Słownictwo jako interpretacja świata
Ryszard Tokarski
Poprzez język człowiek może nie tylko doraźnie orzekać o formach istnienia rzeczywistości, ale może ją także wartościować. W znacznym stopniu dotyczy to słownictwa, leksyki danego języka.
Słownictwo danego języka utrwala pewien rodzaj widzenia rzeczywistości – właściwości przedmiotów, pojęć abstrakcyjnych, zjawisk czy czynności.
Język, jego część leksykalna pozostaje w pewnej relacji względem rzeczywistości pozajęzykowej.
Znaczenie słowa to nie wierne odzwierciedlenie cech odpowiadającego słowu obiektu, lecz świadome uwydatnienie jednych jego cech, a pomniejszanie lub wręcz wyeliminowanie innych.
Semantyka znaków językowych i zawarty w nich obraz świata jest efektem dwojakiego uwarunkowania:
Realia świata opisywanego przez język
Interpretacja jako działanie subiektywne zakłada wielość możliwych spojrzeń na otaczający świat.
W języku ogólnym wyraz zwierzę sprowadzony został na niższy poziom taksonomii i funkcjonuje jako zastępnik naukowego terminu ssak
W języku ogólnym pojawia się obce taksonomii naukowej wartościowanie świata istot żywych
Nazwy odnoszące się do świata zwierząt niemal regularnie wnoszą wartościowanie negatywne, to motywacja tego wartościowania jest znacznie głębsza aniżeli wyłącznie poprzez odniesienia do realiów.
Język ogólny wyraźnie przeciwstawia człowieka światu zwierząt, wyłącza go z niego. Np. kulturowe kryterium dobra i zła: bądźże człowiekiem a nie zwierzęciem, nie zachowuj się jak zwierzę.
Obrazy świata tworzone przez język nauki i język ogólny są zbudowane odmiennie.
Obraz świata zawarty w języku ogólnym, zwany niekiedy naiwnym bądź potocznym, uwzględnia zarówno obiektywnie dane cechy rzeczywistości, jak też kulturowe uwarunkowania rządzące myśleniem i ocenami człowieka
Potoczny obraz świata jest utrwalony i odtwarzany poprzez język ogólny i dlatego każdy język narodowy ma sobie tylko właściwy obraz świata.
Obraz naukowy ewoluuje wraz z rozwojem różnorodnych dyscyplin nauki
Obraz potoczny ewoluuje wraz z rozwojem języka.
Możliwe jest wzajemne oddziaływanie na siebie obrazu naukowego i obrazu potocznego.
W nazwach roślin ujmuje się ich cechy, które z kolei dzielą się na trzy podstawowe grupy:
Charakterystyka środowiska
Cechy fizyczne
Właściwości użytkowe
U podstaw binarnego podziału wielu grup (motyl/ćma – motyl dzienny/motyl nocny) leżą nie tylko obiektywne właściwości świata owadów, ale także ogólniejszy system preferencji kulturowych człowieka.
Nazwy ćmy ewokują brzydotę, smutek, pewną tajemniczość (zasmutki, próchnice, garbatki, strzygonie)
Nazwy motyla dziennego z kolei eksponują barwę, bądź odwołują się do nazw, których desygnatom kulturowo przypisuje się piękno (pawik, apollo, cytrynek, perłowiec)
Zależność semantycznej leksyki zarówno od czynników zewnętrznych, jak od wpływów kulturowych widoczna jest również w zakresie ilościowego rozwoju zasobu słownikowego polszczyzny.
Klasyczna zasada definiowania – poprzez genus proximum i differentia specifica – może być stosowana do większości wyrazów ze względu na jej wartości poznawcze, ze względu na jej związek z właściwą człowiekowi tendencją do porządkowania świata poprzez język.
Genus proximum łączy przez termin nadrzędny elementy w istocie różne, ale wykazujące jakąś cechę wspólną.
Differentia specifica to cechy szczegółowe; podtrzymując podobieństwo, różnicują wewnętrznie grupę leksykalną.
