Słownictwo jako interpretacja świata

Ryszard Tokarski



Poprzez język człowiek może nie tylko doraźnie orzekać o formach istnienia

rzeczywistości, ale może ją także wartościować. W znacznym stopniu dotyczy to

słownictwa, leksyki danego języka.



Słownictwo danego języka utrwala pewien rodzaj widzenia rzeczywistości –

właściwości przedmiotów, pojęć abstrakcyjnych, zjawisk czy czynności.



Język, jego część leksykalna pozostaje w pewnej relacji względem rzeczywistości

pozajęzykowej.



Znaczenie słowa to nie wierne odzwierciedlenie cech odpowiadającego słowu obiektu,

lecz świadome uwydatnienie jednych jego cech, a pomniejszanie lub wręcz

wyeliminowanie innych.



Semantyka znaków językowych i zawarty w nich obraz świata jest efektem

dwojakiego uwarunkowania:

1. Realia świata opisywanego przez język

2. Interpretacja jako działanie subiektywne zakłada wielość możliwych spojrzeń

na otaczający świat.



W języku ogólnym wyraz

zwierzę

sprowadzony został na niższy poziom taksonomii i

funkcjonuje jako zastępnik naukowego terminu

ssak



W języku ogólnym pojawia się obce taksonomii naukowej wartościowanie świata istot

żywych



Nazwy odnoszące się do świata zwierząt niemal regularnie wnoszą wartościowanie

negatywne, to motywacja tego wartościowania jest znacznie głębsza aniżeli wyłącznie

poprzez odniesienia do realiów.



Język ogólny wyraźnie przeciwstawia człowieka światu zwierząt, wyłącza go z niego.

Np. kulturowe kryterium dobra i zła:

bądźże człowiekiem a nie zwierzęciem

,

nie

zachowuj się jak zwierzę

.



Obrazy świata tworzone przez język nauki i język ogólny są zbudowane odmiennie.



Obraz świata zawarty w języku ogólnym, zwany niekiedy naiwnym bądź potocznym,

uwzględnia zarówno obiektywnie dane cechy rzeczywistości, jak też kulturowe

uwarunkowania rządzące myśleniem i ocenami człowieka



Potoczny obraz świata jest utrwalony i odtwarzany poprzez język ogólny i dlatego

każdy język narodowy ma sobie tylko właściwy obraz świata.



Obraz naukowy ewoluuje wraz z rozwojem różnorodnych dyscyplin nauki



Obraz potoczny ewoluuje wraz z rozwojem języka.



Możliwe jest wzajemne oddziaływanie na siebie obrazu naukowego i obrazu

potocznego.



W nazwach roślin ujmuje się ich cechy, które z kolei dzielą się na trzy podstawowe

grupy:

1. Charakterystyka środowiska
2. Cechy fizyczne

3. Właściwości użytkowe



U podstaw binarnego podziału wielu grup (motyl/ćma – motyl dzienny/motyl nocny)

leżą nie tylko obiektywne właściwości świata owadów, ale także ogólniejszy system

preferencji kulturowych człowieka.



Nazwy ćmy ewokują brzydotę, smutek, pewną tajemniczość (

zasmutki, próchnice,

garbatki, strzygonie

)



Nazwy motyla dziennego z kolei eksponują barwę, bądź odwołują się do nazw,

których desygnatom kulturowo przypisuje się piękno (

pawik, apollo, cytrynek,

perłowiec

)



Zależność semantycznej leksyki zarówno od czynników zewnętrznych, jak od

wpływów kulturowych widoczna jest również w zakresie ilościowego rozwoju zasobu

słownikowego polszczyzny.



Klasyczna zasada definiowania – poprzez

genus proximum

i

differentia specifica

–

może być stosowana do większości wyrazów ze względu na jej wartości poznawcze,

ze względu na jej związek z właściwą człowiekowi tendencją do porządkowania

świata poprzez język.



Genus proximum

łączy przez termin nadrzędny elementy w istocie różne, ale

wykazujące jakąś cechę wspólną.



Differentia specifica

to cechy szczegółowe; podtrzymując podobieństwo, różnicują

wewnętrznie grupę leksykalną.



