycji semantycznej problem zmiany znaczeniowej wyrazu zajmował jedno z poczesnych miejsc. Dominowały dwa kierunki badań w tym zakresie. Po pierwsze analizowano przyczyny zmian znaczeniowych, klasyfikując je wedle czynników historycznych, psychicznych, społecznych czy językowych. Po drugie koncentrowano się na ustaleniach regularności rządzących zmianami oraz na próbach ich klasyfikacji. Stosowano przy tym rozmaite kryteria, takie jak metafora, metonimia, zwężenie, rozszerzenie czy przesunięcie znaczenia. Badania tego typu wniosły wiele bardzo istotnych ustaleń dotyczących zmian w języku.
W nowszych badaniach semantyki leksykalnej główny punkt ciężkości przesunięty został na problematykę struktury znaczeniowej wyrazu, na hierarchiczne ukształtowanie składników treściowych współtworzących znaczenie.
Przy próbach uchwycenia istoty mechanizmu zmiany znaczeniowej wychodzi się z założenia, że znaczenie wyrazu można zapisać przez odpowiedni dobór i kombinacje bardziej szczegółowych jednostek znaczeniowych, tzw. semów.
Przy doborze semów kierujemy się tzw. analityczną drogą ich wydobywania. Wydobywanie owych cech semantycznych musi być prowadzone tak długo, aż wszystkie relewantne różnice znaczeniowe zostaną ujawnione.
Prawidłowo przeprowadzona analiza semowa zmierza do uporządkowanego, zhierarchizowanego zapisu cech semantycznych.
A. J. Greimmas (1970) postuluje dwie drogi analizy: od semów bardziej szczegółowych do ogólniejszych - stosunek hiponimiczny; oraz drogę odwrotną - od semów ogólniejszych do cząstkowych (stosunek hiperonimiczny). Znacznie szersze zastosowanie znalazła druga procedura.
E. A. Nidy (1970) wśród semów wyróżnia: 1) komponenty wspólne, właściwe wszystkim porównywanym jednostkom; 2) komponenty diagnostyczne, właściwe niektórym tylko jednostkom grupy leksykalnej oraz 3) komponenty dopełniające (konotacyjne).
W niniejszej pracy zasadniczo przyjmuje się schemat Nidy, przy czym semy dwu pierwszych klas zostały określone jako semy systemowe, natomiast semy klasy trzeciej jako semy wirtualne. Semy systemowe zapisywane są w nawiasach kwadratowych [ ], wirtualne w nawiasach kątowych { }. Te ostatnie obejmują przynajmniej dwie kategorie zjawisk semantycznych. Pierwszą tworzą takie cechy przedmiotu, zjawiska itp., które istnieją obiektywnie, lecz nie są niezbędne do wystarczająco jasnego, tj. wykazującego wszystkie różnice znaczeniowo relewantne, semantycznego opisu wyrazu. Drugą klasę zjawisk semantycznych, obejmowanych przez semy wirtualne, tworzą treści asocjacyjne, związane z pewnymi kulturowymi przekonaniami, sądami, wierzeniami itp.
Wyraz polisemiczny tworzy zorganizowany układ znaczeń bezpośrednio lub pośrednio z sobą powiązanych. O bezpośrednim powiązaniu znaczeń można mówić wówczas, gdy dwa znaczenia wyrazu polisemicznego stoją względem siebie w relacji „wyjściowy” - „pochodny”, czyli wówczas, gdy jedno ze znaczeń (Zp) można wynieść (derywować) ze znaczenia wyjściowego (Zw). Derywacja semantyczna zatem jest procesem przekształcania semantycznej struktury znaczenia wyjściowego Zw wyrazu L, w wyniku którego otrzymuje się pochodne znaczenie wyrazu Zp tej samej jednostki L, przy czym Zw i Zp mają wspólny jeden przynajmniej element znaczeniowy (węzeł semowy). Mówiąc inaczej, derywacja semantyczna jest to zmiana doboru i//lub hierarchii semów w znaczeniu Zw jednostki L, w wyniku której otrzymuje się nowa jakość Zp, wykazująca podobieństwa i różnice względem Zw.