Słownictwo należące do tej samej grupy leksykalnej nie tylko realizuje podobny model definicji semantycznej, ale także hierarchia poszczególnych składników definicyjnych nie jest przypadkowa, lecz podporządkowana sposobowi myślenia o rzeczywistości.
Dopiero określenie funkcji pozwala ocenić właściwości fizyczne przedmiotu, jego kształt, wielkość, barwę itp.
Istnieje w języku wiele słów, które będąc nośnikami konkretnych treści realnoznaczeniowych, są równocześnie szczególnie predestynowane do łączenia z tą treścią elementów emocjonalnych i wartościujących:
Słownictwo odnoszące się do najważniejszych sfer życia ludzkiego (ojczyzna, demokracja, miłość, prawda, honor). Różne osoby mogą przypisywać tym słowom odmienne treści realnoznaczeniowe. Treść realnoznaczeniowa w szczególnych użyciach językowych, zwłaszcza w językach propagandy , przestaje być najważniejsza, a słowo wskutek obecnej w nim oceny staje się składnikiem sloganów propagandowych.
Słownictwo odnoszące się do zwykłych czynności, nazw istot żywych, ludzi i zwierząt, nazw przedmiotów konkretnych, w tym przedmiotów codziennego użytku. Powstają z nich konstrukcje metaforyczne, wartościujące, szerzące się w języku dzięki swojej lapidarności. W większości metafory słownikowe są faktami już zleksykalizowanymi, reprodukowanymi z pamięci bez konieczności każdorazowego odtwarzania istniejących w nich motywacji metaforycznych.
Dzięki dwutematycznej budowie metafora poetycka ujawnia często nowe, niejednokrotnie bardzo subiektywne wyobrażenia o istocie metaforyzowanego elementu, nowe aspekty istnienia czegoś.
Aby mógł zaistnieć proces metaforyczny, użytkownik języka musi dostrzec jakieś podobieństwo między dwoma różnymi elementami.
Istotą metafory poetyckiej jest jej dwutematowość, natomiast metafora słownikowa, często jednowyrazowa jest dwutematyczności pozbawiona.
Gdy zaistnieje potrzeba stworzenia nazwy dla jakiegoś nowego fragmentu rzeczywistości pozajęzykowej, użytkownik polszczyzny ma do dyspozycji trzy najważniejsze możliwości:
Może posłużyć się nową jednostką leksykalną, zbudowaną zgodnie z regułami gramatycznymi i semantycznymi języka z elementów już w języku istniejących (neologizmy słowotwórcze i frazeologiczne)
Przyjąć nazwę języka obcego i wprowadzić ją do rodzimego systemu leksykalnego (zapożyczenia)
Posłużyć się słowem już w języku istniejącym, nadając mu nowe znaczenie (neosemantyzmy)
Początkowo żywy związek między znaczeniem podstawowym i znaczeniem przenośnym z czasem może ulec zatarciu do tego stopnia, że w codziennym posługiwaniu się językiem nie będzie już aktualizowany, a relacja podobieństwa, będąca jego podstawą ujawniona może być w specjalistycznych analizach filologicznych.
Metafora wykorzystuje relację podobieństwa, metonimia oparta jest na bardzo regularnych szeregach czasowej lub przestrzennej przyległości, styczności, przedmiotów, zjawisk itp. (zjeść dwa talerze, wypić dwie szklanki, bank, czerwone berety)
Każdy akt metaforyczny i metonimiczny jest zarazem ilustracją ogólniejszej tendencji językowej, odnoszącej nowe kategorie do tego, co w systemie językowym dane i nazwane zostało już wcześniej.
Większa część naszego codziennego systemu pojęciowego ma naturę metafor, myślimy i działamy mniej lub bardziej automatycznie zgodnie z tym metaforycznym systemem pojęciowym.
Ostatecznym kryterium porządkującym metaforyczne widzenie świata w języku jest człowiek i jego doświadczenia w kontaktach ze światem.
W interpretowaniu świata przez słownictwo dużą rolę odgrywa relacja podobieństwa.