Słownictwo należące do tej samej grupy leksykalnej nie tylko realizuje podobny

model definicji semantycznej, ale także hierarchia poszczególnych składników

definicyjnych nie jest przypadkowa, lecz podporządkowana sposobowi myślenia o

rzeczywistości.



Dopiero określenie funkcji pozwala ocenić właściwości fizyczne przedmiotu, jego

kształt, wielkość, barwę itp.



Istnieje w języku wiele słów, które będąc nośnikami konkretnych treści

realnoznaczeniowych, są równocześnie szczególnie predestynowane do łączenia z tą

treścią elementów emocjonalnych i wartościujących:

1. Słownictwo odnoszące się do najważniejszych sfer życia ludzkiego (

ojczyzna,

demokracja, miłość, prawda, honor

). Różne osoby mogą przypisywać tym

słowom odmienne treści realnoznaczeniowe. Treść realnoznaczeniowa w

szczególnych użyciach językowych, zwłaszcza w językach propagandy ,

przestaje być najważniejsza, a słowo wskutek obecnej w nim oceny staje się

składnikiem sloganów propagandowych.

2. Słownictwo odnoszące się do zwykłych czynności, nazw istot żywych, ludzi i

zwierząt, nazw przedmiotów konkretnych, w tym przedmiotów codziennego

użytku. Powstają z nich konstrukcje metaforyczne, wartościujące, szerzące się

w języku dzięki swojej lapidarności. W większości metafory słownikowe są

faktami już zleksykalizowanymi, reprodukowanymi z pamięci bez konieczności

każdorazowego odtwarzania istniejących w nich motywacji metaforycznych.



Dzięki dwutematycznej budowie metafora poetycka ujawnia często nowe,

niejednokrotnie bardzo subiektywne wyobrażenia o istocie metaforyzowanego

elementu, nowe aspekty istnienia czegoś.



Aby mógł zaistnieć proces metaforyczny, użytkownik języka musi dostrzec jakieś

podobieństwo między dwoma różnymi elementami.



Istotą metafory poetyckiej jest jej dwutematowość, natomiast metafora słownikowa,

często jednowyrazowa jest dwutematyczności pozbawiona.



Gdy zaistnieje potrzeba stworzenia nazwy dla jakiegoś nowego fragmentu

rzeczywistości pozajęzykowej, użytkownik polszczyzny ma do dyspozycji trzy

najważniejsze możliwości:

1. Może posłużyć się nową jednostką leksykalną, zbudowaną zgodnie z regułami

gramatycznymi i semantycznymi języka z elementów już w języku

istniejących (neologizmy słowotwórcze i frazeologiczne)

2. Przyjąć nazwę języka obcego i wprowadzić ją do rodzimego systemu

leksykalnego (zapożyczenia)

3. Posłużyć się słowem już w języku istniejącym, nadając mu nowe znaczenie

(neosemantyzmy)



Początkowo żywy związek między znaczeniem podstawowym i znaczeniem

przenośnym z czasem może ulec zatarciu do tego stopnia, że w codziennym

posługiwaniu się językiem nie będzie już aktualizowany, a relacja podobieństwa,

będąca jego podstawą ujawniona może być w specjalistycznych analizach
filologicznych.



Metafora wykorzystuje relację podobieństwa, metonimia oparta jest na bardzo

regularnych szeregach czasowej lub przestrzennej przyległości, styczności,

przedmiotów, zjawisk itp. (

zjeść dwa talerze, wypić dwie szklanki, bank, czerwone

berety

)



Każdy akt metaforyczny i metonimiczny jest zarazem ilustracją ogólniejszej tendencji

językowej, odnoszącej nowe kategorie do tego, co w systemie językowym dane i

nazwane zostało już wcześniej.



Większa część naszego codziennego systemu pojęciowego ma naturę metafor,

myślimy i działamy mniej lub bardziej automatycznie zgodnie z tym metaforycznym

systemem pojęciowym.



Ostatecznym kryterium porządkującym metaforyczne widzenie świata w języku jest

człowiek i jego doświadczenia w kontaktach ze światem.



W interpretowaniu świata przez słownictwo dużą rolę odgrywa relacja podobieństwa.