Tak definiowana derywacja semantyczna nie obejmuje więc wszystkich wypadków polisemii wyrazowej. Nie mieszczą się w jej zakresie takie fakty, które powstały w wyniku innych zjawisk, np.:
wielofunkcyjności lub znacznej pojemności znaczeniowej formantów słowotwórczych, np. kujawiak `mieszkaniec Kujaw' i `polski taniec ludowy';
polisemii (a częściej homonimii) podstaw słowotwórczych, np. klepak `młot do klepania blachy' i `człowiek gadatliwy';
wyodrębniania nowego znaczenia wyrazu ze związku frazeologicznego;
polisemii jednostkowej, idiomatycznej (niepowtarzalności relacji między znaczeniami), np. kant `krawędź ostro załamana' i `oszustwo';
Podstawowym typem relacji, jakie mogą zachodzić między znaczeniem wyjściowym i pochodnym, mogą być zmiany o charakterze metaforycznym. Metafora jest tu rozumiana w takim sensie, jaki nadał jej S. Ullmann, tzn. jako podobieństwo dwu sensów (elementów znaczonych), dlatego elementem wspólnym dwom znaczeniom (węzłem semowym) jest szeroko rozumiany sem podobieństwa (kształtu, funkcji, usytuowania względem innych zjawisk, przedmiotów itp.).
Niekiedy sem podobieństwa łączy dwa znaczenia w sposób dość nieoczekiwany, zaskakujący, co powoduje wyzwolenie się walorów stylistyczno-ekspresywnych żartu, humoru, ironii itp.
Metafora może powstawać również jako wynik zmiany semu wirtualnego (asocjacyjnego) na sem systemowy. Proces ten polega na przeniesieniu sema ze sfery pragmatycznej do sfery znaczenia leksykalnego wyrazu. W niektórych zmianach wykorzystuje się niejednokrotnie bardzo odległe asocjacje, bez uwzględnienia których trzeba by było traktować dwa znaczenia jako nie mających żadnych cech wspólnych, a zatem wyrazy jako homonimy.
Do grupy zmian znaczeniowych zaliczyć można również zjawisko tzw. przenośni sferycznej. Polega ono na przypisywaniu zwierzętom określonych cech, a następnie neutralizacji semów systemowych z zakresu taksonomii biologicznej i wprowadzeniu na to miejsce semu [Człowiek] z ewentualnym uzupełnieniem płci lub wieku.
Metafora sferyczna wykorzystuje określone cechy potencjalne, wynikające zazwyczaj z interpretacji przez ludzi pewnych zachowań zwierząt. Pewne cechy takich zachowań zostały przetransportowane (subiektywnie, bo tylko przez pozorne analogie do zachowań się człowieka) na określone cechy charakterologiczne ludzi.
Procesem irradiacji semantycznej nazywa się proces, który pozwala przypisać sem wartościowania nie pojedynczemu wyrazowi, lecz grupie wyrazów o podobnym znaczeniu.
Mechanizm zmiany metaforycznej ma charakter dwufazowy. Pierwsza faza zmiany znaczenia polega na zneutralizowaniu semów [A, B] i wprowadzeniu na ich miejsce ogólnego semu [D] - `coś'. Dwufazowy typ zmiany polega na wprowadzeniu najpierw ogólnego semu [Coś], a więc na uabstrakcyjnieniu znaczenia, a potem na wtórnej jego konkretyzacji, aktualizacji.
Przez przeniesienie znaczenia na tle metonimicznym rozumie się za Ullmannem taką zmianę znaczenia, która powstaje na skutek styczności (przestrzennej, czasowej itp.) sensów. Metonimiczny rozwój znaczeń wyrazów jest bardzo regularny, stosunkowo łatwy do przewidzenia i klasyfikacji.
Tokarski proponuje następujący schemat metonimicznej zmiany znaczeniowej:
[A, B] → [C(A, B)]
Zespół znaczeń wyrazu polisemicznego może tworzyć metonimiczną strukturę wielostopniową. W takich wypadkach odtworzenie procesu narastania znaczeń metonimicznych spowoduje dodatkową komplikacje zapisu semowego, np.:
[A, B] → [C(A, B)] → [D(C(A, B))] …
Znaczenie rzadziej metonimia wykorzystuje semy wirtualne w znaczeniu wyjściowym.
Odrębną grupę zmian znaczeniowych stanowią tzw. zwężenia i rozszerzenia znaczeń. Rozszerzenie znaczenia polega na usunięciu ze struktury semowej jednego (lub kilku) semów systemowych. Przy zwężeniu znaczenia zachodzi proces odwrotny.
Przy wszystkich wyżej omówionych procesach zachowany jest węzeł semowy.
Wnioski:
zmiana znaczenia zachodzi jako konsekwencja:
ujęcia semów;
dodania semów;
wymiany semów (ujęcie i równoczesne dodanie);
zmiany ich hierarchii;