Ferdinand de Saussure: wartość dowolnej figury szachowej, np. konika, zależy nie tylko od pozycji tej figury na szachownicy. Każdy ruch figury zmienia nie tylko jej położenie, lecz także typ zależności między wszystkimi innymi figurami w grze.
Słownictwo danego języka stanowi zwarty system wzajemnie ze sobą powiązanych leksemów. Ten całościowy system rozpada się na mniejsze zespoły słowne, zwane polami semantycznymi, które z kolei są zbiorami słów wzajemnie wyznaczających swoje granice znaczeniowe. Każda zmiana leksykalna w obrębie pola np. usunięcie słowa lub wprowadzenie nowego, musi spowodować semantyczne przekształcenia elementów pozostałych – w formie znaczeniowej ekspansji, zwężenia znaczeniowego lub eliminacji z danego pola. Kształt poszczególnych pól semantycznych, tj. ich zasób słownikowy i wewnętrzne relacje między jednostkami, jest skorelowany z istniejącymi ponad językiem polami językowymi, które pokazują swoiste dla danej kultury czy dla danego języka sposoby ujmowania rzeczywistości. W tym sensie pola semantyczne stają się empiryczne danymi świadectwami właściwego dla danego społeczeństwa językowego rozumienia i ujmowania świata.
Hallig i Wartburg – uniwersum pojęciowe podzielone zostało na trzy duże strefy: „człowiek”, „wszechświat”, „człowiek i wszechświat”, te z kolei dzielą się na coraz szczegółowsze aż do systematycznego uporządkowania całego słownictwa.
Analiza semantyczna – analiza słów, które stykają się na linii tekstu, są ze sobą powiązane składniowo.
Analiza związków paradygmatycznych – wykorzystuje zasadę współzależności słów do tej samej klasy znaczeniowej na podstawie łączącego je semantycznego podobieństwa, a wywodzona od badań J. Triera, obejmowała zwykle grupy leksykalne składające się z jednostek należących do jednej kategorii części mowy.
Pole semantyczne – uporządkowana grupa wyrazów powiązanych przynależnością do wspólnej kategorii znaczeniowej. Granice i skład językowy wyznaczany jest przez znaczeniowe aspekty samego języka i językową świadomość jego użytkowników.
O płynności granic decyduje również wieloznaczność słowa i jego kontekstowo realizowane cechy semantyczne – konotacje znaczeniowe.
Kryterium uporządkowania zbioru – w obrębie pola wyróżniamy relacje znaczeniowe: synonimię, antonimię, komplementarność, konwencję, hiponimię, semantyczną niezgodność, partytywność itd.
Hiponimia uwydatnia tę istotną właściwość języka naturalnego, która dąży do włączenia każdej nazwy do klasy semantycznie szerszej, a zarazem otwiera możliwość wydzielenia szczegółowych podklas jej znaczenia
Synonimia jest wyznacznikiem przede wszystkim języka naturalnego, a unikają jej języki sztuczne. Wprowadza ona głównie zróżnicowanie stylistyczne i ekspresywne, eksponujące emocjonalny stosunek użytkowników języka do wypowiadanych treści.
Nie każdy fakt językowy jest czytelnym świadectwem ogólniejszych technik językowego kategoryzowania i wartościowania świata.
Dwie, występujące na dwóch poziomach interpretacyjnych, motywacje metafory:
Semantyczna – relacje znaczeniowego podobieństwa między znaczeniem podstawowym i metaforycznym
Semantyczno-kulturowa – pokazuje ogólniejsze prawa myślenia o świecie.
Językowy obraz świata – zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych) oraz semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości.
Ujawniana w języku przynależność do europejskiego kręgu kulturowego nie jest równoznaczna z akceptowaniem wszystkiego, co może być kojarzone z europejskością. Językowa ksenofobia ujawnia negatywne konotacje związane z wieloma nazwami etnicznymi.
Metaforyzowane mogą być nazwy innowierców lub tych, których przekonania religijne są niepełne, powierzchowne.
Użytkownik języka preferuje cywilizację, zwłaszcza europejską, uwydatnia zalety polskości, akceptuje normy religii chrześcijańskiej i przestrzega ich.