Ferdinand de Saussure: wartość dowolnej figury szachowej, np. konika, zależy nie

tylko od pozycji tej figury na szachownicy. Każdy ruch figury zmienia nie tylko jej

położenie, lecz także typ zależności między wszystkimi innymi figurami w grze.



Słownictwo danego języka stanowi zwarty system wzajemnie ze sobą powiązanych

leksemów. Ten całościowy system rozpada się na mniejsze zespoły słowne, zwane

p o l a m i s e m a n t y c z n y m i , które z kolei są zbiorami słów wzajemnie

wyznaczających swoje granice znaczeniowe. Każda zmiana leksykalna w obrębie pola

np. usunięcie słowa lub wprowadzenie nowego, musi spowodować semantyczne

przekształcenia elementów pozostałych – w formie znaczeniowej ekspansji, zwężenia

znaczeniowego lub eliminacji z danego pola. Kształt poszczególnych pól

semantycznych, tj. ich zasób słownikowy i wewnętrzne relacje między jednostkami,

jest skorelowany z istniejącymi ponad językiem polami językowymi, które pokazują

swoiste dla danej kultury czy dla danego języka sposoby ujmowania rzeczywistości.

W tym sensie pola semantyczne stają się empiryczne danymi świadectwami

właściwego dla danego społeczeństwa językowego rozumienia i ujmowania świata.



Hallig i Wartburg – uniwersum pojęciowe podzielone zostało na trzy duże strefy:

„człowiek”, „wszechświat”, „człowiek i wszechświat”, te z kolei dzielą się na coraz

szczegółowsze aż do systematycznego uporządkowania całego słownictwa.



Analiza semantyczna – analiza słów, które stykają się na linii tekstu, są ze sobą

powiązane składniowo.



Analiza związków paradygmatycznych – wykorzystuje zasadę współzależności słów do

tej samej klasy znaczeniowej na podstawie łączącego je semantycznego

podobieństwa, a wywodzona od badań J. Triera, obejmowała zwykle grupy

leksykalne składające się z jednostek należących do jednej kategorii części mowy.



Pole semantyczne – uporządkowana grupa wyrazów powiązanych przynależnością do

wspólnej kategorii znaczeniowej. Granice i skład językowy wyznaczany jest przez

znaczeniowe aspekty samego języka i językową świadomość jego użytkowników.



O płynności granic decyduje również wieloznaczność słowa i jego kontekstowo

realizowane cechy semantyczne – konotacje znaczeniowe.



Kryterium uporządkowania zbioru – w obrębie pola wyróżniamy relacje znaczeniowe:

synonimię, antonimię, komplementarność, konwencję, hiponimię, semantyczną

niezgodność, partytywność itd.



Hiponimia uwydatnia tę istotną właściwość języka naturalnego, która dąży do

włączenia każdej nazwy do klasy semantycznie szerszej, a zarazem otwiera możliwość

wydzielenia szczegółowych podklas jej znaczenia



Synonimia jest wyznacznikiem przede wszystkim języka naturalnego, a unikają jej

języki sztuczne. Wprowadza ona głównie zróżnicowanie stylistyczne i ekspresywne,

eksponujące emocjonalny stosunek użytkowników języka do wypowiadanych treści.



Nie każdy fakt językowy jest czytelnym świadectwem ogólniejszych technik

językowego kategoryzowania i wartościowania świata.



Dwie, występujące na dwóch poziomach interpretacyjnych, motywacje metafory:

1. Semantyczna – relacje znaczeniowego podobieństwa między znaczeniem

podstawowym i metaforycznym

2. Semantyczno-kulturowa – pokazuje ogólniejsze prawa myślenia o świecie.



Językowy obraz świata – zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach

gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych) oraz semantycznych

strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia

poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata,

panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości.



Ujawniana w języku przynależność do europejskiego kręgu kulturowego nie jest

równoznaczna z akceptowaniem wszystkiego, co może być kojarzone z

europejskością. Językowa ksenofobia ujawnia negatywne konotacje związane z

wieloma nazwami etnicznymi.



Metaforyzowane mogą być nazwy innowierców lub tych, których przekonania

religijne są niepełne, powierzchowne.



Użytkownik języka preferuje cywilizację, zwłaszcza europejską, uwydatnia zalety

polskości, akceptuje normy religii chrześcijańskiej i przestrzega ich.